“Mendoni për romanet e mëdha të kohës sonë, mendoni për Uliksin e James Joyce-it”.
Jorge Luis Borges
L’Art de poésie, Gallimard, Paris, 2000, f. 54.
Është një rrugë në Paris, rruga Odeon, e cila mund të ishte quajtur rruga Uliks, meqë botimi origjinal i romanit monumental Ulysses (Uliksi) i James Joyce-it, u mor përsipër të botohej më 1922 nga Sylvia Beach që kishte aty librarinë Shakespeare & Company; përkthimi frëngjisht (Ulysse) doli shtatë vjet më vonë nga botuesja Adrienne Monnier, mikeshë e S. Beach. Monnier që nga viti 1916 kishte botuar disa autorë francezë, mes tyre edhe Paul Fort, Jules Romain dhe Roger Caillois, pa harruar edhe një revistë jetëshkurtër, ku botuan autorë si: Blaise Cendrars, Jean Giraudoux, Jules Supervielle, Antoine de Saint-Exupéry. Mund të përmenden edhe miqtë shkrimtarë që frekuentonin librarinë si Guillaume Apollinaire, Colette, Jean Cocteau, Jacques Prevert, Saint-John Perse e të tjerë. Me kulturë të gjerë letrare dhe me kuptimësi për rëndësinë e kësaj vepre, ajo ua besoi punën e hollë e të vështirë të përkthimit dy figurave të njohura si përkthyes të anglishtes e që u rishikua i tërë nga shkrimtari Valery Larbaud dhe nga vetë autori.
I cilësuar nga Borges-i si “katedrale e prozës” (Parathënie, Pléiade), ai është çmuar si një nga romanet më të rëndësishme të letërsisë moderne duke zënë vendin e parë në listën e 100 romaneve më të mira të gjuhës angleze në shekullin XX që hartoi The Modern Library më 1998.
Përkthimi në shqip i romanit Uliksi të Joyce-it nga Idlir Azizi dhe botimi i tij nga Shtëpia Botuese Zenit, mbetet një ngjarje kulturore. Sepse kjo vepër e Joyce-it është si një univers i pafund, me regjistrat gjuhësorë dhe stilet e të shprehurit që përmbledh ligjërimi i tij i panjohur më parë në letërsi. Përkthimi i Azizit është një aventurë e guximshme dhe e bukur, por që ka brenda edhe mundimin, si medalje e pakundërshtueshme e gjithë atyre që i kanë hyrë përkthimit të një vepre të vështirë.
Historiku i veprës
Romani Ulysses doli për herë të parë në formën e një rubrike të përjavshme në The Little Review[1], në Nju Jork, gjatë muajve mars 1918 dhe nëntor 1920, para se të botohej i plotë në Paris, në shkurt 1922, nga libraria Shakespeare&Company (ky do të mbetet i vetmi botim me tirazh të madh i librarisë). Që nga botimi i tij me fragmente në Shtetet e Bashkuara, romani nxiti diskutime, sidomos një ankesë nga New York Society për heqjen e pjesëve që u quajtën të turpshme. Madje ajo e cilësoi krejt librin të pabotueshëm. Romani u ndalua në Shtetet e Bashkuara deri në vitin 1933. Pas kësaj ai u komentua pareshtur dhe do të bëhej objekt i studimeve të panumërta.
Uliksi, vepër klasike e shekullit XX
I pari që e vuri re karakterin enciklopedik të veprës së Joyce-it ishte Ezra Pound-i kur shkroi se “Joyce ka ndërmarrë artin për të vazhduar atje ku e ka lënë Floberi” (Literary Essays of Ezra Pound, ed.Faber &Faber, 1920, f. 403). Është e çuditshme kur konstaton sot se edhe Floberi i shkruan të dashurës së tij Luise Colet, një shkrimtare e kohës, kështu: “Librat, prej të cilëve rrjedh një letërsi e tërë, si Homeri dhe Rabëleja janë enciklopedi e epokës së tyre” (Flaubert, Correspondance II, Pléiade, 1980, f. 545).
Uliksi është nga ata romane që i jep formë një bote të tërë. Duke qenë një roman total, ai i shumëfishon nivelet e leximit dhe përmbush një program enciklopedik. Nëse flitet për palimpsest, ai është një roman me shumë palimpseste, sepse çdo kapitull dhe çdo episod, siç i quan autori, ka një teknikë e simbolikë të veçantë si dhe një mënyrë rrëfimtare të ndryshme. Studiuesit e veprës dhe jetës së Joyce-it, të cilët kanë parë edhe dorëshkrimin, janë mahnitur, sepse kanë gjetur aty romanin shumëpërmasor. Joyce-i i ka lëvizur nga vendi praktikat e tjera të shkrimit. Valéry Larbaud që u bë bashkëpërkthyes i botimit dhe që shkroi hyrjen, e rrallë për epokën, pyet: “Atëherë ku është çelësi”; që arrihet të shkohet përtej klisheve. Në vend të lexuesit që i hutuar nga orteku i fakteve nuk di të orientohet, ai përgjigjet : “Eh, pra, ai është, si të thuash te titulli Uliks”.
Ndikimet
Vepra e Joyce-it ka ushtruar një ndikim të madh te shkrimtarë si Samuel Beckett, Borges, Alain Robbe-Grillet, Salman Ruzhdie, Philippe Sollers, Raymond Queneau, William S. Burroughs, Kerouac, Nathalie Sarraute e të tjerë. Flann O’Brien-i, shkrimtar irlandez e ka protagonist në një roman ku hija e Joyce-it hyn në bisedë me Shën Agustinin.
Një numër i madh kritikësh kanë shkruar se vepra e tij ka nxiturfiksionin modern dhe postmodern duke krijuar breza shkrimtarësh që e braktisën gramatikën, thurjen e ngjarjes, ndonjëherë të palexueshme (si në veprën e Burroughs-it dhe të tjerë të brezit të tij). Disa shkrimtarë si Bernard Shaw ose Paule Coelho janë mjaft të rezervuar për veprën e Joyce-it.
Megjithatë, teoricienët e letërsisë strukturaliste Tzvetan Todorov dhe Gérard Genette dhe të asaj poststrukturaliste, ndër të tjerë Umberto Eco dhe Robert Scholes e shohin Joyce-in si një ndër shkrimtarët më të rëndësishëm të shekullit. Eco e quan FinnegansWake si një « univers ajnshtajnis[2]. Ndikimi i Joyce-it ka lënë gjurmë edhe në fusha të tjera. Kështu fjala “kuark” Three Quarks for Mister Mark në FinnegansWake, është në origjinë të fjalës quark (kuark) përdorur në fizikë. Fraza këndohet nga një kor zogjsh deti.
*
Vepra e Joyce-it është bërë objekt studimesh në dhjetëra e dhjetëra libra studimorë, seminare, sesione shkencore dhe konferenca.
Filozofi Jacques Derrida ka shkruar një libër për përdorimin e ligjërimit në Romanin Uliksi; filozofi amerikan Davidson e krahason Finnegans Wake me tekstet e Lewis Carrol-it; psikanalisti Jacques Lacan i kushtoi seminaret e viteve 1975 dhe 1976;
Nabokov-i e vlerësonte shumë romanin Uliksi; ai e zhvilloiatë në kurset universitare midis veprave madhore të shekullit XX, si Metamorfoza e Franz Kafka-s apo edh ndonjë tjetër.
Shumë filma janë xhiruar për jetën e Joyce-it dhe Norës, si dhe për vepra të ndryshme të Joyce-it. Midis tyre regjisori amerikan Joseph Strick, më 1983 përshtati për ekranin e madh romanet Ulysses dhe A Portrait of the Artist as a Young Man.
Është orkestruar edhe një pjesë muzikore për fëmijë, me titull Një lule për vajzën time.
Herbert Gorman më 1941 botoi biografinë e parë për Joyce-in.
Richard Ellmann më 1959 botoi një biografi dhe e pasuroi atë më 1982.
Në Dublin, Joyce-i kujtohet duke festuar çdo vit 16 qershorin “Bloomsday”.
Që nga 2011 në Monreal mbahet një festival i quajtur Joyce.
Në Dedham (Massachusetts) të ShBA-së në Shëtitoren Joyce, zhvillohen çdo vit veprimtari sportive dhe lexime të veprave të autorit.
Një kopsht në Paris quhet Kopshti James Joyce.
Për të ruajtur të gjallë kujtimin dhe veprën e shkrimtarit irlandez, në Cyrih ku ai kaloi një pjesë të rëndësishme të jetës, më 1983 është themeluar nga Fritz Senn Fondacioni James Joyce. Ai ka shkruar edhe parathënien e përkthimit të parë shqip të romanit Uliksi.
Sot është përkthyer në shqip një pjesë e madhe e veprës së Joyce-it.
Kritika francezedhe anglo-saksone
Uliksi (Ulysses anglisht) konsiderohetsotsikryevepër që e ka merituar shugurimin letrar të Joyce-it. Ai është një roman në lëvizje të përhershme, që përshkruan jetën në një ditë të vetme, në universin e hapur të një qyteti të vetëm, Dublin. Ideja filozofike e tij se jeta është një udhëtim, realizohet edhe nëpërmjet monologut të brendshëm të quajtur përroi i ndërgjegjes (stream of consciousness) nga kritika.
Në atë përditshmëri Joyce-i përpiqet të mbërthejë “atë që quhet jetë”, në rrethanat historike të modernitetit në shekullin XX duke kapërcyer pengesat gjuhësore dhe duke e zhvendosur objektin e romanit nga rrëfimi i ngjarjeve, në vetërrëfim. Gjuha, dykuptimësia e ligjërimit dhe teknikat e ndryshme të shkrimit që ndryshojnë në çdo episod, përftuan një jehonë të gjerë qysh në fillim kur romani u botua në Francë dhe ndikuan në çmistifikimin e rrëfimit letrar tradicional. « Detyra që i kam vënë vetes teknikisht, është të shkruaj me tetëmbëdhjetë pikëpamje të ndryshme dhe me po aq me stile të gjithën, atë që duket e panjohur ose e pavënë re nga sivëllezërit e mi”[3]. Këto janë gjithashtu tetëmbëdhjetë orët e atij 16 qershori 1904 në Dublin që nis në orën tetë të mëngjesit dhe vazhdon gjer natën vonë.
Edhe pse një pjesë e kritikës e ka cilësuar romanin Uliksi si një parodi të poemës homerike, kuptimi i tij është shumë më i thellë. Vladimir Nabokov-i në kursin[4] për romanin, më 1980 shkruante: “Uliksi është një vepër e shquar e gjithëkohshme arti, por kritikët janë të interesuar më tepër për konsiderata të përgjithshme dhe ide sesa për veprën në vetvete… Unë duhet t’ju sqaroj se në zhvendosjet e Leopold Blumit atë ditë vere në Dublin, nuk duhet të shihni një parodi të ngushtë të poemës Odiseja, ku punonjësi i reklamave luajtka rolin e Odiseut, ku gruaja kurorëshkelëse e Blumit do të ishte e dëlira Penelopë, ndërsa Stiveni do ta shihte veten si Telemaku. Që ka një jehonë të vagullt të përgjithshme homerike në rastin e Blumit është e dukshme, ashtu si e thotë titulli dhe gjithashtu shohim një sërë nënkuptimesh klasike në libër, por do të ishte fare një humbje kohe, po të kërkoje paralele të ngushta me çdo personazh dhe çdo skenë… Prandaj, pas këtyre interpretimeve në shtyp, Joyce-i u detyrua t’i hiqte titujt pseudo homerikë nga kapitujt, sepse e mendoi se çfarë përfundimesh do të nxirrnin gjithë të mërzitshmit, të ditur dhe të paditur.”
Zanafilla e tekstit
Shqetësimi i Joyce-it për çështjen e formës dhe estetikën e shkrimit është shfaqur mjaft herët. Në fletoret e Parisit ai shkruan: “Ritmi duket se është raporti i parë, domethënë një raport i formës midis pjesëve të ndryshme dhe një të tëre, ose edhe midis cilësdo prej këtyre pjesëve dhe së tërës […] pjesët përbëjnë një të tërë kur ato plotësojnë një qëllim të përbashkët” (25 mars 1903)[5].
Ideja për romanin atij i lindi qëkur ishte duke shkruar Dubliners (Dublinasit) më 1903; ai deshi të shtonte edhe një tregim të titulluar Ulysses. Madje përcaktoi edhe emrat e dy personazheve kryesore: Stiven Dedalus dhe Leopold Blum. Por kjo ide u la për një vepër më të madhe.
Kemi edhe një gjenezë të dytë të romanit në vitet që u ndalua në Amerikë nga viti 1921 deri në vitin 1934 dhe në Britaninë e Madhe deri më 1936. Është një aventurë më vete shpërndarja e romanit në mënyrë të fshehtë. Në shumë tregime moderniste dhe në intervista përshkruhet sesi e kanë kaluar përtej detit romanin e botuar në Francë në një valixhe me fund të dyfishtë apo të ndarë pjesë-pjesë, futur midis rrobave duke përjetuar makthin që i mbërthente nëpër dogana. Madje edhe nga Gjermania naziste, vepra mundi të dilte e të kalonte oqeanin prej një profesori amerikan të letërsisë.
Një përmbledhje e shkurtër e përmbajtjes
Ngjarja, pra, fillon në mëngjesin e 16 qershorit. Arsyeja përse Joyce-i zgjodhi 16 qershorin është thjesht një datë simbolike e jetës së tij, data kur pati takimin e parë të dashurisë me Nora Barnacle (të cilën e kishte njohur një javë më parë), dhe që u bë bashkëshortja e tij e pazëvendësueshme.
Në dritën e imagjinatës së çliruar nga normat e ngushta letrare, personazhet kryesore jetojnë një ditë të zakonshme në qytetin e Dublinit me detin e tij, me diellin mbi det e me shkollat, me shtëpitë, me kishat dhe varrezat, me gazetat, bibliotekat, baret dhe tavernat, spitalet dhe shtëpitë publike e me të gjithë banorët. Në një anekdotë tregojnë se Joyce-i e ka përshkruar me aq saktësi Dublinin, sa po të ndodhte një apokalips, do të mjaftonte të merrnin romanin e tij për të rindërtuar qytetin ashtu si kishte qenë.
Me tetëmbëdhjetë episodet, ashtu si i ka quajtur Joyce-i, në tetëmbëdhjetë ligjërime përurohen sinoret (vend, pjesë e trupit, ngjyrë, fushë e mendimit ose e veprimtarisë), mënyrat e reja të shprehjes (tregimtari, retorikë, stil gazetarie, vazhdim i formave muzikore, evolucion i gjuhës etj.) si dhe temat që trajtojnë jetën, dashurinë dhe vdekjen, në të cilat përfshihen (shkolla, familja, arti, kultura, tradita, ëndrra, seksi, feja, gjendja politike e shoqërore… ). Uniteti i tekstit sigurohet nga përdorimi i pikave të orientimit hapësirë-kohë dhe me teknikën e monologut të brendshëm, që mundëson sjelljen e së shkuarës në të tashmen.
Stiven Dedalusi është njëri prej personazheve kryesore që shfaqet qysh në romanin Portreti i artistit në rini. Aijeton në kullën Martelo me mikun e vet Bak Maligan dhe një tjetër, pak i njohur nga Stiveni, quhet Hajnes dhe ka ardhur një natë më parë, por që del admirues i folklorit irlandez. Dedalusi është një i ri i zhgënjyer, disi pesimist dhe që e neverit shtirja e bashkëkombësve të vet si dhe rregullat e ngurta, prandaj nuk do që t’i shërbejë asnjë ideologjie, madje tallet me Rilindjen gaelike që vepron në rrethet letrare dublineze.
Kur niset atë mëngjes për në punë duke nxituar në ranishtën buzë detit edhe mendimet e tij lëkunden “si valët e detit”. Përsiatjet filozofike për realitetin e botës dhe krijimin nga exnihilo, vazhdojnë me kujtimet e Parisit kur lexonte Aristotelin dhe Shën Thomas d’Aquin-in. Ai që kishte synim të bëhej doktor apo shkrimtar, i kupton me hidhërim dështimet dhe vetminë që e shoqëron si artist. Duke menduar për ekzistencën e njëkohshme të Atit të përjetshëm dhe unit “terr që shkëlqen në dritë”, ai përhumbet njëkohësisht në vërshimet e ndjesive të një bote në zhvillim të vazhdueshëm. Krenaria e tij e cenuar e shtyn të urrejë trupin, mishin dhe të pohojë një liri të vërtetë shpirtërore. Stiveni është mësues historie. Një nxënës që vjen vonë në klasë, i kujton fëmijërinë duke i ngjallur të kaluarën, dhe e bën të mendojë për dashurinë amnore si të vetmen gjë të vërtetë në këtë botë. Kur mbaron mësimin ai takon drejtorin, i cili i mban një ligjëratë misozhine[6] e antisemite. Në këto rrethana vjen fraza e famshme: “Historia është një makth, nga i cili dua të zgjohem”.
Leopold Blumi, personazhi tjetër, Uliksi modern, shfaqet i heshtur, por plot andralla. Gjatë një dite ai do të përjetojë emocione të shumta e të ndryshme. Autor dhe shpërndarës reklamash, ai kryen një punë si gjithë të tjerët. I ati i tij ka qenë një hebre, i ardhur nga Hungaria dhe i kthyer në protestantizëm; aty në Irlandë ai e pati ndërruar mbiemrin në Blum. Pak pas vetëvrasjes së të atit, Leopoldi përqafoi katolicizmin për t’u martuar me një këngëtare që shëtit gjithë Irlandën me grupin e saj dhe “në ndryshim nga Penelopa e Homerit, ajo kishte pasur shumë dashnorë”, thuhet në një koment, ndër dhjetëra e qindra të tillë që ka ngjallur figura e saj. Ata kanë një vajzë që ka mbushur 15 vjeçe dhe një djalë që jetoi vetëm 11 ditë. Blumi është njeri i thjeshtë, një borgjez i vogël, i sjellë, dashamirës dhe zemërgjerë dhe ne shohim sesi dita e tij ka gëzimet dhe zhgënjimet e saj. Në mbrëmje ai shkon në teatër dhe pastaj në një bordel ku edhe takohet me Stivenin. Aty përjeton disa halucinacione që Joyce-i i përshkruan me mjeshtëri.
