Kasem Trebeshina ka mbi 200 doreshkrime qe prehen e dergjen diku, te syrgjynosura si vete autori i tyre. Ndoshta digjen nje dite! Ku i dihet! Prej trishtimit dhe merzise njeriu kalon ne boten e erret ne nenvetedijes ku instinkti bazik ben ploje per disa sekonda ate qe eshte shkruar gjate nje jete njeriu. Edhe kjo mund te jete nje sakrifice per hir te dinjitetit. Edhe te nje shkrimtar fshihet nje Napoleon me Austerlitz dhe Vaterlo, nje Stalin me pogrome infernale, nje Enver Hoxha qe mbylli ne burg nje vend te tere per te mbreteruar vete. E ka nje engjell njeriu, po me fort nje satana! Te dyja i kishte Kasem Trebeshina, prej talentit te madh dhe burrerise. Nje karakter i eksperiencave te hidhura asnjehere nuk e gjen drejtpeshimin dhe per kete shkak fsheh shkendija gjenialiteti. Profecite vijne prej dhembjeve te medha, shperfilljes totale prej te tjereve, fyerjes dhe poshterimit, fuqise kreative qe, edhe ne nje trup te dermuar gjejne ate modus vivendi te ekstazes. Kjo eshte cudia, te dalldisesh pas vetvetes ne kohen me te skajshme, kur te gjithe te kane kthyer kurrizin. A u permend emri i tij per dyzete vjet? A dinim gje per te? Shpina e tij prej atlasi mbante tri burgje persiper dhe njemilione harresa, me te renda se vete harresa absolute. Si mund te rrosh ne ferr dhe te kesh talent parajse? Dhe sapo u shqiptua emri i tij ne vitet nentedhjete te shekullit te shkuar, nje burg tjeter, i katerti u paralajmerua, burgu i shtepise. Ai u izolua. Nuk e donin. Ishte nje disident qe vazhdonte te mbetej i tille, ne nje kohe puthadoresh, rezilesh dhe derbederesh qe shpallnin me pohe e buje demokracine perendimore dhe ulerinin ne kor se Europa e qyteteruar iu kishte hapur dyert. Le te nisemi, therrisnin ata me gryke te shqyera, po askush nuk levizte ne ate skene te madhe te entuziasmit zhgenjyes, sepse gjithcka ishte propagande. Dhe kete e tha i pari Kasem Trebeshina! Ai! Po si mund te thuash me ze te larte ne nje dasme se nusja eshte kurve? Ai e tha! Ç’guxim! Dhe i kujtuan çmendinen ku e kishin mbyllur here pas here sepse ai vetem protestonte dhe kthente permbys propaganden dhe zbulonte anen e ndritshme te se vertetes. Ç’tha dhe c’shkroi, ishin profeci. Po kush u thellua ne to? Askush! Ai ishte i gerbuluri i demokracise, delja e zeze! Ç’bente ne burg? Shkruante! Ç’bente ne shtepi? Shkruante! Ishte i vetedijshem per madheshtine e tij? Ishte! E deklaronte me force kete te vertete te thjeshte? Kush e linte? Asnje televizion nuk i merrte interviste, sepse ai ende ishte disident dhe kush i do keta mohues te paskrupullt, keta vetesakrifikues absurd? Dhe i ngjiten damken e te cmendurit. Demokracia ishte kaos dhe komformizem, propagande dhe histeri, lufte dhe paqe frike dhe ankthi. Ai ngrysej ne shtepi dhe kur vinte erresira, dilte per te bere nje shetitje meditimi, ne rrethrrotullimin periferik te Tiranes. Ne erresire. Ne kembe. Nje ore a dy ne erresire. Kjo i ishte lejuar. Agimi, mesdita dhe muzgu ishin per demokracine. Pastaj filloi te dilte diten, ne driten e mengjesit dhe mesdites, i nxitur prej lirise se tij fillikate, i perbuzur dhe perbuzes. Po kishte dhe njerez qe e donin, e adhuronin, me sakte, idhujtare qe e ndiqnin. Ai mund te kthehej vertet ne nje profet me plot dishepuj. Kjo i trembte farisejt. Atehere menduan per syrgjynosjen e tij. Ishte nje strategji qe e kishte zanafillen lart ne kupolen djallezore.
