Emri Zyrih shqiptohet me një ü të shkurtër në gjermanishten e lartë zvicerane ([ˈt͡sʏrɪç]), dhe me një ü të gjatë në gjermanishten perëndimore ([ˈt͡syːʁɪç]). Shqiptimi gjerman i Zyrihut ka një ü të shkurtër me Züri [ˈt͡sʏ̞rɪ, ˈt͡sʏrɪ, ˈt͡sy̞rɪ] dhe një humbje fonetike të tingullit përfundimtar. Në gjuhën e katërt kombëtare të Zvicrës, Romansh, emri i qytetit në Sursilvan, Sutsilvan, Surmiran dhe Rumantsch është Grischun Turitg, në Vallader dhe Putèr Turichⓘ/? [tuˈritɕ]. Forma latine që është transmetuar nga koha romake është Turicum.

Emri i vendit është gjetur për herë të parë në gurin e varrit të Lucius Aelius Urbicus nga periudha 185–200 pas Krishtit si sta Turicen, që mund të lexohet si stationis Turicensis. Nga ky mbiemër është rindërtuar emri Turicum. Shqiptimi gjerman është regjistruar për herë të parë rreth vitit 700, kur gjeografi i Ravenës përmend vendin Ziurichi në “Cosmographia” e tij; Drejtshkrimi «iu» këtu me siguri i referohet i-umlaut dhe kështu tingullit ü.

Ekzistojnë supozime të ndryshme rreth kuptimit origjinal të emrit.

Shpjegimi që deri tani ka gëzuar pranimin më të gjerë e nxjerr emrin Zyrih nga emri personal Tūros, i cili zgjatet me prapashtesën -īcon, ku emri i vendit do të thotë “i përket Tūros” në kuptimin “vendbanim i Tūros”. Për sa i përket gjuhës së emrit personal, kërkimet e vjetra menduan se ishte venecian ose ilir, ndërsa sot interpretohet si kelt.

Një deklaratë e botuar në vitin 2011 nga Wulf Müller hedh poshtë theksin e parafundit të emrit latin të vendit Turicum (d.m.th. theksimin në i), vendos theksin e parë (d.m.th. në u) dhe postulon mbi këtë bazë një prejardhje nga një emër lumi *Turos, që thuhet se ka qenë emri i një krahu të mëparshëm të Sihl.

Sipas një teze të botuar në vitin 2019 nga Theo Vennemann, emërvendi Zyrih thuhet se lidhet me emrat e vendeve që mbarojnë me Dürr-, Dürk-, Türk- që janë të zakonshëm në Evropën Qendrore, për të cilat ai postulon një origjinë të përbashkët vaskoniane. Prandaj Zyrih do të thotë “te burimi”.

Shpjegimi më i vjetër, sipas të cilit emri rrjedh nga fjalët *dur ‘ujë i rrjedhshëm’ dhe *acum ‘vendbanimi, vendbanimi’ dhe kështu do të thotë ‘qytet ujor’, nuk është më i qëndrueshëm shkencërisht.
Shpjegimet humaniste të emrave bazoheshin në etimologjinë popullore. Më 1578, Heinrich Pantaleon e mori emrin e vendit nga latinishtja e mesme Duregum ose gjermanisht Zürych dhe e interpretoi atë si “dy mbretëri”, sepse Limmat kishte qenë kufiri i dy mbretërive të Alemanisë dhe Burgundisë në kohët e lashta. Kronikanët e mesjetës së vonë e bazuan emrin e vendit në emrin e një mbreti të supozuar të quajtur Turicus ose e gjurmuan atë në pseudonimin Taurica të perëndeshës romake Diana.

Në lidhje me rrethanat e tij gjeografike dhe historike, Zyrihu quhet joformalisht si “Qyteti Limmat” ose “Qyteti Zwingli”. Duke iu referuar punës së mendimtarëve iluministë të Zyrihut në shekullin e 18-të, duke përfshirë Johann Jakob Bodmer, Johann Jakob Breitinger dhe Johann Caspar Lavater, si dhe në Ekspozitën Kombëtare Zvicerane të vitit 1883, mund të gjendet edhe emri “Limmat-Athens”.