Mund të ndalemi në ndonjë temë të poemës së Homerit që autori e risjell me një kuptim të ri bashkëkohor. Bie fjala, tema e Sirenave në të cilën jepet fuqia mizore e kumbimit tingullor, është model i krijimit ku i lihet liri imagjinatës. Për Homerin rreziku e ka burimin te kënga e dy sirenave. Sigurisht te Joyce-i “rreziku” janë dy vajza të reja, por përtej tyre, është krejt episodi që nis e këndon. Lexuesi gjendet i magjepsur si Uliksi i poemës dhe i duhet të kthjellohet që të mos tralliset nga hutimi.
Sylvia Beach dhe James Joyce në librarinë Shakespeare & Company me rastin e daljes nga shtypi të Uliksit (1922)
Struktura
Joyce-i është ruajtur të mos ketë ndonjë lidhje të drejtpërdrejtë me poemën Odiseja të Homerit, edhe pse në letërkëmbime ai u ka vënë tituj episodeve për ta bërë sa më të kuptueshëm tekstin. Skemat shpjeguese, të njohura si skema Linati[7] dhe skema Gorman[8] (madje është edhe një emër tjetër më pak i njohur), janë “një lloj çelësi” për të hyrë në vepër. Sipas Genette-it, kjo e bën romanin Uliksi një model të “hipertekstit”.
Rrëfimi i romanit përbëhet nga tetëmbëdhjetë kapituj, të cilat Joyce-i vetë i quajti episode (Pléiade, faqe LXXIV), të ndara në tri pjesë të mëdha: duke rimarrë emrat nga poema Odiseja, si: Telemak, Odise dhe Nostos (Pléiade, f. LXXXI-LXXXIV), ose sipas skemës tjetër me tri metafora: Aurora, Mëngjesi, Mesnata, (Pléade, f. LXXVI-LXXX).
Pjesa e parë Telamakiada (sipas skemës Linati) përmban tri episode. Veprimi përqendrohet rreth Stiven Dedalusit, personazh që përfaqëson fushat shpirtërore dhe intelektuale, pra, atë që është e palëndët te njeriu, figurë që njëjtësohet me Joyce-in, si një vazhdim i jetëshkrimit Portreti i artistit në rini (Pléiade, f. LXXIV-LXXXIV), i cili mbyllej me fjalët e artistit :“Do të farkëtoj në kudhrën time ndërgjegjen e paformuar të racës njerëzore.”
Pjesa e dytë zhvillohet në dymbëdhjetë episode dhe është pjesa më e rëndësishme e veprës. Aty gjejmë personazhin Leopold Blum, zëdhënës i fushës materiale dhe ndijimore të njeriut, Gjatë gjithë romanit, shtegtimet e Uliksit mund të ilustrohen në mënyrë hipotetike me zhvendosjet e Leopold Blumit në qytetin e lindjes. (Pléiade, f. LXXIV-LXXXIV).
Pjesa e fundit, e treta, përbëhet nga tri episode. Aty shfaqe sërish poeti i ri niset në kërkim të fatit. Monologu i fundmë i Mollit është quajtur më tepër një shtojcë sesa një episod.
Nga ndjesia e pikëllimit dhe zemërimit në hapje, kalohet në atë të gjendjes absurde e të lodhur në pjesën e dytë, për t’u mbyllur me pjesën e tretë muzikore. « Qëllimi im është të transpozoj mitin sub specie temporis nostris. Çdo aventurë nuk duhet vetëm ta kushtëzojë, por madje ta krijojë teknikën e vet»[9].
Veprimi në roman realizohet përmes gjuhës, nisur nga një skemë gjigante njerëzore. Disa komentues janë përpjekur ta minimizojnë fare rëndësinë e skemave të Joyce-it (Ezra Pound, kritiku i tij i parë, mendonte se është fjala për kombinime të pjesëve). Nga bisedat me Frank Budgen[10] shpërfaqet ideja se duke u nisur nga skema, Joyce-i kishte parasysh krijimin e një totaliteti imagjinativ historiko-kohor. Një skemë e tillë gjendet edhe te KomediaHyjnore. Lacan-i ishte mahnitur nga kjo lloj skeme. « Që çdo kapitull i romanit Uliksi kërkon të mbahet me një lloj suazimi […] është domethënëse, sepse lidhet me lëndën e asaj që tregon” [11].
Interpretimi
Mëngjes qershori. Ditë me dritë të artë, me qiell të kaltër, me rrugë që zgjohen. Një ditë e re dhe një odise e re për njeriun. Stiven Dedalusi nuk ka shumë kohë që është kthyer nga studimet, ai është edhe i trishtuar edhe i gëzuar.
Ky është epilogu i romanit. Sipas kritikës kemi një lindje plot histori që e marrim vesh jo në një vijë rrëfimtare kronologjike, por në prerje horizontale. Pastaj shfaqet Leopold Blumi. Lexuesi i njeh historinë dhe jetën e personazheve si në një vepër të pikturës baroke në të cilën përdoret “edhe impresionizmi edhe kubizmi”.
Përmes monologut të brendshëm ne takojmë shumë personazhe hije, të afërt dhe miq të këtyre personazheve, të vdekurit e Blumit të atin dhe të birin, miqtë e tij të rinisë, të atin dhe të ëmën e Stivenit dhe figura të tjera episodike. Sido që monologu i brendshëm nuk është mbizotërues dhe nuk përdoret i pashoqëruar me një ligjëratë të zhdrejtë, ai në të vërtetë mbetet shenja më dalluese e romanit. Vetëm monologu i Mollit në mbyllje është mbase i vetmi monolog i pastër.
Tetëmbëdhjetë episodet e romanit që përurojnë një grup të ri elementesh, janë një konceptim i ri të shkruari në fillimet e shekullit XX. Uniteti i veprës sigurohet nga përdorimi i shenjave dalluese, hapësirë-kohë dhe nga teknika e monologut. Romani është gjithashtu shumësi simbolesh dhe nënkuptimesh për historinë e mendimit perëndimor. Uliksi vetëështënjëtitull simbolik, ashtu si edhe personazhi kryesor, Leopold Blumi, i cili shndërrohet nësimbol. Aiështëhebre, përfaqësues injëpopulli me fat dramatik[12]. Në parathënien[13] e botimit të parë, vendosjen e Blumit në qendër të romanit, përkthyesi I. Azizi e quan “akt themelor politik”.
Ndryshe nga bashkëkohësit e vet shkrimtarë, Joyce-i nuk rrëmbehet nga përsiatjet morale dhe shoqërore. Në roman narracioni organizohet si kaos i një subjektiviteti fatmirësisht përparimtar, me një ironi që pastron vetëdijet, me një fragmentim të ngjarjeve dhe kujtimeve, ashtu si në jetë; ky model do të arrijë kulmin me Romanin e ri në Francë. Joyce-i kryqëzon idioma, vende, fjalë, ligjërime nën diellin e patriotizmit irlandez, shtegtime, këngë të trupit dhe shpirtit njerëzor, ngjyra dhe takime qytetërimesh, në të vërtetë të përziera prej kohësh. Të gjitha nën shigjetën sarkastike të deheroizimit të jetës në një përditshmëri natyrore të vjetër sa bota dhe në një vend të përbashkët ku kryqëzohen fatet njerëzore.
Nabokov-i ishte një lexues i vëmendshëm i Joyce-it. Ai e quante dhunti të veçantë shpikjen e fjalëve, lojën dhe tingëllimin e tyre. Por një moment që i kishte lënë shumë mbresa dhe që e komentonte në kurset e tij si një ide që do të formonte breza burrash të emancipuar, është ai kur Blumi i sjell mëngjesin në tabaka Mollit. Këtë pasazh ai e quante si “më të madhin e gjithë letërsisë”. Në këtë cilësim përzihej entuziazmi i shkrimtarit, lexuesit dhe ligjëruesit në katedrën e letërsisë.
*
Kritika thotë se ka një poetikë universale ligjërimi te vepra e Joyce-it. Domethënë se mund të ekzistojë një Libër, forma e të cilit të shpjegojë ide universale. Umberto Eco e ka quajtur vetë titullin një “formë shprehëse” që flet për përmbajtjen. Kur Joyce-i kërkon të dënojë paralizën e jetës irlandeze[14] dhe, përmes saj paralizën dhe shkërmoqjen e botës, për shembull, ai regjistron fjalitë e zbrazëta të mbushura me një vetëbesim të tepruar të gazetarëve, pa dhënë vetë asnjë gjykim. Gjykimi qëndron thjesht te forma e kapitullit, në të cilin rigjejmë të gjitha figurat retorike dhe ku frazat e bisedës u përgjigjen paragrafëve, titujt e të cilëve na kujtojnë ata të artikujve të gazetave; një lloj retrospektive titujsh të gazetës viktoriane të mbrëmjes plot skandale. Umberto Eco e lidh këtë formë rrëfimi me një lloj epifanie. « Nuk bëhet fjalë më për magjepsje nga një epifani vegim, por për një epifani strukturë me përmbajtje të qartë karteziane”[15].
Forma e romanit është “ujdisur” që në kohën e Aristotelit me poetikën e një intrige që sa vjen dhe zhvillohet në kohë. Përkundrazi Joyce-i realizon një formë shkrimore me prerje horizontale, në të cilën brenda një dite ngërthehen kohërat: Antikiteti, Mesjeta, Moderniteti, madje jashtë përsiatjeve dhe bisedave nuk mbeten as Upanishadat që është faza e fundit e Vedave dhe që sipas filozofisë Hindu shpreh te njeriu esencën shpirtërore të ndarë nga trupi.
Te Uliksi veprimet pa ndonjë rëndësi të jetës së përditshme, përftojnë vlera narrative. Perspektiva aristoteliane gjendet kështu e përmbysur; ajo që më parë ishte e dorës së dytë, bëhet kryesore. Aty nuk janë më gjërat e mëdha që ndodhin, por gjërat e vogla që shumohen përbëjnë ngjarjen. Herë-herë në roman ka biseda serioze, herë-herë dëgjohen thirrma vulgare ose shprehje formale, pa kuptim, herë-herë stili kalon në Yiddish ose në një gjuhë të pakuptueshme. Vështrimi i rastësishëm, mendimet dhe gjestet e atypëratyshme, marrin formën e një lloj automatizmi të jetës dhe janë lënda e parë për shkrimtarin. Sepse “arti është mënyra njerëzore për t’i dhënë lëndës së dukshme apo të padukshme një qëllim estetik” (Joyce, Fletoret e Parisit, 1905).
Kritiku Ernst R. Curtius shkruan se “Uliksi ka në bazë një nihilizëm metafizik; te ai makrokozmosi dhe mikrokozmosi prehen në zbrazëti dhe se qytetërimi katandiset në hirnajë si në një kataklizmë kozmike. Nihilizmi i tij është i lidhur me rregullin irracional”[16].
“Çrregullimin” në veprën e Joyce-it disa studiues e quajnë art, sepse çrregullimi aty jepet sipas një rregulli. Me këtë “gjenialitet të formalizmit”, autori ia del të sigurojë ekzistencën e botës së re që ka zbuluar vetë. Pikërisht këtu qëndron shpikja kryesore në roman.
Metoda e Joyce-it që ndërton një monolog të përzier me përshkrimin e gjesteve dhe të historisë, është më afër krijimit poetik. Këtë e ka shpjeguar Budgen[17] që e vlerësonte mënyrën e paraqitjes psikologjike të personazheve te romanit. Në librin me kujtime ai shkruan “ Metoda e thurjes së elementeve në prozën e Joyce-it ishte më shumë ajo e një poeti sesa e një prozatori. Fjalët që përdorte, ai i kishte të gdhendura thellë në mendje, para se të merrnin formë në letër”. Budgen kujton edhe se, ndërsa njëherë e pyeste për ecurinë e romanit, Joyce-i i ishte përgjigjur se “kishte punuar gjithë ditën për të shkruar dy fraza”. Dhe kishte shtuar se “i kishte tashmë në kokë fjalët, por i duhej të gjente rendin ideal”. Ja dhe dy frazat: “A warm human plumpness settled down on his brain. His brain yielded. Perfume of embraces all him assailed. With hungered flesh obscurely, he mutely craved to adore. “ (Ulysses, f. 637). Por përkthimi e ka të pamundur në cilëndo gjuhë qoftë, të ruajë rendin e fjalëve për shkak të zhvendosjes të theksit. Në anglisht fragmenti paraqitet si prozë poetike.
Shembujt e ndryshëm nga romani tregojnë se më shumë është fjala për një poetikë të brendshme të frazës sesa për një teknikë të mirëfilltë poetike. Ai është një art poetik që shpaloset mezidukshëm, një art që trazon dallimet e zakonshme mes poezisë dhe prozës. Valéry Larbaud shihte në këtë teknikë mjetin që Joyce-i të shkruante në mënyrë të natyrshme dhe ta zvogëlonte sa më shumë intrigën.
“Poetika e tij e re nuk ndalet vetëm në shfrytëzimin e sferës së unit lirik në gjendje nistore si në prozën e Woolf-it”, por përfshin një material të shtrirë në hapësirë dhe kohë. Kritika shënon se shqetësimi i Joyce-it për tekstin nuk kishte të mbaruar. Ai dëgjonte me vëmendje dhe shënonte fjalë, të cilat i duheshin dhe kishte besim te ylli i frymëzimit të tij. Gjithçka që grumbullonte, e përdorte në kohën dhe në vendin e duhur. Dhe meqë Uliksi pati si temë jetën në të gjitha pamjet e saj, nuk kishte kufi në përdorimin e elementeve të ndryshme që do të luanin rol në ndërtesën e tij krijuese: ngjyrat e ditës; të qiellit; një parodi; emri i veçantë i një peshku; metodat që përdoreshin për dënimin e marinarëve në anijet shkollore; një frazë e pambaruar; ngërçi nervor i një të ftuari që vizatonte në gotën e tij rrathë bashkëqendrorë; një shaka në një sallë muzike, bisedat nacionaliste… Shkrimtari dhe kritiku Wyndham Lewis thotë: « Kjo është një metodë natyraliste e çuar gjer në makth të përkryer”. Në këtë kuptim Uliksi lajmëron Finnegans Wake. Lexuesi e vë re se gjuha është ajo që shpesh i strukturon perceptimet.
*
Joyce-i ka përfituar nga realizmi psikologjik i personazheve letrare, sidomos i atyre të shekullit XIX, por ai e ndërthur këtë në ekuacionin veprim / monolog. Ne shpeshherë lexojmë mendimet e një personazhi që përshkojnë monologun e një tjetri : përputhje të habitshme bëjnë që Blumi të mendojë atë që Stiveni kishte thënë për Shekspirin. Edhe Lacan-i e përmend këtë gjë. Ndonjë kritik hamendëson se Joyce-i ka për qëllim të vërtetojë një lloj transmetimi telepatik midis Blumit dhe Stivenit. Bie fjala, Stiveni në bibliotekë dhe Blumi në episodin “Sirenat” mendojnë pak a shumë të njëjtën gjë: poetika e trishtimit, roli i muzikës, vargje nga vepra e Shekspirit. Është fjala për një kryqëzim idesh: gjithçka ndodh sikur Joyce-i donte të thoshte se ekziston një nënvetëdije kolektive. Prandaj është e pranueshme për të gjithë kritikët xhoisjanë të flasin për një instancë të një narracioni specifik midis narratorit dhe autorit. Ai shfrytëzon mundësitë që krijon struktura e ligjërimit e bazuar mbi një lloj dialogjizmi me ndërhyrje që janë thyerje logjike në ligjërim.
Për Joyce-in “bota e re”, e re në kuptimin që të ndërmarrësh një punë që nuk është provuar gjer atëherë, është më tepër « më e mira e botëve” të përhershme që rrjedh si lumë. Humori aty është i pranishëm çdo çast edhe pse gjejmë medoemos pesimizëm, hidhërim, keqardhje apo ironi. Humori shërben për të yshtur ankthin e vdekjes. Ndaj edhe dëgjojmë pareshtur të qeshura në të gjitha tonalitetet, një e qeshur që përfshin gjithësinë.
Kjo epope e Uliksit, e simbolizuar me një çifut hungarez, i shtënë pas shkencës, të cilit i bashkohet artisti Stiven Dedalus, i përhumbur në ankthin e Historisë është e jashtëzakonshme. Një pjesë e romanit shquhet për monologun e brendshëm të personazheve, pjesa tjetër për një parodi stilistike dhe autonomie gjuhësore në raport me “subjektet”, derisa gjuha bëhet vetë subjekt. Kështu kur përshkruan një skenë në maternitet Joyce merret me evolucionin e letërsisë angleze. Të gjitha shënimet që ka lënë ai, flasin për një enciklopedi të kulturës dhe historisë. Risjellja e së kaluarës në të tashmen, na kujton formulën e Dekartit : Mendoj, pra, jam[18], mënyrë faustiane për të kapërcyer tmerrin total. Jacques Derrida tregon se Emmanuel Levinas thoshte se Uliksi është “hero shumë hegelian”. Në esenë Uliksigramafon, ndër të tjera, Derrida shkruan: “Nga njëra anë, vepra (Uliksi) e Joyce-it është një makinë shkrimtarie, një korpus, në të cilin shpalosen dhe ndërthuren të gjitha: ligjërimet, gjuhët, dija. […] Nga ana tjetër thjeshtësia e saj dhe mënyrat e tërthorta të paraqitjes, bëjnë që të triumfojë autori dhe gjithçka merr pjesë pastaj për ta bërë të pamundur deshifrimin e tekstit. E shkruar në një përzierje gjuhësh, vepra mban gjallë pështjellimin. […] Ajo lë te lexuesi gjurmë të pashlyera duke e transformuar (nëse ia del ta lexojë; në më të shumtën e rasteve nuk ia del dot).Dhe lexuesi pret nga libri një zë profetik. Libri është si një thirrje në telefon që thotë: “Alo, jam këtu, po të dëgjoj”.