Poshte pallatit te tij ishte nje librari. Ai i hidhte nje veshtrim shkarazi, po asnjehere nuk u fut brenda per te pare e shfletuar libra. Ishte narcist. Kishte nje shperfillje tallese per letersine e re. Me fort kjo kishte te bente me harresen ndaj tij dhe ai kishte gjetur kete menyre per te persosur kujtesen per veten. Nje dite pronari i librarise, nje nga ish te burgosurit e regjimit te Enver Hoxhes, e njohu dhe i beri shenje te hynte brenda. Kasemi vazhdoi rrugen, po ai doli me te shpejte dhe i thirri me emer. Kasem, eja se kam dicka te rendesishme per te te thene.
Por Kasemi vazhdoi rrugen si i nderkyer, mendonte se edhe ai librashites ishte nje nga ata qe e perbuznin dhe donin t’i punonin ndonje rreng. Po kur degjoi se edhe ai kishte qene i burgosur, u kthye, iu afrua dhe i nguli syte. E njohu. Nje kokeshkrete si ai vete, sa here kishte perfunduar ne biruce se nuk iu bindej urdhrave. Kasemi nuk dinte te qeshte, po dinte ta shtendoste veten, t’u vinte fre nervozizmit dhe percmimit. Dalengadale fytyra e tij u pastrua si prej nje lajmi te mire qe na vjen papandehur nga ajri. Por nuk foli. Tjetri i hoqi udhe per ne librari. Kam patur tre libra te tu, qe i mbaja ne vitrine, po ti kaloje dhe nuk ua hidhje syte; “Kukudhi”, “Rruga e Golgotes” dhe “Kenga shqiptare” ne pese vellime. Erdhi nje dite nje djalosh dhe i bleu te gjitha, ai shoqerohej prej nje njeriu qe e njihja. M’u be qejfi, pse ta mohoj. Ata i moren dhe iken. E harrova ate pune, porosita libra te tjere, madje dhe ne Kosove te Buzuku; “Mekami“ “Odin Mondvalsen” ” Stina e stineve” “Qesari niset ne lufte” “Hijet e shekujve” “Ku bie Iliria” nje tjeter me tregime dhe ngula kembe per romanin tend voluminoz; ‘Kenge shqiptare”. Erdhen perseri ata te dy, i blene te gjitha kopjet dhe iken. U gezova pa mase. Ti vije e ikje dhe s’ia hidhje syte librarise. Doja te jepja lajmin, te te gezoje pak, po ti i ngrysur si gjithmone, krejt i vetem fillikat shkoje e vije si hije. Ja pra, kjo ishte pjesa e pare, po ka dhe pjese te dyte, qe me bindi perfundimisht se keta maskarenjte na genjyen me demokracine. Na e hodhen pushtat, kelyshet e Bllokut. Ata te dy i digjnin librat e tu! Po kush ishin ata? pyeti Kasemi. Tjetri ngriti supet. Te isha si ty, ia kisha mbathur me kohe. Edhe une do t’ia mbath. Ja, sa te bej ca para.. Nuk u shqetesove? Mos bera keq qe ta thashe? Jo, jo, aspak! tha Kasemi dhe dukej cuditerisht i qete. E di ti, or mik, se me e keqe se djegia e librave eshte harresa? Ky mallkim me ndjek! U kthye me te shpejte dhe iku.