Në tekstet neolatine të shekujve 16-18, Zyrihu shpesh quhet Tigurum; si mbiemër («Zürcher») përdoret Tigurinus (shih Tiguriner). Studiuesit humanistë gabimisht i kishin lidhur Tigurinët, të cilëve romakët iu kishin frikë, me Zyrihun. (Wikipedia/VOAL)

Stadtname und Aussprache

Der Name Zürich wird auf Schweizer Hochdeutsch mit kurzem ü ausgesprochen ([ˈt͡sʏrɪç]), auf bundesdeutschem Hochdeutsch mit langem ü ([ˈt͡syːʁɪç]). Die zürichdeutsche Lautung kennt mit Züri [ˈt͡sʏ̞rɪ, ˈt͡sʏrɪ, ˈt͡sy̞rɪ] kurzes ü und lautgesetzlichen Schwund von auslautendem ch.[6] In der vierten Landessprache der Schweiz, Rätoromanisch, lautet der Stadtname auf Sursilvan, Sutsilvan, Surmiran und Rumantsch Grischun Turitg, auf Vallader und Putèr Turichⓘ/? [tuˈritɕ]. Die aus der Römerzeit überlieferte lateinische Form ist Turicum.

Der Ortsname findet sich erstmals auf dem Grabstein des Lucius Aelius Urbicus aus der Zeit 185–200 n. Chr. als sta Turicen bezeugt, was als stationis Turicensis zu lesen ist. Das Substantiv Turicum ist aus diesem Adjektiv rekonstruiert.[23] Die deutsche Lautung wird erstmals um 700 fassbar, als der Geograph von Ravenna in seiner «Cosmographia» den Ort Ziurichi nennt; die Schreibung «iu» dürfte hier den i-Umlaut und damit die Lautung ü bezeichnen.

Zur ursprünglichen Bedeutung des Namens gibt es verschiedene Annahmen.

Diejenige Erklärung, welche die bisher am weitesten verbreitete Anerkennung geniesst, leitet Zürich vom Personennamen Tūros her, der um das Suffix -īcon erweitert ist, womit der Ortsname «dem Tūros zugehörig» im Sinne von «Siedlung des Tūros» bedeutete. Hinsichtlich der Sprache des Personennamens dachte die ältere Forschung an Venetisch oder Illyrisch, wogegen man ihn heute als keltisch deutet.
Eine 2011 publizierte Erklärung von Wulf Müller verwirft die Pänultima-Betonung des lateinischen Ortsnamens Turicum (also die Betonung auf dem i), setzt Erstbetonung an (also auf dem u) und postuliert auf dieser Grundlage eine Ableitung von einem Flussnamen *Turos, was die Benennung eines ehemaligen Sihlarms gewesen sein soll.
Nach einer 2019 von Theo Vennemann publizierten These soll der Ortsname Zürich in einem Zusammenhang mit den im mitteleuropäischen Raum häufigen Ortsnamen auf Dürr-, Dürk-, Türk- stehen, für die er einen gemeinsamen vaskonischen Ursprung postuliert. Zürich bedeute demnach «bei der Quelle».
Wissenschaftlich nicht mehr haltbar ist die ältere Erklärung, wonach sich der Name von den Wörtern *dur ‚laufendes Wasser‘ und *acum ‚Wohnort, Ansiedlung‘ ableite und damit für ‚Wasserstadt‘ stünde.
Namenerklärungen des Humanismus waren volksetymologisch. Heinrich Pantaleon leitete den Ortsnamen 1578 von mittellateinisch Duregum beziehungsweise deutsch Zürych her und deutete ihn als «Zweireich», weil die Limmat in alter Zeit die Grenze der beiden Reiche Alemannien und Burgund gewesen sei.[29] Spätmittelalterliche Chronisten legten dem Ortsnamen den Namen eines angeblichen Königs namens Turicus zugrunde[30] oder führten ihn auf den Beinamen Taurica der römischen Göttin Diana zurück.

In Anspielung auf die geografischen und historischen Gegebenheiten wird Zürich informell als die «Limmatstadt» oder die «Zwinglistadt» bezeichnet. Mit Bezugnahme auf das Wirken der Zürcher Aufklärer im 18. Jahrhundert, unter anderem Johann Jakob Bodmer, Johann Jakob Breitinger und Johann Caspar Lavater sowie auf die Schweizerische Landesausstellung von 1883 findet sich überdies die Benennung «Limmat-Athen».

In neulateinischen Texten des 16. bis 18. Jahrhunderts wird Zürich oft Tigurum genannt; als Adjektiv («Zürcher») wird Tigurinus gebraucht (siehe Tiguriner). Humanistische Gelehrte hatten die von den Römern gefürchteten Tiguriner fälschlicherweise mit Zürich in Verbindung gebracht. (Wikipedia)