Përfundim
Duke shkruar Uliksin, James Joyce-i kreu një udhëtim gjuhësor që zgjati tetë vjet e që u kurorëzua me një kryevepër botërore. Prandaj krijesat e Joyce-it ia behin nga hapësira e rrëfimit me gjithë plotërinë e tyre duke fituar lëndën prej mishi dhe kocke, jo të një demiurgu, por të një njeriu që është i mbërthyer thellë në “jetën e vërtetë”.
Uliksi është një roman total, me një ndërtim shumëpërmasor që ka bashkuar disa regjistra shkrimorë për të shumëfishuar nivelet e leximit. Duke ecur në gjurmët e Homerit, por nga ana e kundërt e epikës, Joyce-i tregon jetën e zakonshme, komike dhe tragjike njëherësh, betejën ekzistenciale të njeriut. Uliksii sotëm përmbledh në një ditë të vetme në Dublin, dhjetë vjetët e endjes së Uliksit homerik. Epopeja moderne është “parodike […] e mishëruar te personazhi Leopold Blum, i cili nuk ka asnjë përmasë heroike në veprime, por vetëm në ëndrra. Bota në të cilën jeton ai është një pështjellim në vogëlsinë e vet dhe në përmasat mediokre”[19]. Forca e Blumit është të mos mposhtet nga negativja p<r t< siguruar vazhdimësinë e njerëzimit.
Para së gjithash romani është një sfidë vetjake për autorin, e cila mishëron një betejë gjuhësore në kërkim të fjalëve, prandaj është quajtur aventurë gjuhësore. Sintaksë, strukturë, tingull dhe stil, çohen gjer në atë pikë, sa fjalët dhe shkronjat e tyre fitojnë një jetë të pavarur. Simbolizmin që përshkon gjithë romanin dhe portretet psikologjike realizohen me anë të gjuhës. I syrgjynosur vullnetar i vendit dhe i gjuhës së tij, Joyce-i sajon gjuhën e vet, një gjuhë tjetër që e përvetëson, një gjuhë të krijuar prej tij që e shtyn lexuesin deri në kufijtë e të padukshmes. Thyerja e raporteve shkrimore të vendosura nga një traditë mijëvjeçare ishte guxim i madh krijues. Shkrimi i tij imiton shpërfaqjen e një mendimi të vetvetishëm.
Ecuri teknikash dhe lojërash gjuhësore, Uliksi i Joyce-it do të shquhet, ndër të tjera, për përdorimin e shkëlqyer të “përroit të ndërgjegjes”, që mëton të përshkruajë pikëpamjet e personazheve si një barasvlerë të mendimit të tyre.
Të lexosh Uliksin është një përvojë e papërsëritshme, sepse ai është edhe një udhëtim i brendshëm që na përball me një pjesë të unit tonë të panjohur. Joyce-i e vendos subjektin para një pasqyre në të cilën mund të humbasësh ekuilibrin nga e vërteta e zbuluar, por që është edhe e vërteta jonë. Thuhet se Joyce-i e mbrojti njëherë të vetme romanin me thënien e papërsëritshme dhe magjiplote: “Atëherë, po të mos lexohet Uliksi, duket thënë se nuk duhet të jetohet jeta”.
Efekti i “çuditshëm” i romanit lidhet me dendurinë e stilit, i cili është ekstravagant dhe plot kolorit. Këto “ushtrime” stilistike, nëse do t’i quajmë të tilla, nuk mbeten të ngujuara në një botë ëndrrash të ndarë nga jeta: ato hyjnë befasisht në mes të një historie që vazhdon të shtjellohet me gjakftohtësi në mes të një deti kulture. Dhe është kjo lëvizje kontradiktore me rënie dhe ngritje që e shndërron këtë tekst në një stinë të madhe jetësore ku jepen edhe qëndrimet kundër kishës dhe institucioneve, kryesisht ndaj Kishës katolike dhe Shtetit.
“Cilat janë arsyet e një suksesi botëror të Uliksit?”- pyet Typhaine Samoyault, kritike dhe profesore e letërsisë në universitetin Paris 8, e cila ka marrë pjesë në grupin e tetë përkthyesve të romanit për botimin e ri më 2004[20]. “Duke u bërë botëror, Uliksi është shkëputur nga kufizimet kombëtare, por gjithashtu edhe nga pozicioni i tij jashtëqendror duke e transformuar thellësisht idenë e autoritetit letrar. Joyce-i ka emancipuar gjuhën dhe kombin”,- përgjigjet vetë ajo. Kurse Philippe Forest , edhe ky profesor letërsie dhe studiues i vepërs xhoisjane në ditë tona, mendon se “Ulysse” nuk është një libër i palexueshëm”, ashtu si thuhet rëndom, “por një libër i lexueshëm; ai flet për jetën e atij që lexon dhe të atij që shkruan”.
Në të vërtetë, qysh nga botimi i pjesshëm dhe deri në ndalimin e tij të plotë kemi një mungesë perspektive botimi, por njëkohësisht edhe një veprim çlirues, thotë kritika. Censura solli një solidarësi të veçantë me librin. Kemi gra të guximshme botuese si Margaret Anderson në Amerikë dhe Silvia Beach në Francë, postierë që rrëmbejnë kopje të revistës LittleReview pas dënimit ku është botuar Ulysses, ka gjyqtarë dhe botues që e mbrojnë librin. Sigurisht ka edhe doganierë që zbulojnë kopje të librit dhe i djegin.
Por është për t’u theksuar, se botues me emër kanë luftuar ta heqin censurën mbi librin duke marrë pjesë me guxim në një proces të madh gjyqësor në mbrojtje të romanit për vite të tëra. Prandaj mund të thuhet se romani mbarti një fuqi transformuese: “Uliksi ka karakter transformues, ai nuk ka ndryshuar vetëm rrjedhën e letërsisë, por edhe përkufizimin e letërsisë në sytë e ligjit”[21].
Vepra e Joyce-it karakterizohet kryesisht nga një zotërim mahnitës i gjuhës dhe nga përdorimi i formave letrare të reja, të shoqëruara me krijimin e personazheve si Stiven Dedalus, Leopold Blum dhe Molli Blum që janë individualitete të një humanizmi të thellë.
Burimet: Veprat kryesore të Joyce-it, botimet Pléiade dhe arkiva Universalis.
[1] Revistë e avanguardës amerikane me bashkëdrejtues dhe bashkëpunëtorë Gertrude Stein, Shervood Andersom, T.S. Eliot. Romanin Uliksi të Joyce-it e rekomandoi aty Ezra Pound që ishte bashkëpunëtor për Europën. Revista e cilësonte si një nga veprat më të rëndësishme të shekullit XX, e cila do të transformonte krejt prozën narrative.
[2] Umberto ECO, L’Oeuvre ouverte, ndarja 1: La poétique de l’oeuvre ouverte, Seuil, Paris, 1962, f.97.
[3] Letër dërguar H.Weaver-it, 24 qershor 1921 në Lettres 3 : 1915-1931, Paris, Gallimard, 1981, f. 194.
[4] Vladimir NABOKOV, Littératures, Paris, Robert Laffont, 2010, f. 1214. Në kurset e letërsisë në universitetet amerikane (1941-1958), Nabokov-i ka analizuar vepra nga Dickens, Flaubert, Stevenson, Proust, Kafka, Joyce ashtu si edhe ato të autorëve rusë: Gogol, Tourgenjev, Dostojevski, Tolstoi, Çehov dhe Gorki. Ai ka bërë një studim ikonoklast për DonKishotin. Duke hedhur poshtë shumicën e ideve të pranuara për kryeveprat e letërsisë, Nabokov-i pohon me një humor të shkëlqyer dhe ironi konceptet e veta të pavarura. “Litteratures” nuk arriti të botohej në gjallje të autorit, por në sajë të një pune të paepur dokumentuese të profesorit amerikan Fredson Bowers, skicat e Nabokovit, shpesh në dorëshkrim dhe shënimet në kopjet e librave që i duheshin për citime në auditor, formuan librin e madh të kurseve universitare, që John Updike, në parathënie i quan Ese.
[6] Misogine (fr. me burim grek): Që urren ose përçmon gratë.
[7] Carlo LINATI, shkrimtar dhe kritik italian (në James Joyce, Œuvres complètes, Gallimard, « Bibliothèque de la Pléiade », 1995, v. II, f. 910-911.
[8] Herbert GORMAN, shkrimtar dhe biograf amerikan.
[9] Letër dërguar Carlo Linati-it, 21shtator 1920 (në James Joyce, Œuvres completes… (vepër e cit.). Po aty.
[10] Frank Spencer BUDGEN (1882 – 1971), piktor, shkrimtar dhe veprimtar socialist. Budgen dhe Joyce kanë kaluar shumë kohë bashkë në Zvicër, sidomos gjatë Luftës I botërore. Libri i tij me kujtime James Joyce and Making of Ulysses, 1934, përshkruan diskutimet e tyre të shumta rreth problemeve estetike të krijimit. Si piktor Budgen-i ka realizuar mjaft portrete të James Joyce-it.
[11] Jacques LACAN, Le Séminaire, livre XIII, Lesinthome, Seuil, Paris, 2005, f.65.
[12] Kur botoi Joyce-i romanin, shteti i Izraelit nuk ekzistonte.
[13] Mendoj se ajo parathënie duhet ta shoqërojë librin në të gjitha ribotimet.
[14] “Banorët e Dublinit janë bashkëkombësit e mi… por ata përbëjnë një racë sharlatanësh … Dublinasi e kalon kohën duke dërdëllitur dhe duke shkuar nga kafeneja në kafene, në taverna dhe në bordel…”. Citim nga një letër e Joyce-it në librin e Richard Ellmann-it, Joyce.
[15] Umberto ECO, L’Oeuvre Ouverte, Du Seuil, Paris, f. 221.
[16] Ernst Robert CURTIUS (1886-1956) , një prej figurave të mëdha të kulturës moderne europiane. Filolog dhe profesor letërsie në disa universitete të Gjermanisë, ai bëri studime për shumë autorë si Paul Valéry, Maurice Barrès, Valéry Larbaud, Paul Clodel, Marcel Proust, James Joyce, Emerson, T.S. Eliot, Hugo von Hofmannsthal e të tjerë. Ai është autor i veprës së shquar “Letërsia europiane dhe Mesjeta latine”.
[17] Frank Spencer BUDGEN, James Joyce et la création d’Ulysse, (përkth. nga angl.), Denoël, Paris, 2004, f.137.
[19] Robert LOUIS, James Joyce, Une epopee parodique, Magazine Littéraire, Paris, janar, 2004, f. 55.
[20] Përkthimi i ri i romanit u bë më 2004 nga Shtëpia Botuese Gallimard, Paris, me një grup prej tetë vetësh të formimeve të ndryshme universitare, kryesuar prej Jacques Aubert.
[21] Kevin BIRMINGHAM, The Most Dangerous Book: The Battle for James Joyce’s Ulysses, 2014, f. 92.
Në shtëpinë e zonjës Denada Gorani, telegrami nga jashtë shtetit mbërriti në vjeshtën e dytë të vitit nëntëdhjet e katër.
Ishte përgjigje e një telegramit që Denada kishte nisur pak muaj më parë në Moskë me një adresë që kishte gjetur në zarfat e dikurshëm të të shoqit të ndjerë.
“Familjes së zotit ing.Mikel Gorani. Rruga ‘Vrana Konti’ nr.15, Kinostudio Shqipëria e Re, Tiranë. Nga: Sonja Smirnova(Gorani ).Rruga. Muzeu i Arteve të Bukura, Pushkin, 341,.Moskva.
E nderuar zonjë.
Duke shprehur ngushëllimet për ndarjen nga jeta të bashkëshortit tuaj dhe ish bashkëshortit tim të ndjerë, ing. Mikelit, ju bëj me dije se unë do të udhëtoj drejt Tiranës dhe do të jem atje në mbrëmjen e 22 nëntorit. Do të isha mirënjohëse, nëse një ditë më vonë nga mbërritja ime në Tiranë, të bëja një vizitë në shtëpinë tuaj së bashku me tim bir, Vanja Smirnova (Gorani). Juaja, me respekt, Sonja Smirnova (Gorani ). Moskë.”
Zonja Nada, Denada Gorani, e lexoi me një gjendje ankthi telegram shemrës së saj. Tek kalonte nga togfjalëshi i parë tek i dyti, e kështu me radhë, iu përhit befas në mendje shpërfaqja e mjegulluar e portretit të asaj tjetrës. Këmbët e çuan te sirtari i fundit i komodinës së madhe në dhomën e gjumit.
Çifti mbante atje gjithë koleksionet dhe relike të fotografive ndër vite, nga fëmijëria e secilit deri në përditshmëri, sipas një tradite dhe mundësive të kohës.
Aty, prej dekadash flinte edhe aparati fotografik. “Lajka” me mbulesë kafe në çelur, një gjeratore e vogëlth ku ishin fiksuar dhe mbyllur çastet intime të ditëve të paharruara në atdheun e largët të Sonja Smirnovës po dhe kapitulli lirik i atdheut të dytë të asaj tjerës, në vendin e vogël ballkanik. Aty, në misterin e kësaj kutie mbuluar me meshin të hollë i dukej se flinin në gjumin e kohës edhe çastet e bekuara të lindjes së,Vanjës që ata i thërrisnin drita jonë.
Diku në thellësinë e sirtararkivit, Nada si zonjë shtëpie e dinte se Mikeli kishte vendour në një kutizë kartoni, disa foto familjare të veçanta nga jeta studentore në Moskë dhe të tjera nga Tirana.
E mori kutizën në dorë. E kishte parë disa herë atë edhe më parë. Madje, kishte qenë vetë bashkëshorti i saj që dikur ia kishte treguar koleksionin e fotove me rusen, sigurisht, duke e pyetur më parë nëse kjo, e ngacmonte shpirtërisht.
Një ndjesi mjegullore e të papërcaktuar e përfshiu qënien e saj. Ishte martuar në vitin njëmijë e nëntëqind e gjashtëdhjet e gjashtë me një burrë të ndarë më parë nga një martesë me një ruse. Me Sonjën pati nje djalë që ende pa mbushur gjashtë muaj, iu desh të ndaheshin.
Po ish kohë e prishjeve të mëdha mes dy vendeve. Era e ftohtë siberiane që kish fryrë furishëm në marrëdhënieve e dikur miqve, të thirrur: ‘vëllai i madh’ e ‘vëllai i vogël’; kishte mbetur tani, atje tej, në ajrin e ngrirë, si një kumt i dhimbshëm, përherë e më i largët.
Aso motesh, të paktit, ata më entuziastët, e përfytyronin vendin e tyre, shkëputur nga treni i madh i kampit Lindor. Një lokomotivë që do të çante mes acarit të borërave e stuhive vetëm me këngë marciale.Të shumtit, më të pazëshëm në vetëdije të trazuar, kishin përfytyrimin se tani e tutje vendi i tyre, nuk ishte veçse një vagon i ndryshkur, i vetmuar, i shkëputur e lënë në harresë diku mes stepave me dëborë, akujve dhe pyjeve të ngrirë.
Një qënie që ashtu do të atrofizohej e shndërrohej në një fosil të stërlashtë mamuthor si qymyrguri ndanë Adritikut dhe Jonit.
Zonja Nada me letrën në dorë mbërritur prej larg, ndjehej e përhumbur mes qënies dhe mosqënies.
Mikel, i tha zëri i brendshëm. Erdhi letra që prisje. Erdhi po ti, i shtrenjti im, nuk je. Kush do ta presë miken e largët? Çfarë do t’i them? Është një mike e vështirë, i dashuri im. Vetëm ti më kupton, si gjithmonë.
Në vetminë e saj hodhi sytë nga letra dhe nisi të gërmëzojë me zë……. do të udhëtoj drejt Tiranës dhe do të jem atje në mbrëmjen e 22 nëntorit. Do të isha mirënjohëse nëse një ditë më vonë nga mbërritja ime në Tiranë, të bëja një vizitë në shtëpinë tuaj së bashku me tim bir, Vanja Smirnova (Gorani). Juaja, me respekt, Sonja…. ***
Djaloshi që i kish kaluar të tridhjetat, me flokët e verdhë si e ëma tani po vështronte që nga qielli përmbi territore dhe vendin që u shfaq befas përtej qelqeve mijëra këmbë poshtë avionit dhe që quhej Shqipëri, i orientuar nga e ëma, me ngulmin e akumuluar ndër vite për të parë sa më parë vendin ku kishte lindur.
Ajo, që nga sipër drejtoi gishtin drejt një grumbulli laraman pejzazhesh, kuadratesh e konturesh të çrregullta poshtë avionit që u shfaqën pas vijës së bregdetit.
-Atje, është Durrësi, biri im. Atje je larë edhe ti një herë të vetme kur shkuam si familje. Ja, tani, ku duket Tirana ku unë jetova dhe ku ti linde, i shtrenjti im.
