1944. Nji djalosh shqiptar, tek i cili çdo gjâ – fjala, gjesti, fytyra, sjellja ̶   tregonte nji fisnikí e pastërtí shpirti të rrallë; në zêmrën e të cilit vlojshin krah për krah dashuní e mëní pa mundun kurrë me ia zânë vêndin njâna tjetrës : dashuní për gjithça të mirë e të dëlirë dhe mëní për gjithça të keq e të fëlliqët ; dhe nji ndjeshmëní mâ delikate se mâ e bukura erzë e botës.

Ky djalosh, qi porsa kishte mbushun 19 vjet moshë, ishte tue pamë trojet e të parëvet të shkeluna prej kâmbe të huej e të lame në gjak të pafrytshëm të racës së vet e anmiqsh të pafajshëm, në rrenim e në shkretnim. Edhe zêmra e Tij kullonte gjak. Shâmtinte idhnimit, ftyrinte zëmrimit ditësosuni djalë. S’i kishte shpirti paqë as ditë as natë. Ishte gati me dhânë çdo send, edhe shpirtin, për me ia larguem të ligën vêndit. E i dukej vetja si me pasë lemë kot tue mos pamë kurrkund mundsí me bâmë asgjâ të dobishme.

Nji lajm : shumë studenta po venë me vijuem mësimet në Vjenë me bursa të qeverisë gjermane. Ky qytet, kurdoherë qêndër e shkëlqyeshme kulture e politike, ka ushtruem gjithmonë nji influencë magjike mbi Ballkanas e veçanë mbi Shqiptarë. Besimi, porsa e merr vesht lajmin prej nji shoqi të vet, nget vrap ke i ati. E me nji fytyrë jashtazakonisht të ndritun, si nji qi papritmas ka shpëtuem prej nji mundimi të madh shpirtnuer, i thotë: “Lalë, a e ndieve se shumë studenta për së shpejti po e lânkan Tiranën e po shkuekan me mbaruem studimet në Vjenë?”

̶  Shumë bukur qênkan tue ia bâmë, ia pret i ati; a deshiron edhe Ti?

Për deshirin e Tij, ishin tue i folë vetë sŷtë plot me shpresë e haré. “ Në dash edhe ti e po munde me më dërguem, un kisha me qênë gati”, iu përgjigj t’et.

I rrinte djalë-shkretës sikur kishte gjetun n’atë rrugë shpëtimin e vet prej nji ânkthi qi kamot s’po e lênte me marrë frymë të qetë. Bâhet gati, mbledh do libra e, bashkë me teshat e shtatit, fut në valixhet edhe symbolin e atdheut qi ishte tue lânë mbas shpine, sidhe disa fotografí të gjindve të vet. Niset karvani edhe Ai me tê. E damja e Tij prej familjes nuk u bâ pa lot. Sikur të gjithë ishin  tue e ndiem, Ai vetë mâ i pari, se rruga ishte e largët për Tê, tepër e largët, pa masë e pa mbarim!

Letra e parë qi u dërgonte  prindvet mbas këtij mërgimi, qi kishte qênë thânë me u bâmë i përjetshëm, përshkruente mundimet e mëdha të rrugës, qi kishte ngjatun jo mâ pak se shtatë dit; “mundime të shpërbleme pash-e-pash”, thonte, prej bukurive të metropolit danubjan, qi ishte ende mbë kâmbë i paprekun prej luftet. E flitte për shkollë. Ishte i kënaqun.

Por shpejt e sheh se punët e studentavet, për nji tog arsyenash, nuk po shkojshin mjaft mirë. Shumë prej tyne nuk po e kishin vullnetin krejt të plotë me studjuem, e shkollat s’ishin fort në rregull ndër ato rrethana të luftës. Ai fillon të mërzitet. Mall’i familjes nis me e lodhun. Lyp lejë me kthyem. “ Këtu çdo gjâ, çdo kujdes, çdo energjí e ka përpîmë lufta” shkruen; “dersa të bâhem un i zoti me kuptuem mësimet në gjuhë gjermanishte, më duket se gjêndja e shkollavet ka për t’u bâmë edhe shumë mâ e keqe se ç’âsht. Mbasandej, me thânë të vërtetën, ka nisun me m’u ngërmuem edhe malli për juve. Por nuk m’a ka ânda qi ju të kujtoni se po due me u bishtnuem vështirsivet qi kam gjetun këtu, as për sa i përket mësimit e as jetesës, e cila madje, në të pestën vjetë të luftës, vazhdon me qênë edhe tepër e mirë”.