Pastaj u mbyll brenda dhe nuk doli me. Ishte koha me e erret e jetes se tij ne liri. Te pakten ne burg ishe i vetedijshem per izolimin total, po te mbyllej brenda ne liri, kjo ishte e padurueshme, nje absurd deshperues. Kesaj i thonin te provoje te qendroje ne paqendrese. Mallkimi me i madh per nje shkrimtar eshte kur ai nuk komunikon dot me lexuesin e tij. Por atij i mjaftonte natyra narciste, ajo ndjenje madheshtie, me teper e shpikur nga deshperimi, per t’i bere balle trysnise se forte te mohimit. Nje shkrimtar i mohuar ne gjallje, qe nxitet ne menyra te ndryshme, sa te maskuara aq dhe te hapura, te largohej nga vendi i tij. Dret saj e shtynin. Drejt nje burgu te ri te lirise. Ndoshta kishte lindur nga nje miter burgu. Dhe kur ai tha; Nuk jam shqiptar, jam turk! atehere ai vdiq perfundimisht duke qene gjalle. Por lexuesi eshte individualist, sa ka te beje me shkrimtarin, nuk ka te beje me te. Ai e ngriti zerin me fort, dishepujt u shtuan, atyre nuk iu interesonte politika, ajo qe per ta ishte krejt jashteletrare, por teksti. Ata dinin te lexonin nentekstin tek ai shfrim pakenaqesie, revolten, kthimin me te njejten monedhe te perbuzjes. I kishte prkur ne ate qe propaganda totalitare ka si maske; nacionalizmin dhe patriotizmin. Dhe i la te fitonin! Ende ata jane te fituarit dhe Kasem Trebeshina eshte humbesi.
Kasem Trebeshina eshte i keqkuptuari i madh. Ne arkiven e Ministrise se Brendshme, ku kam patur fatin te hyj ndoshta nga te paret, ne vitet 93-94, te shekullit te shkuar, per te pare dosjet e shkrimtareve, eshte damkosur me vula te zeza cdo faqe tashme e zverdhur e fatit te ketij kryqetari qe la nje Golgote ne letra dhe nje tjeter ne burgje. Nuk e dija qe i kishin bastisur shtepine, i kishin marre doreshkrimet, nje pjese te vogel, se te tjerat, i kishte çuar andej- kendej neper te aferm, per t’i shpetuar. E kishte parandjere qe do te vinte ajo dite, prej profecise se vet. Ishte alucinant, kishte vizione, madje degjonte dhe zera, por ishte krejt i pakuptueshem per Shqiperine e viteve 50 kur shkruheshin poezi per dyshekun, jorganin, bishtukun, fishekun ne paje, vdekjen e fese, ndersa ai endej ne surealizmin e vit te lindur. Nuk mund te shkruante ndryshe. Kishte nje ushtri me spartane qe e mbronin nga banaliteti letrar. Kultura e madhe, gjuhet e huaja, ( anglisht, frengjisht, italisht, rusisht, gjermanisht ) librat e ndaluar qe lexonte, komunikimet me vetveten e tjeterllojte, e kishin bindur se do te vinte dhe per te koha e sakrifikimit. Dhe e priti burrerisht. Edhe sot letersia e tij nuk kuptohet dhe aq, sot, ne kohen e lirise per imitime dhe diletantizem. Ajo qe me beri pershtypje atehere, ishin disa nga emrat e shkrimtareve me te njohur te kohes, qe hetuesia i kishte ngarkuar per te kryer aktakuzen letrare. Me njerin prej tyre, tani vone, kam biseduar per kete fakt dhe ai, pa e permbajtur nje emocion qe e kaploi papritur, me tha; Ajo ishte nje letersi tjeter, aq sa me vinte turp qe une shkruaja ne nje menyre aq te vjeteruar dhe te mendosh qe isha shkrimtar ne profesion te lire. Isha bere rob i atyre shkrimeve qe s’kishin kurrfare skeme. Me pelqyen shume. Ne ishim idhujtare te nje letersie te tradites, te nje letersie plot kufizime, ndersa ai e kishte shkaterruar ate me kohe. Ai s’kishte te bente fare me realizmin socialist. Thoja me vete; ah, sikur ta kisha une kete guxim! Po fare kot, se me pelqente rutina ime. Vec endrra per art te vertete, qe e gjeta ne ato doreshkrime, me dhembje e them, me kishte lene perfundimisht. Ne te vertete, une shkruaja nje aktakuze, duke tradhtuar njekohesisht endrren time per nje letersi te lire. Pra, ishte nje aktakuze per endrren. E kam takuar Kasemin, e dini? I kam kerkuar falje. Po vec i kam thene; Mos me fal!