Pasagjeret e parë nisën të zbresin nga avioni. Si një rrymë e beftë ajri në veshët e gruas ruse nisën të shquhen fjalët e para në gjuhën e huaj shqipe dhe një kaplim e turbullim i mjegullt i përshkoi kurmin duke përhitur në kujtesën e largët. Kishte zbritur këtu dikur me të dashurin e saj, në këtë pistë avioni sa nje fushe tenisi, krahasuar me vendin e nisjes.
-Vanja, biri im i dashur, më në fund jemi mbi Tiranë, në qytetin ku ti ke lindur, në vitin gjashtëdhjet e tre. Zemra po më rreh fort që jemi së bashku. Sa shumë do të thotë kjo për mua! Ishte si një amanet dhe dheu nuk do më treste kurrë, pa ardhur të dy këtu, i shtrenjti im.
Vanja nuk foli por e shtrëngoi të ëmën me krahët e fuqishëm.
Ajo e përsëriti fjalinë e fundit. “…и земля не приняла бы меня, если бы мы оба не пришли сюда.” (…i zemlja, nje proniala bi menja, esli bi mi oba nje prishlli sjuda) ..”..dheu, nuk do më treste pa ardhur të dy këtu.”
-Mamushka ime e dashur,- pëshpëriti i biri duke e përkëdhelur në kokë e supe të ëmën. Jemi së bashku, mamushka ime tani, me flokët e bukur mbuluar me dëborë…
Sonja instiktivisht futi dorën në xhepin e palltos dhe nxori kopjen e telegramit. Nuk dihet pse sytë iu mbërthen te fjalitë e fundit. …Do të isha mirënjohëse nëse një ditë më vonë nga mbërritja ime në Tiranë, të bëja një vizitë në shtëpinë tuaj së bashku me tim bir, Vanja Smirnova (Gorani). Juaja, me respekt, Sonja Smirnova (Gorani ).
***
Ne mendjen mjegullore të Sonjës, tani shfaqeshin e iknin me shpejtësi si retë e shtyra nga erërat e nëntorit , sekuenca nga e kaluara e këtij vendi ku kish mbetur pas një pjesë e bukur, e dhimbsur dhe e hidhur nga jeta e saj.
Një ditë, kujtoi se si mes ca totemesh vizive të paharruara, regjimi quhej i rënë gërmadhash dhe imazhet e pabesueshme të rrëzimit të regjimit komunist më tepër se në gazetat dhe kanale televizive të botës, ishin blatuar në shpirtrat e njerëzve në Tiranë dhe vise të tjera të vendit të varfër.
Pas kthimit, më saktë dëbimit nga atdheu i dytë, atje, në dheun e saj, kish nisur punë si kimiste në një ndëmarrje industriale. I biri, ishte gjithçka për të. Ishte e tashmja dhe e kaluara ngjizur në një. Po edhe ardhmja. Vetë jeta e saj.
Këtu, sot askush nuk të njeh dhe kërrkush nuk të pret, i tha zëri i brendshëm ushqyer me kureshtinë dhe misterin e kësaj vizite.
Qënia e saj ndjeu lagështirën dhe ajrin e freskët të aeroportit, tek ecte ngadalë në krah të të birit. Një re e vogël e mesditës përmbi malin e Dajtit i kujtoi, kushedi pse, letrën e fundit të saj nisur në Tiranë në adresë të Mikelit. Ishin kumtet që ajo përcillte plot dhimbje nga ndarja…Se nëna e sëmurë kishte ndërruar jetë dhe asaj, i ndalohej udhëtimi për Tiranë. I bëhej se ajo letër po endej nëpër qiejt etern të të dy vendeve pa mbërritur kurrë në destinacion.
Befas, tek shikonte turmën e njerëzve dhe taksixhinjve, sytë iu mbërthyen tek një copëz kartoni mbi lartësinë e supeve të njerëzve ku shkruhej me gërma kapitale:
NADA GORANI.(MIKEL)
Qënia e gruas ruse u trand tjetërsojshëm. Zhbiroi me sy si e etur personin që po e mbante kartën me emrin njoftues. U afruan drejt dy femra që mbanin letrën.
-Nada Gorani? – pyeti me një zë që nuk iu duk i saj.
-Po. Nada dhe Alba, bija ime!-tha tjetra.
Ndërkaq, duart e tyre u kryqëzuan dhe pas një hezitimi të lehtë, të dyja gratë u përqafuan.
-Alba, ime bijë.-tha Nada duke prezantuar të bijën.
Alba buzëqeshi me një hije droje dhe e sapombërritura e përqafoi duke ndjerë aromën e balukeve të saj.
-Im bir, Vanja!- tha gruaja ruse.
Djaloshi u afrua dhe zgjati dorën drejt Albës dhe gruas shqiptare pranë saj.
Denada e përqafoi djaloshin biond miqësisht si ta kish takuar më parë.
Shtatlartë dhe me sy blu si i ati, i tha zëri i brendshëm.
Vanja u përshëndosh në gjuhën e tij me një buzëqeshje naive.
Gruaja ruse iu drejtua të birit dhe ndërkaq e ktheu në shqip të njëjtën fjali:
-Vanja, ju jeni vëlla e motër nga i njejti baba, Mikeli,
Të rinjët u takuan sërish me buzëqeshje.
-Mirë se erdhët!-tha Alba.
Sonja përktheu.
-Dabró pozhalovat!
Aty për, aty djaloshi ia ktheu:
– Spasíba, rádi bït’ u vas! Rad poznakomít’sja! -Ndërkohë që e ëma përktheu:
-Mirë se u gjetëm! Gëzohem që u takuam!
Pasi siguruan taksinë e nisjes për Tiranë, pritëset u ofruan ardhësve të largët një kafe në një nga kioskat e mbira pranë sheshit të aeroportit
Të nesërmen do t’i merrnin për një vizitë në shtëpi nga hoteli në qendër të qytetit ku ishin akomoduar.
***
Tek përfunduan gjithshka për vizitën, Nada. përqafoi të bijën që iu bë krah në përgatitjen e drekës së mikpritjes. Me sytë nga ora e dorës i kujtoi se mbeteshin vetëm tridhjet minuta të lira para nisjes për t’i marrë nga hoteli mysafirët e huaj.
-Erdha mami-u dëgjua që nga mesorja e shtëpisë Alba që ende po rregullohej para pasqyrës.
Një trishtim i beftë e pushtoi. Kishin rrjedhur shumë ujëra ndër vite kur ajo mbeti e vetëm me të bijën. Iu kujtua një nga bisedat e fundit të jetës së Mikelit. Nada, edhe sikur shëndeti im të perkeqësohet, dhe mundet të iki nga kjo botë, dua të interesohesh për birin tim në Rusi… dhe, natyrisht nëse, kjo nuk të ngacmon shumë, edhe për Sonjën. Nëse rron ose jo. Ishte një pjesë e jetës sime.
E kishte siguruar për këtë. Dhe ja, si e solli fati. Janë mirë, i dashur, i takova, Erdhën vetë. -i përhitej në shpirt zëri i tij i qetë nga biseda e dikurshme.
Dreka, deri dy orë më parë e sikletshme për të zonjën e shtëpisë, rrodhi shumë më natyrshon nga ç’e mendonte, falë episodeve të dy të rinjve që tregonin histori nga shkollimi i tyre. Vëllait dhe motrës që tani ishin bërë bashkë çuditërisht, si në një legjendë urbane.
Dhuratat e sjella nga larg ishin dy pejzazhe. Një pranverë me simfoni lulesh dhe gjelbërim të stepash ruse dhe një kuadër pranveror me mështeknat dhe berjozat e nje parku në Moskë, mbuluar nga pelerina e butë e dëborës.
-Janë autorë bashkohorë,-tha Sonja për dhuratat.
Zonjës Nada tek i mori ne dorë iu duk për një grimë se mori ne dorë një copëz nga qyteti i dikurshëm i dy të dashuruarve.
Pastaj, biseda rreth tryezës me gatimet e shtrura megjithë drojet e fillimit për të dyja palët, rrodhi më çlirët.
Të nesërmen ishin ftuar të dyja në drekën që mysafirët do të jepnin në një lokal pas muzeut kombëtar.
Pas tre ditëve zonja Denada dhe Alba i përcollën miqtë në Rinas me nje taksi që e kishin prorositur më parë.
Dhuratat i mbante në një çantë Alba. Ishin punime artizanati familjar nga tregu i Krujës ku i çuan ditën e fundit mysafirët. Në çastin e ndarjes, me sytë nga Sonja , Denada tha:
-Prit! Kam edhe diçka.
Nga çanta e dorës nxori një pako të vogël në madhësinë e një kutije biskotash. Nisi të shpalos letrën e çokollatës me të cilën kishte mbështjellë pakon.
Nga letra doli një papuçe e një foshnje të mitur.
-Kjo është për ju! -iu drejtua Sonjës që kishte mbetur e hutuar.
-O Zoot ! O nëna ime! Papuçja e Vanjës së vogël që e zuri porta e autobusit atë ditë të ndarjes kur më zgjati foshnjën tonë dhe Mikeli nuk mundi të ma jepte se makina u nis për Rinas.
Sonja e mori papuçen e butë ngjyrë gri të çelur, e puthi dhe e vuri poshtë gushës me sy të mbushur me lot.
-Të falënderoj nga zemra se je zonjë e vërtetë- tha e prekur. -Kjo ështe dhurata më e bukur e jetës sime,- dhe e puthi sërish.
U përqafuan.
-Si një amanet i Mikelit,-tha Nada me sytë e lëngëzuar.
-Tjetrën e kam në shtëpi -shqiptoi Sonja.
Vëllai dhe motra kishin mbetur të befasuar, ashtu të përqafuar.
Pas pak, Vanja me Sonjën përkrahu u larguan drejt sallës së pritjes dhe më pas drejt pistës ku një avion Tu-104 që fluturonte në linjën Moskë-Tiranë, kish ndezur prej kohësh motorët. Pranë tij një Tupolev Tu-104, sapo kishte mbërritur.
Nënë e bijë qëndruan aty duke i ndjekur me sy gjatë, derisa sa avioni u ngrit dhe çau qiellin gri të nëntorit.
Tek zvogëlohej në sfondin blu të hapësirës eterne, ngjante përherë e më tepër si një shpend që çante udhën e kthimit, në shtegtim për dimërim në viset e origjinës së largët.///
Pas xhiros paradeske përmes Monakos,
Në sheshet e hoteleve pesyjesh, ndalin
Lamborghini, Ferrari dhe
Rolls Royce…
Trendit e modës së automobilave,
Me të cilët krenohen
Tek ndihen të plotësuar…
Dhe ja, prej tyre
Seks modelet zbresin,
Me t’ua hapur derën
Dhe me t’ua zgjatur dorën kavalierisht
Djelmoshat shik mazhordomë.
Oh,mezi dilet prej këtyre makinave sportive,
Të rrafshta me truallin dhe,
Me forma ekstravagante aerospaciale,
Aqsa femrave të ndritshme,
Elegante dhe fisnikërisht të gjata
Mbi takat e larta
U duhet të çaplehen…
Ky ngërç, veç
Më intrigues e bën
Shkëputjen nga makina…
Spërdridhen sensualisht të bukurat
Tek ngrejnë sakaq valë – valë
Fustanin farfuritës
Gjersa zbulojnë brekët
Si te danci dalldisës can can !
Por vetëm kaq,
Sa për të përndezur fantazinë dhe adrenalinën
E mazhordomëve, me të cilët flërtojnë,
Ah, por ca më shumë edhe për spektatorët
E pandarshëm, të mbledhur më tej ;
S’reshtin ata së bëri foto e video me celularët,
Tek ëndërrojnë përvuajtshëm
Të pasurohen mrekullisht një ditë…
Por ç’po them ?
Mizanskena e përsëritshme
E veturave në shesh,
Buzëqeshja institucionale e modeleve
Dhe, ai detaji nga danci can can
Video virale bëhen në moment ;
Ato n’internet
Kushdo mund t’i ndjek’…
I ndjek dhe unë, live
Dhe,tek relaksohem,
Gjithë miksazhi xixëllues,
I shfaqjes, në Monakon përrallore,
Në monedha të njëmendta ari,
Që bien e bien nga qielli,
Më shndërrohet në përfytyrim !
O, e di,e di mirëfilli ;
Mos u ngutni të ma thoni,
Se, s’qenkësh gjë tjetër e gjitha kjo,
Përveçse një kitsch komercial masiv.
Epo kitsch –i sot,
Më shumë se kurrë më parë
Eshtë në modë…
Ndër sytë e tu buron si dritë dashnija,
ani se goja hesht, kur flasin sytë.
Në mes të njerzve më pushton vetmija,
kur vetëm jam unë ndjehem vetë i dytë.
Por larg çdo brengë, vetmija të mërgohet,
për sytë e tu kjo kangë le të buçasë,
që dashunija të qëndrojë e ngrohët
dhe kur dëborë mbi flokë na kem’ me pasë.
Shikimi yt i ngultë, çdo përshëndetje
më nxit një varg të ri plot hir me nisë,
dy sytë e tu të pi më ftojnë me etje
në të përjetshmen gurrë të poezisë.
Pendën me zanë, me ndejë syçelë gjithë natën
më frymëzojnë dy sytë e tu të rrallë,
veç ata sy mund të shpërthejnë shtërgatën,
në parzëm mund të derdhin zjarr e mall.
Qiellin vështroj ndër sytë e tu si shtrihet,
ndër qiej me u ngjitë na thrrasim shoqishojnë.
Dhe zemra ime meket a përtrihet,
kur sytë e tu trishtohen a shendojnë.
Kur qeshin sytë e tu – lulzon pranvera,
dhe pse e ambla stinë ende asht larg.
Nuk janë, jo, gjeth, që mbi asfalt mbledh era,
fjalët që hyjnë prej zemrës fill në varg.
Ndër sytë e tu unë shoh përpara detin
e larg andrrat e mija tue lundrue…
Ku shkojnë ato? Ku e çojnë ato poetin?
Drejt lumtunisë që rrjedh përjetë si krue?…
Dy sytë e tu më rikujtojnë sot mallin
e dashunisë së viteve të parë,
një botë të tanë dy sytë e tu më ngjallin,
dy sytë e tu të thellë e mendimtarë.
Për ty, e dashun, vargjet le të mbeten
si një kujtim që koha s’e venit.
Dy sytë e tu ndoshta kam pritë gjithë jetën,
ndaj kam në shpirt kaq ngrohtësi e dritë.
Plaku kishte shaluar karrigen dhe me duart e mbështetura në shpinë të saj fiksonte me një përqëndrim të madh korbin që kishte përpara. E bënte shpesh këtë gjë dhe kjo ishte një mënyrë e tij për të hyrë në një marrëdhënie të veçantë, sepse çdo gjë përcaktohej nga ai shpend i madh që rrinte si i përgjumur në atë kafazin me derë të hapur.Marrëdhënia e tyre ishte e veçantë, sepse sundonte korbi: e vështronte kur donte ai ose harrohej në një heshtje të gjatë mospërfillëse, ose i kthente shpinën si një njeri i zemëruar dhe i fyer, siç po ndodhte tani. Po pse të ishte zemëruar? Nuk e kuptonte, sepse korbi këtë gjë e bënte shpesh edhe kot së koti. Kur bënte kështu, gjithnjë kishte ndjerë frikë, kishte ndjerë diçka që i afrohej atmosferës që krijon vdekja. Ishte një korb madhështor, ndoshta dy herë më i madh se gjithë raca e tij. Ishte një përjashtim i natyrës dhe ndoshta një gabim i saj. Këtë të dytën plaku e mendonte kur ia kthente shpinën si tani. Kishte raste që mendonte se korbi e shpërfillte dhe e nënvleftësonte. Kështu duhej të ishte përderisa i rrinte gjatë me shpinën të kthyer dhe nuk tundej nga ky pozicion derisa t’i tekej dhe t’i kthehej me atë britmën ngjethëse: Albert! Shpina e kthyer ishte tepër e rëndë edhe sikur të mos ishte fyerje, sepse nuk ishte aq i bindur të kishte arritur deri në atë shkallë inteligjence ai shpend. Po ndodhte prej kohësh diçka e çuditshme në lidhje me fyerjen: atë që ndiente për vetveten, ngaqë nuk ia kishte dalë kurrsesi të çante në jetë, ia vishte korbit.
Korbi u kthye. Si një oshënar, si një murg që matet kur hedh hapin, si një kardinal që përgatitet për një meshë solemne. I mungonte një copë pelerinë e kuqe për të gjasuar kardinalin, por kjo nuk kishte rëndësi, se plotësonte imagjinata e Albertit. Gjithçka që i mungonte atij korbi e plotësonte ai.
