Kam zbritur në Kalabri dhe kam ardhur në trevën e njohur të muzës arbëreshe, në të djathtë të lumit Krati. Një peizazh mesdhetar, me reliev të thyer, me kodra, ku ngrihen krah njëri-tjetrit katundet Maqi, Strigari, Mbusati … Janë viset nga dolën De Rada, Serembjeja, Variboba. Që të tre linden e u rritën nën dritën e hijen e këtyre kodrave. Mendoj këto dhe, ndërsa vështrimi më hapërdahet rreth e rrotull, më bëhet se tingëllojnë zërat e harpës arbëreshe.
Është një pasdite e kuqërremtë vjeshte, e heshtur, disi e menduar. Koha më e pafajshme e ditës, siç do ta quante poeti, kur dita zë e mpaket dhe hapësirat nuk e kanë më transparencën e parë. Zërat sikur marrin një kumbim joshës. Vërtet. Gjuha jonë në këto vende të huaja ka rrokëzuar këngë, këngë nga më të bukurat?
Prapa kemi lënë Maqin dhe vemi për në Strigar. Këto dy katunde janë fare afër, aq sa nga larg, dritaret duken sikur i kanë përballë. Diku në një kthesë të rrugës, rrëzë kodrës, poshtë së cilës hapet gryka e një honi, shohim rrënojat e mullirit të De Radës. Ndizet rishtas biseda për poetin. Kuptojmë se ai ishte nip në Strigar dhe që i vogël shkonte shpesh tek e gjyshja nga nëna. Këtu, më vonë, do të niste të mblidhte të parat këngë popullore. I pat dëgjuar nga një plakë arbëreshe. Ia përmendim dhe emrin, Tortoshlja ia thoshin. Ajo ia këndoi këngët për Milo Shinin, për Dede Skurën, për Rado Vanin, që poeti i ri i botoi pastaj në libër.
Por na duhet të ndahemi nga De Rada tani që po hyjmë në kufijtë e vendlindjes së Serembes. Për disa çaste të bëhet se ke rënë në një fushë të përbashkët graviteti. Tërhiqemi nga poeti i Strigarit dhe nuk shkëputemi kollaj nga këngëtari i Maqit. Gjendemi te burimet e poezisë së tyre dhe askund sa këtu nuk e ndiejmë forcën dhe magjinë e saj.
Të takosh Seremben në katundin e tij! Një ëndërr, një dëshirë, që buron nga zemra. Ti pëshpërit vargje dhe Strigari ja, sikur del prej tyre dhe merr trajtë pak nga pak me dritëhijet e kësaj mbasditeje vjeshte, në mes të rrezeve të perëndimit, që llamburitin nga gjiri i kaltëryer i detit Jon dhe ngjyrave të mugëta që bien mbi malet e Polinit. S’mund të ketë vizion më të hijshëm të vendlindjes së poetit se sa kjo pamje e parë. E vështrojmë të ngazëllyer. Strigari na qëndron përballë, sado që rruga gjarpëron sa andej-këndej. Ai ngrihet mbi çukën e një kodre, që zotëron të katër anët e horizontit. Duken shtigje e dhiare, monopate e udhëza, endur si një rrjetë e kuqërremtë lart e poshtë katundit. Janë me siguri po ato shtigje nëpër të cilat shtegtoi dikur poeti. Udhë fshatare e monopate që shkojnë në Maqi e zbresin në fushën e Sibarit, që ngjiten kodrave përtej dhe malit të Akrit, që të nxjerrin deri në brigjet e detit Jon. Rrugë të jetës e të historisë arbëreshe në këto anë.
Kalojmë udhën kryesore dhe i ngjitemi kodrës së Strigarit. Nga bregu i përtejmë befas përhapen tingujt e kambanave. Bien kambanat e moçme të katundit. Janë po ato të kohës së poetit dhe një atmosferë tjetër sikur përftohet, atmosfera përtej kohës sonë. Po hyjmë në botën e Serembes dhe në mënyrë të pavullnetshme lëshohemi pas tij.
Poeti strigariot Vincens Belmonte që më shoqëron, një burrë i qetë e më sy meditativë, buzëqesh në heshtje, sikur t’i kuptojë mendimet e mia. Pastaj thotë se katundi i tyre u ngrit më 1540 dhe se emrin e tij e sollën nga Arbëria. Në vend të emrit San – Kozmo që gjetën, i thirrën Strigar për të kujtuar Strugën e tyre. Se sollën dhe gjuhën, zakonet e këngët, të cilat ruhen dhe sot e kësaj dite; për këtë, shton ai, katundi i detyrohet dhe Serembes.
Krejt pa u kuptuar vëmë re se kemi arritur sipër dhe kemi shkelur në Strigar. Dikush ndalet dhe duke vështruar përpara shqipton disa vargje të poetit për katundin e tij:
Në një kodër të bukur,
Ku puhia lehtas fryn,
Ku i gjerë hapet deti!
Në vend të çukës së kodrës, para nesh del katundi me shtëpitë, rrugicat, sheshet e kopshtet. Muret e vjetra dhe kalldrëmet e lëmuara, gurishtat e rrënojave dhe rrëpirat që varen anash, të krijojnë mbresën se po shkel në një kështjellë mesjetare.