Kaluan vite, ai humbi. Humbi pothuajse fare. Askush nuk pyeste per te. Askush. Dikur vendoste kritika e partise, ndersa sot, ne mungese te kritikes, vendos partia. Nuk e donin, nuk e duan, sepse pinjollet e ishe-ve jane me te rrezikshem ne liri.
Dhe kur i benin ftesa te huajt, ai nuk dinte t’i lexonte; jo vetem ato, po dhe librat, doreshkrimet. Vdekja ishte e dyfishte, prej harrimit dhe verbimit. Po ai qendronte, persoste ne vetmi dhe izolim teknologjine e qendreses. Nje shkrimtar i madh, asnjehere i deklaruar i tille prej vendit te tij, sheh si nje i verber vetveten. Dhe kur mbetet vetem, nen trysnine e nje frymezimi te befte belbezon fraza te tera nga historia, filozofia, shkruan romane ne ajrin e dhomes, drama, poezi, qesh kur eshte i gezuar, shperthen ne lot kur eshte i merzitur, ankohet kur ndjehet teresisht i braktisur. Eshte 91 vjeç. Vuan dramen e verbimit. Do ta hedhe ne leter kete zezone, po si.. Ai nuk pranon ta ndihmojne, kerkon syte e tij. Perndryshe nuk ka me kuptim jeta per te. Pa sy. Mos e beni tragjike, i thote ndonje miku, qe e merr me te mire, qe ta qetesoje, kam syte e mendjes, s’kane c’te me bejne. Syte e ballit m’i moren. Ja, kete s’duhet te ma benin! E ç’kuptim ka liria? Budallenj, kujtoni se jeni te lire? Liria fillon nga brenda, jo nga jashte. S’ka gje, kam syte e mendjes. Ai s’kishte frike nga vdekja. Nuk mendonte se do te vdiste shpejt. E harronte shpejt moshen e vet, sepse kishte nje kujtese fenomenale. Tani duhet te filloj te shkruaj, thoshte, tani..Keshtu tha Kavabata kur mori cmimin Nobel, ishte njezet vjet me i ri se une sot, shkoi ne pyll dhe vrau veten nga pakenaqesia, sepse i ishte ngulur ne tru se pikerisht atehere duhet te fillonte te shkruante. Ja, c’karakter! Une s’kam marre kurre çmime! E ç’me duhen. Ato jane si kostumet ne seri. Te gjithe i veshin dhe duken si majmune. Me vjen te qesh me te madhe kur i therret presidenti, nje kallp e trututkall dhe iu ngul ne gjoks dekorata prej llamarine. Pastaj varte koken dhe flinte. Me shume dremiste. Fliste dhe ne endrra ku ndoshta ishte vertet i lire. Duhej shkuar te mjeku, duhej shkuar patjeter, se nuk mund te humbnin kaq gjera me vlere pa i shkruar, ato vetem shqiptoheshin dhe treteshin ne ajrin plot noti dhe cikne te dhomes, ose zhdukeshin ne avujt e gjelles ne dreke, apo ne aromen e cajit ne mbremje. Jo ne Shqiperi, uleriu, jo, jo ketu! Jo ketu, po ju them! Po pse? Na thuaj shkakun… Sepse ketu i verber kam qene gjithmone, s’kane ç’te me bejne mjeket… E derguan ne Turqi dhe atje vdiq. Po ne hjeke, kur e ndjeu se po i avitej e pashmangshmja, me nje ftohtesi therese, shqiptoi; mos me varrosni ketu, me ktheni atje, atje, atje me çoni…