Korbi u kthye ngadalë, aq ngadalë sa atij po i bëhej se edhe koha po kaq ngathët bënte përpara. Ai ishte i bindur që korbi ishte koha! A nuk shkruhej në atë kartelën poshtë kafazit që ai ishte 1000 vjeç? E kishte shkruar ai dhe kjo i kishte bërë përshtypje të madhe gjithkujt. Po a ishte me të vërtetë 1000 vjeç? Nëse ishte koha, ai mund të ishte edhe më shumë…Ishte i bindur që korbi ishte koha, sepse nuk shihte asnjë ndryshim tek ai dhe kjo nuk ndodhte tjetërkund veçse në kohë. Vetëm koha nuk ndryshonte. Korbi ishte sterrë i zi dhe nuk kishte një pupël të bardhë që të tregonte një moshë që po thyhej. Kishte dalë me të nëpër sheshe, kishte ndodhur të dilte nëpër sheshe si ata vetmitarët e cirkut për një kafshatë bukë, por moshën e shpendit nuk e kishte shkruar për të spekulluar apo për të tërhequr kalimtarët. Thjesht e kishte shkruar se kështu i qe shkrepur në mendje dhe me kalimin e viteve ishte bindur se kishte shkruar të vërtetën. Të dy kishin mbushur gati një çerek shekulli bashkëjetesë, po si kishte qenë jeta e atij korbi në ato 975 vjet që mbeteshin? Pak a shumë i binte që të kishte lindur në shekullin e dhjetë dhe, meqenëse Australia u popullua shumë vonë, i binte të kishte lindur në një botë kafshësh, se në atë kontinent jetonin vetëm një grusht aborigjenësh.Po si kishte qenë ajo kohë dhe ajo jetë?Besonte se kishte qenë një jetë ku njeriu dhe kafsha ndanin pothuaj të njëjtin fat, që kishte të bënte me luftën për ekzistencë. Më tej ai besonte se nuk kishte menduar asgjë për të qenë, sepse përvoja e tij e hidhur e kishte bindur se në çdo kohë nuk kishte tjetër veçse një luftë për ekzistencë.Kishte pak shkollë, por intuita e shtynte të fantazonte që të gjitha gjallesat ishin të vetmet kundërshtare të kohës dhe sa më gjatë që të jetonin, aq më shumë e kundërshtonin kohën! Pra, sipas tij koha kishte interes të kishte përballë krijesa jetëshkurtra siç ishin njerëzit dhe nuk kishte interes të kishte përballë krijesa jetëgjata siç mund të ishte korbi. Kohës nuk i duheshin dokumente të gjallë.Ajo kërkonte të rridhte me një harresë të plotë, ku nuk do të kishte asnjë fillim asnjë fund, siç ndodhte në planetet e tjerë. Në tokë kishte ndodhur një çudi dhe kjo çudi kishte të bënte që nga shfaqja e njëqelizorëve e deri te njeriu. Ai mendonte kështu dhe fantazonte kështu, sepse në 25 vitet e fundit, nga 35 që kishte kaluar në mërgim, kishte jetuar krejt vetëm në mes të prerive të Australisë. Krejt vetëm, nëse do të përjashtohej korbi.Po çfarë kishte sot ai kështu? Përpëliste sytë dhe sikur i vinte gjumë. Ai nuk e kishte parë të flinte. Në 25 vjet nuk e kishte parë të flinte, po ndoshta edhe në kaq vjet nuk kishte marrë vesh si flinte. Ai duhet të ishte i gëzuar që Alberti ishte kthyer sërish në punë, po sikur nuk e manifestonte këtë. Apo nuk donte të mbahej në të madh që e kishte kthyer ai? Sidoqoftë, me ata kapakët e syve që përpëliteshin ngathët, tregonte një shenjë mërzie. A mos po plakej më në fund? Ndodhte që Alberti ta kishte zili për këtë. Edhe tani sikur ndiente njëfarë zilie. Shihte veten padashur në atë pasqyrën e madhe pas kafazit, pastaj shihte korbin.Me njerëzit mund ta pranonte rrënimin e tij, se ishte një rrënim paralel, po nuk mund ta pranonte me korbin. Për herë të parë mendoi që koha dhe natyra ishin më shumë dashamirëse ndaj gjallesave të tjera se sa ndaj njeriut.
Korbi bëri një hap të ngathët përpara. Ishte një lëvizje sikur të kapërcente diçka. Këmba e tij mbeti pezull pak më gjatë se sa mund t’i duhej një krijese tjetër për të hedhur një hap. Ndoshta kjo tregonte që ishte i pavendosur nëse duhej ta hidhte atë hap. Po, kështu ndodhte gjithnjë! Gjithnjë ishte i pavendosur? E uli këmbën. Kur e ulte këmbën kishte diçka despotike, diçka të rëndë dhe mistike . Pas kësaj ai sikur ndiente një oshëtimë, një si gjëmë, që e krahasonte për çudi me atë tingullin buçitës që nxjerrin ato tepsitë gjigande të varura në tempujt budistë.
Qendroi në pragun e kafazit. Gjithnjë me krahët e mëdhenj të mbledhur, si të ngjitur pas trupit. Kohët e fundit nuk e kishte parë t’i hapte krahët. Po merrte fund, apo kishte hequr dorë nga qielli? Alberti mendoi me njëfarë gëzimi që ai kishte hequr dorë nga qielli për hatër të tij. Kjo mund të ishte e vërtetë, po të mendoje që ai korb kishte hequr dorë nga shumë gjëra për hatër të tij. Të gjithë korbat jetonin në tufë, ndërsa ai kishte mbetur vetmitar, i lidhur pas atij njeriu.Pastaj nuk ishte dëgjuar ndonjëherë që një korb ta ndërronte hapësirën me një kthinë të mbyllur, siç kishte bërë ai shpend.
Krejt papritur i ktheu sërish shpinën, pastaj u drejtua pak nga pak duke sfiduar atë këndin 90 gradë që përftonte zakonisht trupi i një shpendi kundrejt tokës.Këndi 90 gradë është i njeriut! Kur bënte kështu, ngjante me një mazhordom që kishte veshur një frak të rëndë. Kur rrinte kështu, përballë tij, korbi merrte pamjen kërcënuese të një kobre. Por kjo ndodhte rrallë.Mbante disa sekonda, se ai nuk mund të qëndronte gjatë ashtu drejt si qiri , nuk mund të thyente të gjitha ligjet e llojit të vet. Po pse po sillej në këtë mënyrë? Ata kishin një javë pa u parë, qëkur pronari i hotelit e kishte nxjerrë nga puna Albertin. Kjo mund të ishte thjesht një tekë e tij, se korbi kishte plot teka të tilla dhe ai ishte mësuar me shumë prej tyre, po me atë shpinën e kthyer nuk mund të mësohej. Ishte një fyerje. Ai nuk kishte hequr dorë asnjëherë nga ideja që ishte fyerje, megjithëse ky mendim e frikësonte. Si mund t’ia vishte një shpendi zakonet e njeriut? Mos po çmendej? Edhe kjo kishte mundësi, nën atë vetminë e plotë ku kishte jetuar për shumë vjet dhe ku qe takuar me korbin.
Në gjashtëdhjetepesën theu kufirin për t’u hedhur në Greqi, po nuk pati fat, se e qëlluan rojet dhe i gjymtuan këmbën. U end për disa kohë nëpër spitale dhe nepër azile emigrantësh në Greqi dhe Itali, pastaj një ditë u fut gjysmë klandestin në një anije mallrash dhe përfundoi në Australi. Ishte dyzet vjeç dhe po rrinte në këtë vend të largët pasi kishte bërë shumë vite burg në vend të tij. Këmba e gjymtuar ishte dokumenti më demaskues që mund të mendohej dhe nga kjo ishte e pamundur të gjente punë. Kishte jetuar për ca kohë në asistencë, por edhe kësaj i kish ardhur fundi perpara një kërcënimi për riatdhesim. Riatdhesim për të do të thoshte riburgim, prandaj përpara kësaj ai mund të pranonte çdo alternativë të dëshpëruar. Diçka e tillë ishte edhe mundësia për të punuar në një fermë kuajsh që rriteshin në natyrë gjysmë të egër dhe, me sa kishte kuptuar, përfundonin në një fabrikë sallami. Ai kishte për detyrë të mbante pastër një hangar gjysmë të rrënuar, se me kuajt merrej vetëm në darkë, kur u hidhte tërshërë dhe u hapte ujin. Përveç hangarit stallë dhe një helike ere që nxirrte ujë në mënyrë mekanike nuk kishte asnjë ndërtim tjetër, po të mos përmendje udhën e hekurt, ku kalonin dy trena në ditë. Kaq mund të shihej në atë vend, nëse nuk do të harroje atë xhipsin e vjetër, që i sillte ushqime një herë në muaj, një herë në dyzet ditë. Kaq mund të shihte me dhjetra e dhjetra kilometra, sa kishte mundur të ecte. Ishte një vend pothuajse i shkretë, ku gëlonin kaktuse të rrallë dhe gjëmbaçë të tjerë, përmes të të cilëve lëvrinin kangurë të vegjël kalimtarë. Bari aty ishte aq i rrallë, sa nuk e kuptonte me se ushqeheshin kuajt. Megjithatë ky vend ishte një nga ato çuditë e planetit, ashtu siç mund të jetë çudi një tokë që është nën pushtetin e krikeve, atyre rrëkeve të vogla të Australisë që vijnë me potere të madhe dhe që po ashtu i përpin dheu si të mos kishin ekzistuar kurrë. Ruante orarin e trenave në mbrëmje dhe në mëngjes. Afrohej te shinat ku përshkohej në pak sekonda një film me xhirim të shpejtë. Nuk kishte qenë e mundur të fiksonte një fytyrë njeriu në ato dritare të trenit. Po pse duhej t’i fiksonte? Njerëzit e panjohur nuk mund të ishin tjetër veçse një film me xhirim të shpejtë. Ai vinte aty për të bindur veten që ishte ende një pjesë e kësaj bote dhe se mërgimi ishte i përkohshëm. Treni largohej duke lënë pas një uturimë që shkimej avash avash, ashtu siç shuhej edhe shpresa e tij se mund të largohej nga ky vend. Po gjithsesi ai nuk ishte në burg dhe aty kishte ardhur me dëshirë. Po a mund të shpërfillet jeta e njeriut kur bëhet burgu një pikë krahasimi? Nuk kishte besuar se mund të dilte nga burgu, po kishte dalë. Kështu do të dilte edhe që aty. Po kjo shpresë i shuhej kur vinte pronari me atë xhipsin e vjetër. Ai ishte njeri me një personalitet të dobët që mundohej të plotësonte me fjalë të ashpra mangësitë e natyrës së tij. Përsëriste në çdo kohë që ishte një pasardhës piratësh dhe se kishte pasur tre të varur në direkë anijesh nga fisi i tij. Pra atij s’mund t’ia hidhte askush! U hidhte një sy të shpejtë stallave dhe përsëriste për të njëmijtën herë që do t’i ndreqte shpejt, pastaj numëronte kuajt. Numëronte nga njëshi deri në dyzet, që ishte pothuaj një numër stabël pas skartimesh dhe në fund se si e drejtonte gishtin nga Alberti, kur kishte mbaruar së numëruari kuajt. Ky i fundit merrte vesh vetëm pak fjalë në atë gjuhë, por nuk dihet pse qe i bindur që kali i dyzetenjëtë ishte Alberti. Me kohë pronari hoqi dorë nga anglishtja, sepse tjetri mezi kishte mësuar vëtëm disa numra dhe filloi t’i fliste me mjë italishte saksone për emigrantët që riatdhesonte qeveria, sepse ishin pa leje qëndrimi. Alberti buzëqeshte. Kot mundohej t’i fuste frikën që të rrinte aty, se nuk kishte ku të shkonte. Këmba e gjymtuar ishte mallkimi i tij. E tërhiqte pothuaj zvarrë si një pjesë të huaj. Shpesh mendonte që do të ishte më mirë të mos e kishte dhe në vend të saj të kishte një patericë. Pronari i thoshte diçka edhe për këmbën, me siguri i tregonte edhe një pengesë të re, po që nuk arrinte ta kuptonte. Pastaj pronari largohej duke përsëritur se shpejt do të ndërronte gjithçka aty, po Alberti e dinte që nuk do të shpenzonte asgjë, sepse donte të nxirrte një fitim pa shpenzuar asnjë dollar.
Dita kalonte disi. Dita ishte rrëke djerse dhe erë baglash. Pastaj vinte mbrëmja shumë shpejt, një mbrëmje e këputur si me thikë nga drita në errësirë. Aty nuk kishte një muzg të vërtetë, sepse ai humbiste përnjëherësh së bashku me siluetat e kuajve që ktheheshin në stallë, përzihej me ta duke krijuar një pamje ku sundonte haluçinacioni dhe deformimi i figurës. Kuajt, në atë vrapim të çmendur, ishin zgjatime gjymtyrësh, qafash, kokash; ishin një zili e vërtetë për Mark Shagallin.Kishte qenë e pamundur të vendoste një lidhje me ato kafshë. Kuajt e pranonin sa u hidhte për të ngrënë, pastaj turreshin brenda. Ai nuk kishte arritur t’i prekte asnjëherë me dorë. Kur zgjaste dorën, ngriheshin në këmbët e pasme dhe merrnin pamjen e një egërsie të vërtetë. Ktheheshin aty se kishte tërshërë, krunde dhe ujë. Sidomos ujë. Nata fillonte me një erë të thatë që vishte dritaret në pluhur. Gjithçka fillon dhe pushon një çast, për të rifilluar prapë, po era aty niste në mbrëmje dhe pushonte ne ag të ditës. Kishte një zhurmë të çuditshme, të lehtë dhe të pandërprerë që të krijonte përshtypjen se jashtë po harbohej një zgjua gjigand bletësh. Në këtë kohë ai ishte i mbyllur brenda se nuk guxonte të dilte nga era. Por kur e bënte këtë në të rrallë, shihte një qiell të zymtë dhe me pak yje. Shihte yjet më të fortë, drita e të cilëve arrinte të përshkohej përmes pluhurit. Nata ishte e frikshme, po ai nuk kishte frikë. Njerëzit që nuk kanë çfarë të humbasin nuk kanë frikë. I kishin lënë një çifte për të zbuar dingot, po ajo më shumë i hynte në punë kur vonohej pronari dhe atij i duhej të vriste një kangur për t’u ushqyer. Edhe konservat që i vinin nga Sidnei ishin me mish kanguri. Një mall i dobët, një mall për qentë. Nata ishte një litar i pafund kujtimesh që e tërhiqte në thellësi të frikshme pa arritur kurrë fundin. Ishte një litar plot nyje të forta dhe më e forta mes tyre ishte nyja e burgut. Ishte përpjekur ta harronte, megjithëse e dinte se ishte larguar vetëm fizikisht nga burgu. Shpirtin e kishte prapë aty si një fantazmë të braktisur. Ishte e çuditshme që shpirti i tij nuk lidhej me torturën, po me disa imtësi që shumëkush nuk mund t’i llogariste. Lidhej me zërin e gardianit që nuk mund të ishte krejt ironik kur i thoshte: “Ngrehu kont, se të presin vepra të mëdha!” Lidhej me gërvishjen e derës së hekurt që gërryente menteshat e rënda. Deri këtu gjithçka ishte e rëdomtë, por e jashtëzakonshmja kishte të bënte me faktin që nuk kishin të drejtë t’i vajisnin ato dyer. Shpirti i tij lidhej me Burdullën, atë policin e trashë që afrohej te hekurat dhe kërkonte nga të burgosurit t’i kruanin kokën. Lidhej me Thimin që kontrollonte postën dhe ironizonte familjarët e të burgosurve. Ai ishte një aktor i madh për të përsëritur dënesat e një nëne dhe përmallimin e një gruaje. Nxirrte në shesh me një mënyrë të natyrshme mikrosekretet familjare të të burgosurve, duke i pëshpëritur ato vesh më vesh dhe duke e ngritur përdhosjen në një art të vërtetë. Ishte i bindur që pas kësaj do të vinin përherë e më pak letra në burg dhe nuk do të qorronte sytë për të deshifruar kaligrafinë e shtrëmbër të fshatarëve. Atij nuk i vinin letra. Nuk kishin nga t’i vinin. Ishte rritur në një shtëpi fëmijësh. Ishte jetim.
Këto imtësi kujtonte dhe plot të tjera si këto e përpiqej t’u rrinte sa më larg ngjarjeve me një gjëmë kozmike. Gjëmë kozmike? Ç’është kjo shpikje shkrimtarësh? Kishte parë ta mbysnin të burgosurin në gropën e fekaleve dhe kozmosit nuk i qe dridhur një qerpik.
Në mëngjes shihte një gjurmë shpendi përpara derës së tij. Ishte një gjurmë e madhe, si e një grabitqari të qiellit, një gjurmë në reliev të thellë nga pluhuri i natës. Një si gravurë e derdhur në plumb. Gjurma shtyhej rreth pesëmbëdhjetë hapa nga dera e tij dhe përfundonte aty ku shpendi kishte rrahur krahët për ta vazhduar rrugën në qiell. E kishte ruajtur, po nuk kishte arritur ta shihte. Siç dukej ai vinte natën dhe ikte pa zbardhur. Po çfarë kërkonte aty? Në atë vend përshkoheshin vetëm tufa të stërmëdha zogjsh të vegjë. Aq të mëdha sa errësonin diellin. Po kjo zgjaste vetëm pak çaste, pastaj gjithë ditën nuk shihej një shpend i gjallë, po të përjashtoje ata fajkojtë e rrallë që endeshin shumë lart në qiell. Ai kishte vënë çarqe me mish kanguri, po mishi zhdukej dhe në çark nuk mbetej asgjë. Sigurisht që duhej të ishte një shpend tepër finok përderisa i shpëtonte çarkut.Erdhi pronari një ditë dhe harroi aty një gjysmë shishe me xhin. Ai ia zgjaste shishen sa herë vinte aty, po Alberti nuk donte. Po atë ditë e piu atë gjysmë shisheje, e piu pothuaj me një frymë dhe pas kësaj nuk ishte më në vete. Doli jashtë duke iu marrë këmbët dhe arriti ashtu deri tek shinat e trenit. Aty u shemb krejtësisht i dehur. Ndenji gjatë në atë gjendje, apo më saktë ndenji derisa ndjeu disa të therura të forta në ballë. I hapi sytë dhe besoi që ishte nata ajo që e pengonte të shihte. Pastaj ndjeu një peshë në gjoks dhe dyshoi të kishte diçka në zemër. Kishte dëgjuar që anomalitë e zemrës nisnin me këtë peshë në gjoks. Lëvizi krahun dhe me këtë lëvizje largoi peshën nga gjoksi. Pau që kishte larguar një korb. E kuptoi që korbi i kishte penguar shikimin me trup. U ngjeth. Korbi me siguri kishte dashur t’i hante sytë. Kështu ndodhte me kufomat që në shumicën e rasteve gjendeshin pa sy.