Përgjegja e t’et për kthim qe negative. Shqipnija ishte tue rrëshqitun përditë e mâ fort prej anarqijet në nji kaos të plotë e të rrezikshëm, tue thithun n’atë humnerë lulen e djelmnisë. Prandej ai ishte i lum qi Besimin, mâ të nxetin e djelme të vet, e kishte atje larg. E kshilloi pra me qëndruem atje tek ishte, tue përsritun dy fjalë të vjetra qi i kishin tingulluem shumë herë në vesh, Atij sidhe të vllazënvet: qi duhej të kishte durim e mos të kursente asgjâ prej vullnetit të vet për me u bâmë njeri. Kshill’i t’et për tê ka qênë kurdoherë urdhën e urdhn’i tij fjalë e shênjtë. “ Duhet me u bâmë njeri” ia përsrit prap e prap Ai vetvetes si nji jehonë të zbritun prej qielli. E njeri e dinte se nuk bâhet kush veçse me nji vullnet të papërkulshëm, me mundime e me sakrifica.

Kështu mendon djali, edhe vendos : do të vazhdojë me studjuem radjoteknikë edhe do të hŷjë me u praktikuem në Siemens. Shkruen: “ Jam i lum. Kam hŷmë në Siemens. Punoj me gzim, praktikohem  në këtë degë qi më pëlqen fort, nxâ gjermanisht edhe fitoj 100 marka në muej ”.

Por ofshé!…. Jo mâ vonë se mbas gjashtë javësh Ai merr udhën e spitalit. I ati lajmohet dhe vrapon kah Vjena. Të njimbëdhetën ditë gjindet ke shtrat’i djalit. Nji ditë para, me 10 shtatuer, Vjena kish qênë bombarduem keqas e të sëmunët e spitalevet kishin pasë kaluem disa orë nëpër lagështinat e nëndhesavet. Ky martirizim i padênjë për njerzinë, kjo darsëm tragjike për mikrobët e dukshëm e të padukshëm të kurmave të pafajshëm do të përtrihej tashmâ shumë dêndun e dikur gati përditë, në Vjenë e ngjetaj.

Atë-ziu âsht tashmâ për gjithë ditë qi ka vumë Zoti ke shtrat’i të birit. Kryemjeku i spitalit, Prof. Neumann-i, e ka siguruem se djali rrezik jete nuk i ka. Ai don me besuem, don me u ngushulluem. E nuk mundet. Nji parandjenjë fatale e grînë përmbrênda pa mëshirë, s’e lên të qetë as ditë as natë. Spitali âsht nji ndër mâ të mirët qi ka Vjena, mjekët e atij qyteti janë t’aftë me famë, me gjithë qi shumë prej sish i ka thithun ushtrija e toka e zezë. Por shërbimi e ushqimi s’të ngrohin sa duhet. Deri ndër ato institute të bekueme, krijuem për të lenuem të keqen e njeriut qi vuen, der atje duket sikur zêmrat nuk rrahin e nuk ndîejnë mâ me afshin e zakonshëm për kê rënkon e gjëmon! Dit’e natë, madje or’e ças vdesin kaqë shumë në botë, kaqë shumë nâna mbesin me duer në gjî e derdhin lot të ngrohët, kaqë shumë nuse mbesin të veja, kaqë shumë fëmijë pa etën, kaqë shumë gjînd pa strehë, pa kâmbë e pa dorë! Mbas pesë vjet lufte qi âsht tue  përvluem botën mbarë me nji furí të skëterrët, edhe kuj s’âsht djegun në tê, ndonji skep s’ka lânë pa ia rrëmbyem duhm’i saj. Kush mâ shumë e kush mâ pak, njâni drejtpërdrejt e tjetri tërthuer, s’ka mbetun njeri pa u prekun disi. E këta, në vênd qi me ia zbutun zêmrën me prova të pame e të psueme vetë, përkundrazi e ka ashpruem e egërsuem mâ keq. Kështu duket qênka ligja e natyrës! Mbasandej nëndhesa, ah! Nëndhesa e mallkueme…. Dirgju dit’e natë, edhe në pikë të dimnit me dritore çelë për me u çuem mushknive të sëmuna ajër të freskët e të pastër, edhe shko e rri me orë ndër lagështinat e qelbësinat e nji nëndhese të ngushtë, dhe shpreso e beso se do të shëndoshesh!