Korbi kishte qëndruar krejt pranë tij dhe nuk luante. E trembi me zemërim, po korbi nuk u shqetësua. Atëherë pau që kishte të bënte me një korb tepër të madh dhe ndoshta me një përjashtim të gjithë racës së tij. Fërkoi ballin që i dhimbte dhe i bëri duart me gjak. Po pse e kishte goditur aq fort në ball ai korb, kur mund t’i nxirrte fare mirë sytë? Në atë çast dëgjoi sirenën e trenit dhe pas pak vështroi lokomotivën që dilte pas kaktuseve. U drithërua. A mos kish dashur t’i shpëtonte jetën ky korb? Gjithsesi pa çukitjen e tij lokomotiva do ta kishte ndarë më dysh. Zgjati krahun nga korbi dhe sesi ndjeu që ishte barabar me të, sesi ndjeu që nuk kishte pushtet mbi të. Për një çast kishte mbaruar pushteti i njeriut mbi një qenie pa ndërgjegje. Ai mendoi që kjo nuk po ndodhte për ndonjë cilësi të veçantë të korbit por vetëm se i detyrohej diçka atij.
Pau që nuk mund ta largonte dhe as që mund ta afronte. Ndoshta ndodhte ngaqë mund të ishte hera e parë që ishte pranë një njeriu. Për korbin ky njeri mund të ishte një shpend shumë herë më i madh se ai, por kjo nuk e fikësonte. Nuk frikësohej nga kangurët që ishin shumë herë më të mëdhenj. Po a i merrte edhe kangurët për shpendë? E kishte kokën të turbullt dhe po mendonte budallallëqe. Si mund të dinte çfarë kishte në kokë ai korb?
U ngrit dhe zuri të ecte duke kthyer kokën herë pas here. Pas tij ecte edhe korbi pa e ndryshuar distancën që i ndante. Kishte një hap parade, kishte diçka nga shkolla e vjetër e ushtrive perandorake dhe kjo do të qe krejt e saktë, po të kishte trompeta dhe fanfara. Ngulte mirë aty ku shkelte, duke u bindur që shkelte në tokë të vet dhe ky ndoshta ishte avantazhi kundrejt Albertit. Alberti nuk ishte në tokë të vet. Ai qëndroi duke u kujtuar për gjurmët që linte pas korbit. Ishin po ato që kishte parë çdo mëngjes përpara derës. Pra korbi po e ndiqte prej kohësh dhe nuk ishte rastësi ndodhja e tij tek shinat e trenit.
Hyri në dhomë. Ishte i bindur që do të hynte edhe korbi, por priti që ai të dyshonte, të hezitonte ndopak. Po nuk ndodhi asgjë nga këto. Shpendi u fut me pushtet të madh, drejtoi trupin avash avash dhe e pa drejt në sy. Albertit iu duk se ai hyri aty me një milion vjet histori të racës së vet dhe u tremb. Për vete ishte një njeri pa histori, ishte një jetim dhe kjo ishte arsyeja, sipas tij, që po përplasej kështu në jetë. Të paktën ishte njëra nga arsyet… Një milion vjet histori ishin një pushtet i madh dhe ai e pat frikë këtë pushtet. Me se mund ta përballonte atë korb që rrinte aty i ngrefosur si një kasnec i vdekjes? Ishte kaq i zi… Kaq e zezë ishte vetëm ngjyra e vdekjes… Nuk e vrau mendjen të arsyetonte që s’mund ti sillte vdekjen dikush që posa e kishte shpëtuar nga vdekja. Rrëmbeu çiften dhe ia drejtoi korbit. E kishte poshtëruar, fyer dhe nënshtruar tëtë jetën saqë kjo nuk mbante më.
Korbi nuk u trazua fare. E pau tjetrin drejt në sy. Në atë çast, po të ishin të dy qenie me ndërgjegje, mund të ishte zhvilluar ky dialog:
-Më duhet të të vras!
-Do më vrasësh se do të më hash?
-Thjesht do të të vras…
-Kjo nuk është e mundur!- u çudit korbi, sepse vrasja në natyrë kishte të bënte vetëm me luftën për ekzistencë. Korbit iu duk krejt anormale krijesa që kishte përpara. Çfarë race ishte ajo që vriste kot së koti?
-Nuk mund të më vrasësh, sepse ne jemi njëlloj: vetëm ti dhe vetëm unë…
-Si mund të jesh vetëm me gjithë ato tufa korbash? Vetëm korbat nuk shfarosen…
-Kanë ikur!
-Të kishe ikur edhe ti!
-Nuk mund të iki! Ky është vendi im…
-Qenke një korb patriot…- tha Alberti me njëfarë ironie, duke e ndjerë veten edhe më të fyer, ngaqë korbi nuk pranonte të linte vendin e vet, ndërsa ai ia kishte mbathur. Po a e dinte ky djall korbi se çfarë ishte diktatura?
Korbi iu përgjigj që diktatura ishte kondori i madh i shkretëtirës, ishte vdekja!
-Qenke edhe i zgjuar…- bëlbëzoi Alberti.
-Jam i zgjuar, sepse jam njëmijë vjeç…
Alberti uli çiften. E kishin mbuluar djersët.
-Djall…- pëshpëriti duke vendosur çiften.
-Djall!- dëgjoi pas shpinës së tij.
U kthye shumë i tronditur duke hedhur një vështrim rreth e rrotull.
-Djall!- përsëriti korbi me zë të çjerrë.
-Ti flitke? Ti flitke?- u tremb Alberti.
Korbi u spraps, rrahi krahët dhe u zhduk.
Të nesërmen lëshoi kuajt dhe pau për korbin, por ai nuk dukej. Ishin zhdukur edhe ato gjurmët e zakonshme përpara derës së tij. Bëri një xhiro rreth stallës, pastaj deshi ta linte atë punë, kur krejt papritur dëgjoi një krrau-krrau përshëndetëse nga maja e helikës së erës. Korbi zbriti me krahë të ndehur dhe qëndroi para këmbëve të tij. Sytë i vezullonin me një dritë të butë. Lëvizte kokën papushim dhe dukej i kënaqur.
-Djall!- thirri Alberti me shpresën se do të dëgjonte të njëjtën fjalë, po korbi as që ia vari.
-Djall!…- pëshpëriti Alberti, po korbi i ktheu shpinën dhe u fut brenda si në shtëpinë e vet.
Alberti e mbante mend korbin nga përrallat e fëminisë si lakmitar të madh dhe tinëzar të madh, por këtë nuk e vërtetoi dot aty brenda. Aty brenda kishte mbeturina konservash dhe ushqime të tjera, po korbi as që ua hodhi sytë.
Alberti mbante mend gjithashtu për prirjen e korbave për t’u dhënë pas gjërave të shkëlqyera dhe arturinave. Ishte një përrallë se si qe pasuruar një vajzë e varfër nga vëthët dhe unazat e arta që i sillte një korb.
-Albert…- pëshpëriti emrin e vet Alberti.
-Albert! Albert! Albert!- shqiptoi korbi.
Alberti u gëzua dhe tha plot fjalë të tjera, po korbi arriti të përsëriste vetëm fjalën “masakër”.
-Masakër!- tha edhe një herë korbi duke e dhënë fjalën me një “rr” të fortë në fund.
Alberti i hodhi një copë mish. Korbi e kullufiti ngathët dhe krejt pa interes. E dinte që korbat ishin hamës të mëdhenj dhe të pabesë,po ky këtu kishte një vëmendje të dobët ndaj ushqimit. Alberti mendoi që nuk kishte si të ishte ndryshe përderisa ai ishte 1000 vjeç! Tani ai ishte i bindur që korbi kishte këtë moshë dhe herë- herë përpiqej të kuptonte si kishte qenë kjo botë kur kish lindur. Australia as që njihej. Këtë e dinte. Evropën e mbulonte një terr i plotë në shekullin dhjetë, ndërsa për pjesën tjetër të botës nuk dinte asgjë. I mësoi korbit ato pak fjalë që dinte në anglisht. Fjalën “hell”e përsëriste me kënaqësi, ndërsa e kundërta e ferrit nuk i pëlqente. Më kot rrekej Alberti duke përsëritur “heaven”, po korbi i kthente shpinën.
Shfaqja e korbit ia ndryshoi disi jetën deri në atë masë, sa herë- herë kishte përshtypjen se aty po jetonte vetë i dytë dhe vetë i dyti ishte më e lehtë për ta përballuar atë vend. Kështu iku mjaft kohë sa ndodhi ajo që pritej të ndodhte prej kohësh. Kuajt nuk u kthyen. Nuk erdhën as natën tjetër dhe u detyrua t’i kërkonte dhjetra milje larg. Kuajt nuk ishin askund. Ishin zhdukur.Do të ishte zhdukur edhe ai kur kthehej, do të kish humbur në atë gjysmëshkretëtirë, po të mos ishte korbi që i korrigjonte udhën. Me sa dukej ishte më i zoti se korbi i Noes. Noe kish nisur korbin të parin për të gjetur tokë, po ai nuk kishte gjetur. Kështu thoshte bibla.
Pronari ishte i bindur që tufa e tij kishte rënë pre e gjahtarëve të kuajve të egër, por megjithatë gjithë fajin ia hodhi Albertit. I tha që do ta çonte në gjyq, që do ta fuste në burg. Nuk i dha rrogën e muajit dhe iku pa e marrë me vete. Alberti mendoi që duhej të nisej menjëherë sa nuk ishin mbuluar gjurmët e makinës së pronarit. Mori disa shishe plastike me ujë, disa ushqime në një trastë dhe u nis. Po ku ishte korbi? Ai kishte vënë re që korbi zhdukej kur vinte pronari. Priti, po nuk mund të priste gjatë. Ishte i bindur se po të ishte ai korbi që njihte, do t’i vinte pas. Dhe kështu ndodhi. Dëgjoi një “krrau” të zgjatur, të dhimbshme pas krahëve e pastaj korbi i doli përpara këmbëve. Bëri një hap, por korbi vetëm sa u spraps dhe nuk i lëshoi udhë. Kështu disa herë. Ky ishte kulmi.Nuk donte ta linte të ikte. Atij i erdhi të qante aty. T’ia jepte kujës. Si ishte e mundur që në tërë jetën e kishte dashur vetëm një korb? Apo e kishin dashur dhe ai nuk e kishte marrë vesh? U ul dhe e përkëdheli korbin. Herë të tjera korbi nuk e kishte lënë ta prekte. Me sa duket kjo ishte një ndarje, ishte fundi. Nuk ishte ndarë nga ndonjë i afërm në jetë, se nuk kishte të afërm. Aty mësoi se çfarë ishte ndarja. Po ndahej me një të fisit të tij, të gjirisë së tij që, fillonte prej njëmijë vjetësh dhe një milion vjetësh…
E mënjanoi korbin dhe u nis, po korbi nuk iu nda.
-Do të vish me mua?
Përgjigjja ishte një “krrauuu” e stërzgjatur.
-Po ti sikur je patriot? Ti nuk e braktis atdheun…
Hell!- tha korbi. Ferr…
A mos donte të thoshte ai që tani atdheu i tij ishte kthyer në ferr?
Vështroi korbin me ngulm. Ai ishte një zbulim piramidash. Kurrë nuk do të arrinte ta deshifronte deri në fund.
U nis duke i hedhur edhe një vështrim tjetër asaj që po linte pas. Sa kishte ndenjur aty? Tani kjo nuk qe e rëndësishme, sepse i dukej si tri ditë. Nuk do të ishin të rëndësishme as vitet që do të rrinte në Sidnei, deri në atë ditën që përfitoi nga një vendim i qeverisë për të kthyer falas në vendlindje emigrantët pa leje qëndrimi. Në kryeqytet ai befasua nga një ndërtesë shumëkatëshe. Hoteli “Kent”. Po i kujt ishte ky hoteli “Kent”? I thanë që ishte i Jani Papajanit. Po kush ishte ky Jani Papajani? Jani Papajani ishte ai burri me mustaqe që po fliste me atë kamarierin… Iu afrua dhe i kërkoi punë. I kërkoi punë duke i përmendur emrin me shumë mirësjellje: zoti Papajani…
-Nuk mund të marr të moshuar, po lëre që s’kam punë- u përgjigj Papajani duke i hedhur një gjysmë vështrimi.
Kishte bërë një budallallëk. Ai tjetri kishte përmendur moshën. Po iskur ta dinte për atë këmbën e gjymtuar?
-Unë mund të bëj një reklamë të jashtëzakonshme për ju!- tha, megjithatë Alberti.
-Reklamë? Çfarë reklame?
-Kam këtë që flet- tha Alberti, duke i treguar korbin në kafaz.
-Flet? Pa ta shohim…- u gjallërua Papajani.
Korbin nuk pati burrë ta bënte të fliste. Pesë minuta, dhjetë që ishin sa një shekull për Papajanin dhe sa një vdekje për Albertin.
-Përralla!- tha Papajani dhe i ktheu shpinën.
Po pikërisht në atë çast, pikërisht në atë çast, korbi e thirri në emër. E thirri butë, me një zë miklues dhe joshës: Papajani…
Pronari u kthye i befasuar dhe mendja e tij prej biznesmeni vendosi ta merrte në punë në të dhjetën e sokondës. Pak ditë përpara ishte përuruar hoteli “Sheraton” dhe kishte pasur rrjedhje klientësh. Korbin e vendosën në një sallon të vogël që kishte vetëm katër tavolina dhe ishte një separé për VIP- at e kryeqytetit. Mosha e tij bëri përshtypje të madhe. Njëmijë vjeç? Po a ishte e mundur? Mundet! Ai ishte kaq i madh, kaq krenar, kaq madhështor… Po kur do të fliste ai? E pritën gjatë, ndërsa hanin bukë dhe bënin shaka të rënda me njëri- tjetrin. Mes tyre binte në sy pronari i naftës, bos Mihali, një tip gazmor, që e kishte filluar nga hiçi dhe ishte gdhirë milioner. Nuk e thërrisnin me emër, sepse atë e përkëdhelte emri “bos”.
-Na e hodhe me korbin, o Papajani- tha bosi, duke vështruar shtrembër Albertin që rrinte në këmbë pranë kafazit të korbit.
-E ka me të tekur…- u përgjigj Papajani, që atë çast kishte dëshirë ta zbonte me shqelma Albertin.
-Ai me të tekur e ka , po nuk e kam unë!- vazhdoi bosi me një ton të irrituar, po pastaj ndërroi menjëherë. Tha dikush diça pikante dhe plasi gazi, po si gjithnjë pas gjërave pikante vinte zbatica dhe këtë zbaticë kishte pritur korbi për të thirrur tri herë: Bos! Bos! Bos!
Bosi rrahu shuplakat me triumf. Ai u ngrit me një copë mishi në pirun dhe e pyeti Albertin nëse e hante mishin.
-E ha,por… Por nga dora ime…- u gjet ngushtë Alberti.
Ditët dhe netët që pasuan korbi u bë një llafazan i klasit të parë. Përmendte emrat e të gjithëve, pa e dalluar se i kujt ishte emri.Vetëm bosin e dallonte. Kur i thërriste emrin, kthehej nga ai si një akademik me togë të zezë. Kishte nisur edhe të përshëndeste, por vetëm bosin: Mirëmëngjes bos! Mirëmbrëma bos! Nganjëherë i ngatërronte këto dhe e vinte mëngjesin në mbrëmje dhe mbrëmjen në mëngjes dhe kjo ndodhte, sepse aty kishte gjithë kohën dritë. Korbit i mungonte errësira për të bërë ndryshimin. Papajani ishte në qiellin e shtatë nga suksesi. Edhe Alberti ishte diku në qiell, po kuptohet shumë më poshtë.
Megjithatë lumturia me pronarët nuk është shumë e gjatë.Ndodhi një ngatërresë në hotel dhe ata ia veshën korbit. Pronari i tha ta linte punën pa menduar gjatë. Tjetri nuk u mbrojt. Nuk dinte të mbrohej. E mori disi natyrshëm, sepse shkelmi i dëbimit kishte qenë diçka e natyrshme për të. Deshi të merrte korbin, por e penguan bodiguardët. Njëri prej tyre i vuri edhe dorën në gjoks. Ky ishte atdheu në ditën e shtatëmbëdhjetë të tij… Iku kokulur, sepse nuk mund ta kundërshtonte atdheun as në ditën e shtatëmbëdhjetë të tij as në ditën e tij të fundit… Po si mund të ndahej nga korbi? Që të ndaheshin, duhejtë vdiste njëri prej tyre: ose ai ose korbi! Nuk mund të mendonte tjetër veç kësaj. Nuk mund të mendonte se mund të kthehej një ditë prapë aty. Nuk mund ta imagjinonte që korbi do të kyçte sqepin dhe as do të fliste as do të hante. Nuk mund ta nendonte që bosi do ta detyronte Papajanin ta merrte sërish në punë! Bosi i kishte thënë që ai ishte një hajvan e gjysmë! Si nuk e kuptonte që korbi po ngordhte për të zotin?
Fshiu faqet. I kishin rrjedhur sytë dhe nuk e kishte kuptua. Pleqëri… Për një çast ai e krahasoi korbin me një hidalg të vërtetë të mesjetës, që u kthente shpinën lotëve të mirënjohjes, apo të trishtimit…Dhe ishte më e pakta që mendoi, sepse në atë çast mund ta ngrinte korbin në një hyjni. Mos po e tepëronte? Po a nuk ishte një kohë që shumëçka mund të zinte vendin e një hyjnie? Po ç’jetë ishte kjo? Ç’djall kohe ishte, kur të kthente sërish në jetë një korb?
Me emocion të madh njoftoj botimin, në edicionin e shtypur dhe digjital në Amazon e Kindle, të romanit Shtatori Fatkeq të Skifter Këlliçit, autor dhe figurë publike me origjinë shqiptare, që ka shënuar historinë kulturore dhe gazetareske të vendit të tij dhe sot jeton në Shtetet e Bashkuara.
Shtatori Fatkeq është një vepër që ndërthur trillimin dhe kujtesën, e frymëzuar nga tragjedia e 11 shtatorit. Përmes personazheve imagjinarë dhe rindërtimeve narrative, Këlliçi na udhëheq mes hijeve të Kullave Binjake, brenda çasteve pezull të një dite që ndryshoi botën. Zëri i gazetarit Sokol Kama bëhet simbol i detyrës morale për të treguar, duke u dhënë dinjitet viktimave dhe duke e shndërruar heshtjen në dëshmi.
Autori vendosi ta shkruajë këtë roman gati dhjetë vjet pas sulmit, i shtyrë nga përvoja e tij personale si roje sigurie në aeroportin Logan të Bostonit, nga ku u nisën avionët e rrëmbyer. Askush nuk kishte guxuar ende ta rrëfente në formë letrare këtë ngjarje: Këlliçi e bën me thjeshtësi dhe forcë, duke zgjedhur letërsinë si hapësirë kujtese.
Kur mora dorëshkrimin, e pranoj se nuk isha krejtësisht e bindur. Titulli më bënte të mendoja për një nga librat e shumtë mbi 11 shtatorin. Por mikja e dashur, gazetarja, përkthyesja, promovuesja ndërkombëtare, poetja dhe drejtoresha e revistës letrare Miriade, Angela Kosta, duke njohur vlerën e autorit dhe të veprës së tij, më inkurajoi ta lexoja dhe të mos e refuzoja, edhe pse isha e mbushur me angazhime. Kështu, duke lexuar faqet e para, u pasionova menjëherë: historia më pushtoi dhe më preku. E lexova librin me një frymë, me dëshirën për ta sjellë tek lexuesit italianë.
Si drejtoreshë e Veliero APS, një shtëpi botuese e vogël e lindur për të ruajtur bukurinë dhe të vërtetën dhe për t’u dhënë hapësirë autorëve me vlerë, jam kujdesur, (së bashku me bashkëpunëtorët e mi të vlefshëm), për çdo detaj: që nga përkthimi nga anglishtja në italisht, faqosja, e deri tek kopertina, e brishtë por e fortë njëkohësisht. Botimi i këtij libri do të thotë t’u ofrojmë lexuesve një gjest drite, një ftesë për të kujtuar jo për të rihapur dhimbjen, por për t’i dhënë formë heshtjes.
Romani nuk kufizohet vetëm në rrëfimin e 11 shtatorit: është një mozaik jetësh, emocionesh dhe kulturash që bashkohen në një moment tragjedie globale. Historia e Steve dhe Jacqueline, e ndërprerë në prag të martesës, bëhet simbol i të gjitha jetëve të ndërprera. Amerika multikulturore shfaqet si një tokë mikpritjeje, ku njerëz me origjina të ndryshme takohen dhe i rezistojnë fanatizmit. Shkrimi i Këlliçit është i thjeshtë dhe i drejtpërdrejtë, por kurrë banal. Çdo fjalë është përzgjedhur me kujdes, çdo skenë është ndërtuar për të lënë gjurmë. Nuk kufizohet vetëm në rrëfim: denoncon. Tregon mangësitë e sistemit, lëshimet, por e bën me ekuilibër dhe respekt, duke u përpjekur më shumë të kuptojë sesa të akuzojë.
Skifter Këlliçi (Tiranë, 1938) është shkrimtar, publicist dhe komentator i njohur sportiv i Radiotelevizionit Shqiptar, ku ka punuar nga viti 1959 deri në vitin 1999. I diplomuar në letërsi në Universitetin e Tiranës, që nga viti 1999 banon në Boston. Është autor i shumë romaneve me tematikë historike dhe veprave për fëmijë, ndër të cilat Në gjurmë (1972), nga i cili u realizua filmi i shpërblyer në Festivalin e Giffonit. Ka shkruar tekste dedikuar futbollit dhe skenarë për kinemanë, duke konfirmuar kështu shumëllojshmërinë dhe angazhimin e tij kulturor.
Shtatori Fatkeq është një vepër që prek, ngre pyetje, frymëzon. Është një homazh për viktimat e 11 shtatorit, por edhe një himn për qëndrueshmërinë, diversitetin dhe shpresën. Në një kohë kur kujtesa rrezikon të zhduket, ky roman na kujton se kujtesa është një akt drejtësie. Veliero APS është e nderuar t’u ofrojë lexuesve këtë zë, me bindjen se letërsia mund të ndriçojë ende atë çka historia ka errësuar.
Le t’i bëjmë disa pyetje autorit:
1 – Çfarë ju shtyu të shkruante një roman të frymëzuar nga një tragjedi universale si 11 shtatori?
Më shtyu vetë tragjedia e atij dite të tmerrshme, një pjesë të së cilës e përjetova personalisht duke punuar si punonjës sigurie në një pikë kontrolli të Aeroportit Ndërkombëtar të Bostonit. Në atë vend pashë të kalonin pesë të rinj me pamje arabe: ishin aq të çiltër, aq të buzëqeshur, dhe askush në atë moment nuk do ta kishte menduar se mund të ishin terroristë, gati për të rrëmbyer një avion dhe për të goditur njërën nga Kullat Binjake të Nju Jorkut. Ashtu si pesë të tjerë, që do të rrëmbenin një avion të dytë për të goditur Kullën tjetër.
Po atë ditë, duke parë në televizion Bin Ladenin që mburrej me krenari se tragjedia ishte vepër e Al Kaedës, mendova se ai mund të bëhej një nga personazhet e një romani të ardhshëm. Fillova të lexoja me kujdes artikujt e gazetave më të mëdha amerikane kushtuar 11 shtatorit, duke mbledhur të dhëna për terroristët. Më pas e ndërpreva punën përgatitore, i bindur se shkrimtarë amerikanë, shumë më të njohur dhe autoritarë, po bënin të njëjtën gjë dhe se veprat e tyre do të kishin një nivel shumë më të lartë se romani që kisha ndër mend të shkruaja.
Kaluan vitet dhe, përveç filmit World Trade Center të regjisorit të madh amerikan Oliver Stone (2006), kushtuar sakrificës së zjarrfikësve që shpëtuan shumë jetë mes rrënojave të Kullave, nuk u shkrua asnjë vepër letrare që të trajtonte drejtpërdrejt ngjarjet dramatike të 11 shtatorit.
Dy vite më vonë, duke lexuar librin Shqiptarët e Amerikës të publicistit të njohur kosovar Vehbi Bajrami, drejtor i gazetës shqiptaro-amerikane Illyria që botohet në Nju Jork, hasa një artikull të gjatë kushtuar tre shqiptarëve: Frrok Camaj, Mon Gjonbalaj dhe Simon Dedevukaj, të cilët humbën jetën në Kullat Binjake më 11 shtator 2001. Zbulova kështu lidhjen midis ngjarjeve në Aeroportin Logan të Bostonit, prej nga u nisën terroristët, dhe atyre në Kullat Binjake të shkatërruara nga avionët e rrëmbyer.
Në pranverën e vitit 2008 fillova të shkruaja romanin, të cilin e titullova Shtatori Fatkeq (Disastrous September). Libri u botua për herë të parë në Tiranë në vitin 2010 nga shtëpia botuese Albin dhe do të ribotohet nga shtëpia botuese Jonalda, gjithashtu në Tiranë. Me ripunime dhe ndryshime? Sigurisht. Një ide interesante m’u sugjerua nga Zylyftar Plaku, botues i “Jonalda”, gjithashtu edhe ai shkrimtar: romani mund të fillonte pikërisht në pikën e kontrollit të Aeroportit Logan, me dialogun enigmatik midis dy terroristëve për mënyrën se si do të realizonin planin e tyre satanik, pa e treguar se si.
Një mëngjes të 8 prillit 2008, ndërsa vazhdoja të shkruaja, dëgjova disa trokitje në derë. E hapa dhe pashë një burrë me shtat mesatar, fytyrë të zbehtë dhe sy gri. Pas një përshëndetjeje të lehtë më pyeti: “Vij nga FBI-ja, ju jeni Skifter Këlliçi?”. Pohova dhe e ftova të hynte, duke menduar se vinte për ndonjë grindje mes fqinjëve. Por nuk ishte polic i lagjes: ishte një agjent i FBI-së, i cili menjëherë më pyeti nëse kisha qenë në një rrokaqiell në kryqëzimin e Washington Street e State Street dhe nëse kisha pyetur se në katet e sipërme kishte punonjës sigurie, ashtu sikurse në katin përdhes. Iu përgjigja “po”, dhe e kuptova se kisha ngjallur dyshime.
Ia shpjegova se isha shkrimtar dhe se po punoja për një roman kushtuar 11 shtatorit. Meqë Kullat Binjake nuk ekzistonin më, doja të dija nëse në atë rrokaqiell 57-katësh kishte një punonjës sigurie, siç kishte pasur ndoshta edhe në Kullat Binjake. M’u duk se u bind. Atëherë mora guximin dhe i thashë se, sikur FBI-ja të kishte pasur të njëjtën vëmendje para 11 shtatorit në pikat e kontrollit të Aeroportit Logan dhe sikur në rregullat e fluturimit të ishte shtuar një nen që ndalonte pasagjerët të merrnin me vete gërshërë, brisk, deodorantë apo shishe, siç ndodhi menjëherë pas 11 shtatorit, tragjedia do të ishte shmangur. Sepse pikërisht këto sende terroristët i përdorën për të neutralizuar stjuardesat dhe pilotët dhe kështu morën nën kontroll avionët. Agjenti i FBI-së nuk foli.
2 – Çfarë mesazhi ose reflektimi dëshironi t’u përcillni lexuesve italianë me këtë botim të ri të kuruar nga Veliero APS?
Së pari dëshiroj të falenderoj drejtoreshën e kësaj shtëpie botuese, shkrimtaren dhe publicisten Francesca Gallello, si dhe bashkëpunëtorët e saj, të cilët e vlerësuan romanin dhe e botuan kaq shpejt. Dëshiroj që lexuesit italianë të tërhiqen jo vetëm nga ngjarjet e kësaj tragjedie, e cila më 11 shtatorin e ardhshëm mbush 25 vjet, por edhe nga mënyra se si janë zhvilluar në roman, duke u bazuar në të dhëna historike për talebanët dhe filozofinë e tyre, e konkretizuar në personazhe si Bin Ladeni dhe bashkëpunëtorët e tij të ngushtë, si dhe në të dhëna personale për terroristët, të cilët në roman paraqiten me emrat e tyre të vërtetë.
3 – Romani është botuar fillimisht në shqip, pastaj në anglisht, dhe tani në italisht. Si ndryshon, sipas jush, pritja e librit në gjuhë dhe kultura të ndryshme?
Në tekstin në gjuhën shqipe jam përpjekur të përshkruaj ngjarjet me një fjalor sa më të pasur, duke u bazuar në përvojën e shkrimtarëve tanë më të mirë të traditës dhe sidomos të përkthyesve, të cilët e kanë pasuruar gjuhën shqipe me përkthimet e tyre. Natyrisht kjo pasuri është e vështirë të përcillet në përkthimet në gjuhë të huaja, edhe për shkak të fjalëve të reja, por besoj se edhe në anglisht dhe italisht përkthimi tingëllon rrjedhshëm dhe natyrshëm.
4 – Cila ka qenë sfida më e madhe në rrëfimin e një ngjarjeje kaq të dhimbshme dhe globale përmes formës narrative?
Shndërrimi i kësaj tragjedie nga një ngjarje thjesht dokumentare në një vepër letrare nuk ka qenë i lehtë për mua, aq më tepër sepse ngjarja ndodhi brenda disa orëve. Një vepër letrare, siç dihet, ka kërkesa të tjera dhe shumë më të vështira sesa kur shkruhet një tekst dokumentar. Uroj t’ia kem arritur qëllimit.
5 – Duke jetuar larg Shqipërisë, e ndieni mungesën e rrënjëve tuaja?
Kështu mendoja kur, së bashku me gruan dhe djalin, në mars të vitit 1999 u vendosëm në Boston. Por këtu gjeta miq shqiptarë dhe gjithashtu amerikanë, italianë e rusë, në fushën e letërsisë dhe sportit, pasioni im i dytë, me të cilët takohem rregullisht, sidomos me shqiptarët në klubin e Shoqatës Vatra.
Përveç kësaj vazhdoj të bashkëpunoj jo vetëm me mediat më të njohura shqiptare, me dosierë për ngjarje shumë të rëndësishme të historisë moderne shqiptare dhe të historisë së futbollit shqiptar, por kam botuar edhe disa romane në Shqipëri, ndër të cilët edhe romanin për të cilin po flasim, kushtuar 11 shtatorit.
6 – Në ç’mënyrë identiteti juaj shqiptar vazhdon të ndikojë në shkrimin dhe vizionin tuaj për botën?
Nuk do ta kisha menduar kurrë që, duke u shpërngulur në Amerikë, do të vazhdoja të botoja romane edhe me tematika shqiptaro-amerikane, si Shtatori Fatkeq, Një grua mes dy burrave (me temë socio-dramatike, shkruar së bashku me kolegen time amerikane Carrie Hooper dhe botuar gjithashtu në Amerikë), dhe më së fundi C-35 US i rrëzuar në tokën shqiptare, ku rrëfehen ngjarjet e ekuipazhit të një avioni ushtarak amerikan që, më 7 nëntor 1943, u detyrua të ulej në një rajon të Shqipërisë qendrore. Të ndihmuar nga banorët vendas, ata arritën t’u shpëtonin përndjekjeve të ushtrisë gjermane pushtuese dhe, pas dy muajsh, mbërritën në bregdet, prej nga, falë një anijeje ushtarake angleze, u kthyen në Bari, ku duhej të mbërrinin fillimisht.
7 – Cili është raporti që mbani sot me komunitetin shqiptar dhe diasporën?
Kam shkruar më sipër, lidhur me këtë çështje.
8 – Ju keni qenë ndër radiokronistët e parë sportivë në Shqipëri dhe një zë historik i televizionit. Çfarë kujtimesh ruani nga ajo periudhë?
Gazetaria sportive radio-televizive ka qenë dhe është pasioni im më i madh pas shkrimit letrar. Në vitin 1958, ende student njëzetvjeçar, krijova në Radio Tirana, Rubrikën Sportive. Një vit më vonë, tashmë gazetar, u bëra radiokronisti i tretë sportiv shqiptar. Në vitin 1966 fillova për herë të parë të komentoj ndeshje futbolli në Televizionin Eksperimental dhe në vitin 1970 themelova gjithashtu Rubrikën Sportive tashmë në Televizionin Shqiptar.
9 – A ka ndonjë episod të veçantë nga karriera juaj gazetareske që e mbani ende në zemër?
Sportin ndërkombëtar dhe programe të tjera, ne shqiptarët i ndiqnim nga RAI me antena rudimentare, të cilat në vitin 1973 u ndaluan me urdhër të diktatorit komunist Enver Hoxha, në pushtet deri në vdekjen e tij në vitin 1985. Në vitin 1972 propozova që ndeshjet sportive, sidomos të futbollit italian dhe botëror, të transmetoheshin edhe nga Televizioni Shqiptar, me pamjet e marra nga RAI dhe me koment sportiv nga unë, përmes kufjeve, për të ndjekur komentet e kronistëve italianë, veçanërisht të Nando Martellinit.
Sportistët shqiptarë, kur komentova ndeshjen Itali–Belgjikë në prill 1972, të zhvilluar në stadiumin San Siro të Milanos, menduan se po e komentoja drejtpërdrejt nga ai vend. Por kur, pas dy orësh, dëgjuan zërin tim që vinte nga stadiumi Wembley i Londrës, ku luante Anglia–Gjermania Perëndimore, kuptuan se po komentoja nga një studio e Televizionit Shqiptar. Ishte vërtet një ngjarje e rëndësishme, sepse nga ai moment ndeshjet nisën të shiheshin edhe në rajonet më të largëta të Shqipërisë, aty ku valët e kanalit televiziv RAI, nuk mbërrinin.
Kur i tregova këto episode Nando Martellinit në një intervistë për Radio Tirana në shkurt 1994, e regjistruar në një studio të një radioje private në Romë, ai mbeti i befasuar dhe i kënaqur.
10 – Sa ka ndikuar përvoja juaj si kronist sportiv në stilin tuaj narrativ dhe në aftësinë për të rrëfyer histori?
Miqtë e mi, kur lexojnë ndonjë libër letrar të shkruar prej meje, më thonë shpesh se përshkrimi i ngjarjeve është i mbështjellë me një mënyrë që u kujton rrëfimet plot emocion të ndeshjeve të futbollit në radio ose në televizion.
11 – Pas kaq shumë vite shkrimi, gazetarie dhe skenaristike, si do ta përkufizonit sot misionin tuaj si autor?
Do të vazhdojë deri sa të mos jem më në këtë jetë, edhe pse janarin e ardhshëm do të mbush 88 vjeç. Në fushën e sportit kam botuar së fundi librin voluminoz Topi nën pushtetin e tyre, me kujtime, rrëfime, skica dhe analiza në këtë fushë. Kam përfunduar vite më parë edhe disa romane, ndër të cilët A Woman Between Two Men, i shkruar siç e përmenda më lart së bashku me kolegen time amerikane Carrie Hooper, i botuar në Shqipëri dhe në Amerikë. Në versionin amerikan ajo mendon ta propozojë tek Veliero APS, me shpresën që të botohet edhe në Itali, duke qenë se është pritur pozitivisht nga lexuesit amerikanë.