Me gjithë këtê, besonte i shkreti djalë, ishte i bindun se do të shëndoshej, kishte besim të verbët në Prof. Neumann-in e n’asistentin e tij Dr. Weberin. I ati, ndonse vetë e kishte zêmrën të coptueme, Atij përpiqej me ia ushqyem e forcuem shpresat, me ia larguem çdo dyshim qi mund t’i vinte. Përditë bânte me Tê planet e të mbëkâmbunit të plotë kur mos të kishte mâ nevojë për spital. Do të vente me tê në Semering, n’atë bjeshkë të mrekullueshme ku bota shkojshin edhe kot, vetëm për të gzuem bukurit’e natyrës, ajrin e pastër, freskun e verës e sportet dimnore. Do t’u kënaqshin atje at’e bir bashkë e…. kur djali t’a ndiente veten krejt të mirosun, kur t’i kishte përmbledhun të gjitha forcat e humbuna, kur buzët e mollzat e faqeve të zbeme të kishin kthyem edhe nji herë në ngjyrën e kuqërrizun të dikurshme, ah! po nj’atëherë, shi nj’atëherë qi s’kishte për t’ardhun kurrë…ofshé për të mjerin babë e për të mjerën nânë qi i pamëshrirshmi Perëndí po lênte gjallë se gjallë! Babës fatkeq atje pranë i duhej me bâmë mundime të sipërnjerzishme për me mos lânë qi valët e mëndershme të shpirtit në travajë të vërshojshin me u dukun përjashta ndër sŷ e nëpër rrudhat e fytyrës. Kur e shihte se zêmra po donte me e tradhëtuem, dilte prej ode me shkak të nji nevoje a të nji tjetre, u strukte ku të mûjte në ndonji skutë të spitalit, i lëshonte rrugë zêmrës me bâmë të veten, shfrŷnte e kthente prap disi i qetsuem.

Ngjati kalvari nândëdhetetetë dit.

Por Ti, o bec i njomë, ngushullim i ditëve mâ të vështiravet të tatë-shkretës, Ti edhe gjatë kalvarit, edhe me atë kryq të rândë mbë shpinë, veç mjaltë derdhe për goje me kêdo. U bâne mâ êngjëll se ishe, fytyra e Jote, shtrimë n’atë shtrat hekuri të ftohët, s’ishte mâ fytyrë njeriu, qi mbas pak javësh do t’u bânte hi, ajo ishte fytyra e nji hyu t’amshuem. As shtriga qi s’Të pat lânë grimë mushknije pa të brêjtun, atê s’kishte guxuem me T’a prekun. Ti, o djalosh i pashoq, as nëpër torturat e atij trupi të tretun si qiriu përditë nga pak s’i harrove asnji herë të dashunit e tu, s’T’u hoq kurrë kujdesi për ta, nuk shkonte ditë qi s’i përmêndshe. Për thikat e shtatit t’And s’Të bâni ndonji herë goja of, për tjerët po. Mâ të mbrapmet fjalë qi Të duelën prej goje qenë “familjet t’ona” e “Shqipnija”. Ti pyete për to e Yt atë t’u përgjegj me nji rrênë të mëshirshme. Të tha: “Në Shqipní, për det’e për ajër kanë zhbarkuem Anglo-Amerikanët ; prandej atdheu i ynë, populli shqiptar, familjet t’ona , miq e dashamirë t’anë kanë shpëtuem”.

Efekt’i këtyne fjalëve mbi atë djalë qi s’kishte për të folë mâ kurrë qe i papërshkrueshëm. Syt’e tij gati të mbaruem u ngjallën me nji shkëlqim të çuditshëm atypraty e nji dritë hyjnore e ndriti krejt fytyrën e Tij. Desh me folë edhe nji herë: “Oh! Falemi…” ia bâni e këtu, ajo kollë qi me javë e me javë ia kishte grimë shpirtin nuk e la me vazhduem. Drejtim’i sŷve të  Tij përpjetë kah dritoret qi kishte përpara dëshmon sikur desh të thoshte “faleminderës Zotit”. I ati e la atë mbrâme pa ia ndëgjuem mâ zânin. Kur u kthye të nesërmen e gjet të narkotizuem. Dr. Weber-i tha se djali nuk do të vinte mâ në vete e se mund të merrte frymë edhe 24 orë!

Gjau si tha doktori. Ishte data 21 nânduer 1944, nji ditë e martë. Në mërgim leve, në mërgim u rrite e në mërgim e dhe edhe mâ të mbrapmen frymë të jetës s’ate djaloshare, o bir’i im. Në vênt t’And, qi deshe aqë fort, vetëm pesë vjet të lanë me rruem, pesë vjet qi do të kishin qênë mâ t’âmblat të moshës s’Ate, por qi anmiku t’i bâni mâ t’idhëtat. Pate për parim jete me u bâmë njeri për me i shërbyem familjes, kombit e njerzisë ; me jetuem jo për vete por për të tjerët. Por Ti na lé i ri, tepër i ri, o birth i im. Deshe me u bâmë njeri, por Ti kishe lemë njeri e njeri vdiqe ; kalove në të pasosmen për t’u bâmë i përsosun. Ti nuk vdiqe, u ngjalle; vdekun kemi na tjerët, o birth i im, jo ti: kanë vdekun zêmrat t’ona birò!

SHPEND BARDHI

“SHEJZAT”  Nr. 7 – 8   1958