12 – Çfarë roli i jepni letërsisë në ruajtjen e kujtesës kolektive të ngjarjeve tragjike si 11 shtatori?
Librat historikë kanë pa dyshim një vlerë të madhe njohëse, por librat letrarë, sidomos personazhet që mbartin këto ngjarje në një nivel të lartë, mbeten shumë më të ngulitur në mendjen e lexuesit. Pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste më 7 prill 1939, lexuesi italian dhe shqiptar e ka njohur që fëmijë përmes teksteve shkollore dhe më pas edhe nga libra të tjerë me karakter historik. Por kur lexon romanin e shkrimtarit shqiptar me famë botërore Ismail Kadare, disa herë kandidat për Çmimin Nobel, Gjenerali i ushtrisë së vdekur, përmes personazheve të një gjenerali dhe një prifti italian që vijnë në Shqipëri për të kërkuar dhe mbledhur eshtrat e ushtarëve italianë të rënë gjatë Luftës së Dytë Botërore, kupton edhe vlerën e fortë simbolike të asaj lufte, e cila mbetet edhe më e ngulitur në kujtesë. Shpresoj që edhe romani im Shtatori Fatkeq të ketë një vlerë të ngjashme simbolike.
13 – Duke parë karrierën tuaj të gjatë, çfarë konsideroni si kontributin më të madh në kulturën shqiptare dhe ndërkombëtare?
Në kulturën shqiptare besoj se kam kontribuar si kronist sportiv televiziv, siç kam përshkruar më sipër, dhe veçanërisht si shkrimtar që e ka sjellë sportin në letërsinë artistike, me rrëfime, romane, filma dokumentarë dhe artistikë, si dhe me libra publicistikë e shkencorë. Shpresoj që, përveç romanit Shtatori Fatkeq, nëse do të botohen në gjuhë të tjera të huaja, të kenë një kontribut ndërkombëtar edhe romani me temë historiko-antike Sekretet e pallatit të Oktavianit, kushtuar luftërave të Ilirëve, paraardhësit e popullit shqiptar kundër pushtuesve romakë; Dashuri dhe intriga në Olimp, me temë mitologjike iliro-greko-romake, ende i pabotuar si dhe C-35 US i rrëzuar në tokën shqiptare, me temë shqiptaro-amerikane.
14 – Çfarë shprese ose mësimi dëshironi t’u lini lexuesve të rinj që i afrohen sot romanit tuaj?
Dëshiroj që ta vlerësojnë si një vepër që artistikisht lë një gjurmë të pashlyeshme mbi një ngjarje kaq tragjike, aq më tepër që deri më sot është vepra e parë dhe e vetmja e vërtetë letrare në botë kushtuar kësaj ngjarjeje.
“A ia vlen të pres dhe pak…” titullohet poezia e shkruar në vitin 1991 dhe e përfshirë në librin tim të dytë poetik “Unë nuk jam e përjetshme” botuar nga Shtëpia Botuese “Dardania” 1994 me kopertinë të piktorit të mirënjohur Nazmi Hoxha, libër të cilin e kanë vlerësuar dy poetë shumë të rëndësishëm të Kosovës si Teki Dervishi dhe Ramadan Musliu.
Libri im i parë me titull “Vij”, i dërguar për botim gjatë diktaturës kur isha gjimnaziste, humbi në sirtarët e Shtëpisë Botuese “Naim Frashëri”. Nuk ishte i botueshëm. I shkruar nga bija e një poeti dhe gazetari të persekutuar nga diktatura. Bija e persekutuar e një poeti të persekutuar. Viktimë e viktimës së viktimës, prej viktimës.
Poetët janë edhe naivë, edhe pararendës të fatthënës.
Besojnë të parët, dyshojnë të parët, zhgënjehen të parët, rebelohen të parët.
Prandaj diktatorët i urrejnë për vdekje.
Që në vitin 1991 e kam ndjerë atë tragjedi që do të vinte gjatë tre dekadave. Shpopullimin, deportimin e një populli nën flamujt e sloganëve marramendës.
Megjithatë e kemi një mburojë të ekzistencës, Aleancën Euro-Atlantike.
Faleminderit Zotit.
Shihni Ukrainën si po e vrasin!
Se sot vetëm Zotin kemi.
Sistemi demokratik, të cilit ne poetët i falemi, Perëndimi ylli ynë polar – duket sikur e ka marrë stuhija.
Larg qoftë!
******
Ne ishim një popull i zhdukur.
Askush nuk fliste për ne. Për një popull të prangosur. Sikur Shqipëria të ndodhej në vendin më të humbur të botës.
Sot një gazetar italian më tregon se malet e Shqipërisë shihen nga Puglia, e megjithatë ne ishim të harruar, të dalë nga kujtesa e Europës, nga hartat gjeografike dhe demografike.
Shqipëria ishte si një Titanik i mbytur,
por askush nuk i kërkoi asnjë relike,
nuk doli asnjë Longfellow të kujtohej t’i thurrte një elegji edhe pse ishim trashëgimtarët gjenetikë të Skënderbeut, dikur shpëtimtarit të tyre!
Poezia që po iu sjell, në libër titullohet “To be or not to be”, titull që në botimet tek Bota Sot dhe Voal-online.ch e kam ndryshuar me vargjet brënda saj si “A ia vlen të pres edhe pak” – “A ia vlen që të iki prej këndej” – apo “Eksodus: Ne nuk donim të iknim Ose Ne donim nga sytë këmbët të iknim”.
Fjala ishte për një dilemë jetë ose vdekje. Jo si vdekjet e mëparëshme përpara skuadrës së pushkatimit ose humbëtirave të internimeve,
por përmes mohimit të qënies, poshtrimit përmes përjashtimit, sikur nuk ke qenë në këtë botë, si varret e humbura të 6000 shqiptarëve ,
ku nuk gjendet asnjë eshtër, për t’i bërë adn.
Në Shqipërinë staliniste të vitit 1991, statuja e Stalinit do të hiqej e fundit në krahasim me vendet e Lindjes dhe pluralizmi po krijohej nga superstrektura e diktaturës, fatalitet që po e ndjek vendin tonë edhe sot e kësaj dite.
Unë si e re, atëhere dyshoja dhe, si unë shumë e shumë shqiptarë të tjerë, por prapë përpiqesha t’i davarisja dyshimet duke menduar se sistemi i ri demokratik do të ndërtohej mbi parime që mbeshteteshin tek drejtësia – dhe shteti i së drejtës do të krijonte hapësira për të gjithë, pasi Shqipëria është një vend me burime të pashterrshme, tashmë e shpopulluar nga 3 milionë shqiptarë, shumica prej të cilëve të rinj e të reja.
Në vitin 1991 ne nuk ishim bashkëfajtorë, nuk ishim as disidentë, ishim viktima të ndryrë në një bunker nga persekutorët, trashëgimtarët e të cilëve qendrojnë sot në krye të superstrukturës së tranzicionit, përfshi shoqërinë civile, që nuk e çojnë kurrë në mendje idenë e konvertimit, pasi nuk e njohin meritokracinë, garën, vlerën, por vetëm uzurpimin e të gjithë Shqipërisë vetëm për vete, gjithçka vetëm për vete dhe, prandaj, Shqipëria po zbrazet e po zhbëhet.
Në vitin 1991 nuk kërkonim hakmarrje, as shpagim, por drejtësi.
Asnjëherë nuk kërkojmë hakmarrje, por gjithmonë drejtësi.
Deshëm ta shihnim Shqipërinë si gjithë Europa.
Sot, pas 35 viteve, fatbardhësia e shqiptarëve është se asnjë kriminel persekutor nuk e ka pësuar nga vetgjyqësia.
Nuk është vrarë asnjë hetues mizor me duar të përgjakura nga viktimat e tij.
Por gjendemi përpara një kalbësije, degrade dhe dështim kombëtar se kjo kastë nuk lejoi të ndërtohej sistemi demokratik dhe për 35 vjet Shqipëria si asnjë vend tjetër i Europës Lindore, aq më tepër një vend anëtar i NATO-s nuk mban qëndrim si shtet ndaj sistemit diktatorial dhe krimeve të kryera, përkundrazi luan me kartën e injorimit dhe harresës së diktuar nga e njëjta superstrukturë e diktaturës sot e tranzicionit.
Në vitin 1991 nuk u bëmë pjesë e Eksodit të ambasadave sepse besonim, megjithë dyshimet.
Besonim se një popull që kishte vuajtur dhe izoluar aq shumë nuk do t’ia lejonte vetes të provonte kthimin mbrapa të vuajtjeve.
Vuajtjet e tranzicionit nuk do të ishin arrestime, pushkatime, internime.
Jo, do të ishin përjashtime, injorime dhe shpopullim e dëbim i miliona shqiptarëve në një Eksodus Biblik.
Izolimi në diktaturë dhe dëbimi në post diktaturë përbëjnë binomin për t’i shbërë shqiptarë.
Izolimi dhe dëbimi – janë në sinonimi të plotë – paçka në dukje si dy kahje të kundërta, si në antitezë.
“A ia vlen që të pres edhe pak – e pyesja veten në poezi/ Asgjë e frikëshme ndoshta më nuk do të ngjasë/Ndoshta do të jetë kthyer edhe njeriu…/
Por njeriu veç ikën nga Mëmati jonë i dashur deri në vuajtje dhe Atdheun tonë të shtrenjtë vazhdon ta rrënojë Njeriu i Ri (tashmë me dhëmbë të implantuar) i tornuar në kudhrën e hekurt në një melanzh diktaturash, e proletariatit, tranzicionit, korrupsionit, krimit të organizuar, varfërisë, poshtrimit – një skelet prej rrenash, edhe sot e kësaj dite një ngrehinë e coftë rrenash, që ka rrënuar Teatrin, Universitetet, Shkollat, Kulturën, trashëgiminë materiale dhe shpirtërore, që e ka varrosur besën, fjalën e dhënë, traditën, historinë dhe ku gjithçka fillon e mbaron me një grusht hiçash bashkuar rreth partive, si unitet monist i antivlerës që urrejnë gjithçka, që nuk e kanë provuar kurrë as dhimbjen dhe as dashurinë, që na urrejnë sepse jemi ndryshe prej tyre, e urrejnë sidomos të qenit ndryshe prej tyre, që urrejnë sidomos të qënit tonë njerëz të lirë, që urrejnë votën, garën, meritokracinë, e cila do t’i kthente në magazinën e vjetersirave.
A IA VLEN TË PRES EDHE PAK….
A ia vlen të iki prej këtej
Sepse këtu s’njoh kënd
Sepse miqtë më braktisën kur isha e uritur,
e frikësuar, kur frika ishte obsesioni
im i vetëm në trupin tim.
A ia vlen të iki prej këtej,
Sepse këtu s’më njeh kush
Sepse njeriu nuk m’i justifikoi
Gabimet dhe fajet e pakryera
Kurrë, asnjëherë…
A ia vlen të pres edhe pak
Është një pritje tepër e shkurtër
Flokët nuk do të më rriten aspak
Gjatë kësaj pritjeje…
Sa të mbledh pak vrullin,
hovin, hobin tim të telendisur
sa majtas-djathtas
sa djathtas-majtas,
të qethur,
të qeshur, të përqeshur,
të kallur në baltë
të tallur si klloun
të qërruar, të çalë, të tharë
si lulet e ballsamosura
nëpër herbariume…
A ia vlen të pres edhe pak
Sa të mbledh dalldinë time
të grisur copa-copa
të zhubrosur, të groposur
nëpër rërat e plazheve shkretëtirë
si zonat rreth Nevadës
e Saharës,
Dalldinë time, të harxhuar, të shuar
të thyer, fyer të mbyllur në çmendinë
për psikopati, skizofreni, herezi
e cila e pohonte
aq sigurisht ekzistencën time.
A ia vlen që të pres edhe pak
Asgjë e frikshme ndoshta më nuk do të ngjasë
Ndoshta do të jetë kthyer edhe njeriu
Dhe unë kam mbetur e fosilizuar
Ajo që kam qenë para shumë kohe….
VOAL- Shkrimtari më i famshëm anti-mafia në Itali dhe në mbarë botën, Roberto Saviano, ishte i pranishëm të enjten në mbrëmje në SUPSI në Manno për të prezantuar librin e tij të fundit: “L’amore mio non muore”. Ai tregon historinë e Rossella Casanit, një studenteje fiorentine e cila e gjen veten të zënë në mes të një grindjeje të përgjakshme që përfshin familjen e të dashurit të saj. Ajo përpiqet të raportojë krimin, për të liruar partnerin e saj nga ajo jetë. Ai zhduket më 22 shkurt 1981. Trupi i tij nuk është gjetur kurrë. SEIDISERA e RSI-së intervistoi shkrimtarin dhe gazetarin e famshëm, duke reflektuar mbi një jetë të kaluar duke ekspozuar organizatat kriminale.
Roberto Saviano, si e hasët historinë e Rosella Casini-t dhe pse vendosët ta tregonit atë?
Hasa rastësisht në historinë e Rossella-s. Po shqyrtoja, siç bëj çdo vit, arkivat e atyre që ranë në luftën kundër mafies. Por pak dihej sepse prindërit e saj kishin vdekur dhe unë nuk kisha miq të saj… derisa gjeta kushëririn e saj, Sauro, i cili është një nga bashkëprotagonistët në pjesën e parë të librit. Pastaj arritëm të arrinim edhe njerëzit që ishin në shtëpinë e Francescos, të dashurit të Rosselës. Ajo ishte e bindur se dashuria ishte kapitali i nevojshëm për të transformuar botën përreth saj. Rossella e do Francescon, djalin e një anëtari të Ndrangheta-s, dhe përpiqet ta shpëtojë këtë djalë, i cili më pas, në fakt, e lë vetëm. Ajo nuk mund ta kuptojë se sa shumë ai zgjodhi familjen dhe zgjodhi ato rregulla. Është një histori që tregon se si organizatat kriminale i frikësohen ndjenjave të lumturisë. Ndrangheta e shqyen atë, ajo është bërë copë-copë fizikisht, ia këputin këmbët, krahët, ia prenë kokën, e hedhin në det, siç na tha një kriminel i penduar. Një vajzë 1.60 metra e gjatë, nga Toskana. Për çfarë mund të ishte kaq e frikshme? Frika se edhe lënia e trupit të tij në tokë, i vrarë, do të minonte një sistem, domethënë, duke i bërë të gjithë të kuptojnë se përpjekja e tij për të transformuar gjërat përmes emocioneve – jo përmes luftërave sindikale, por përmes emocioneve – mund të jetë një shembull, pothuajse ngjitës.
A pati një moment para publikimit të Gomorrës kur i thatë vetes: “Nëse vazhdoj me librin tim, jeta ime do të ndryshojë”? A i imagjinuat të gjitha këto paraprakisht?
Jo, jo, absolutisht jo. Mendova se do ta ndryshoja jetën time, por për mirë. E shkrova këtë libër me shumë entuziazëm. Pas disa javësh, arriti numrin 10 në listën e librave më të shitur. Drejtori i atëhershëm editorial, Antonio Riccardi, më telefonoi dhe më tha diçka që, o Zot, duke menduar për të sot… Ai tha: “Tani je një shkrimtar profesionist.” Isha 26 vjeç dhe mendoja se kisha vite lumturie përpara meje, plot mundësi narrative. Dhe në vend të kësaj, një bum i papritur, krejtësisht i papritur. Dhe kjo ishte për shkak të shumë arsyeve, jo vetëm atyre të librit. Personazhi im… ajo që ndodhi në Casal di Principe… fakti që unë sfidova klanet… simboli që Gomorra bëhet… bota që bëhet e vetëdijshme për dinamika të caktuara përmes Gomorrës. Dhe kështu e gjithë kjo çon në atë që në fund të fundit bëhet shembja e jetës sime.
Ia vlente? Nëse do të mund të ktheheshe pas, a do të ndryshoje diçka?
Pa dyshim, nëse do të mund të ktheheshe pas, unë do të ndryshoja gjithçka. Nuk do të bëja asgjë përsëri. Jo, për hir të Zotit, do të bëja gjithçka ndryshe, me më shumë kujdes, më shumë hapësirë letrare, më pak beteja militante. Humba, humba. Por humba, jo beteja ime. Është një betejë që është ende gjallë, e vërtetë dhe e fortë. Lexuesit e mi janë atje, gra dhe burra nga Evropa dhe më gjerë. Ata janë të uritur për të vërtetën dhe të gatshëm të angazhohen. Kur them se humba, është sepse beteja ishte e tmerrshme, me një çmim shumë të lartë. Për më tepër, lëvizja antimafia është zhdukur praktikisht. Në Itali, këtë verë, udhëheqësit e klanit Moccia, një klan i madh, u liruan, pa asnjë skandal. Dhe një grup i madh biznesi nga Acerra, i cili e kishte helmuar fjalë për fjalë Tokën e Zjarreve, mori mbrapsht 200 milionë euro. Lëvizja antimafia është zhdukur në mënyrë efektive. Duhet të mendosh se e gjithë kjo ka të bëjë me: “Kiev, Kiev, Kiev, Gaza, Gaza, Gaza, Trump, Trump, Trump”. Nuk është si më parë. Domethënë, nuk ka më një faqe ndërkombëtare, dhe pastaj një lokale ose kombëtare. Jo, tani ka vetëm një faqe. Dhe mafiat e dinë këtë. Nuk ke opinion publik që në mënyrë efektive u kërkon institucioneve të ndërhyjnë. Dhe mafiat në mënyrë efektive nuk janë më problem. Problemi janë emigrantët, ata që vjedhin shtëpitë. Por kur mafia sjell pasuri, kujt i intereson? RSI
Komentet