Vinçensi na tregon se pjesa më e lashtë e katundit ngrihet e tëra në lindje, nga ajo anë që shikon detin Jon. Ky ishte pozicioni që zgjodhën arbëreshët e parë. Duke u vendosur përballë diellit, kishin ngaherë përballë Arbërinë. Më vonë, katundi u rrit e u zgjerua në anën tjetër, nga veriperëndimi dhe në këtë pjesë shtrihet sot Strigari i ri.
Vështrojmë përqark dhe vëmë re se katundi është shumë i përmbledhur, ka një dendësi të çuditshme strehësh e muresh dhe shtëpitë duken sikur janë vazhdim i një të tëre. E menjëherë pas tyre zbresin ngastra ullishtash e vreshtash, shkurrishte, hone të vegjël e bokërima. Kurse më përtej ngrihen rishtas kodra të tjera, nga të cilat më afër nga të gjithë është Serra e Kristës. Poshtë Strigarit, në krahun e djathtë, nëpër një shtrat të thellë malor, rrjedh lumi i vogël Sabatino, ndërsa sipër tij gjarpëron rruga që shkon për në Vakarico, Mbuzat e më tutje. Të gjitha këto janë vende të përmendura në jetën dhe poezinë e Serembes.
Takimi i parë me poetin
Takimin e parë në të hyrë të Strigarit e bëjmë me bustin e poetit, që është vendosur në sheshin e vogël para Bashkisë. Është një bust i bukur, që e tregon poetin me pamje burrërore. Vargjet e Serembes, të skalitur në mermer, flasin me ne arbërisht:
Shkuan katërqind vjet,
Të harruar nga fati.
… e pranë u rritë,
Trimëria ç‘e bëri hije.
Pra, shekuj kanë kaluar e do të kalojnë, po arbëreshi mbetet e nuk vdes, nderi dhe trimëria e tij sa shkon e rritet. Dhe me këto mendime që të ndjell poeti, marr e ngjis të përpjetën e rrugicës së kalldrëmtë, që të shpie për në brendi të katundit. Të bëhet se nga ky çast, një i njohur i vjetër e i dashur, sikur vjen e të shoqëron. Është ky shëmbëllimi i vetë poetit apo zgjimi i asaj pjese të vetëdijes kombëtare derdhur në kulturën tënde shpirtërore që lidhet me të? Atë çast vetëm mund të kuptosh e të ndiesh se disa fije qysh moti të lidhin dhe ty me këtë katund arbëresh, mbirë në këtë cep të Kalabrisë. A thua të jenë kaq të thella e të ngatërruara rrënjët e poezisë së një kombi?
– Kjo është udha kryesore e katundit, – dëgjoj të thotë Vincensi. – Udha që të shpie në shtëpinë e Serembeve.
Më shumë se rrugë, ajo është rrugicë, që kalon në mes balleve të gurta të shtëpive, nën ca strehë të vjetra nga varen degë lulesh. Ngjyra e verdheme dhe e përhimët, që këmbehen nga faqet e mureve të shtëpive dhe gurët e kalldrëmeve, tregojnë për moshën e lashtë të vendlindjes së poetit.
Ne çapitemi nëpër rrugicën që dredhon sa djathtas e majtas. Ndërkaq kalojnë më të rrallë strigariotë, burra e gra, kafshë të ngarkuara, ndonjë makinë që ecën me kujdes. Pas çdo kthese, pamja ndryshon. Ndryshon dhe emri i udhës. Në krye mban emrin “Antonio Gramshi”, pastaj “Shqipëria”, më tej “Guljem Toçi”. Në qetësinë e asaj pasdreke të vonë dëgjohen hapat tanë nëpër kalldrëm. Kështu kanë goditur dhe hapat e poetit dikur. Është pikërisht kjo udhë e asnjë tjetër, ku ai hodhi hapat e parë. Prej këtu nisën udhët e tij pa mbarim nëpër botë. Sepse, është një e vërtetë e njohur, askush nuk i rrahu e nuk i deshi rrugët si Serembja. Rrugët u bënë kuptimi kryesor i ekzistencës dhe qenies së poetit. Në rrugë, në lëvizje e sipër, lindën dhe shumë nga këngët e tij.
Kështu dhe do ta mbajnë mend Zefin në katund, duke shkuar për rrugë e duke u kthyer nga rruga, duke zbritur e duke u ngjitur udhëve të Strigarit, fill i vetëm, me një trastë në krah, me një shkop në dorë, me kapele në kokë. Kujtojmë këto dhe padashur na bëhet se mund të na fanitet pas çdo kthese poeti, me atë pamje siç e ka vizatuar portretin e tij vetë: I gjatë, flokëgështenjë, të ndarë me vijë në mes, me vetulla të trasha e me mustaqe. Do të na vështrojë me ata “sy si lule dielli”, “ku lëviz një dritë e çuditshme që të zgjon përshtypjen e një ëndërrimtari”. A thua vërtet, dukej ashtu siç e përshkruajnë ata që e panë në kohën e tyre: si një njeri të sapozbritur në ato anë, nga malet e Shqipërisë?
Vallë ç’gjë të veçantë do të kishte poeti, që krijonte këtë mbresë tek të tjerët? A thua ne, që vinim nga malet e Shqipërisë, do të mund ta dallonim? Këto janë arsyetime të çastit, por ne mundohemi të thërrasim në ndihmë dëshminë e kohës e të kridhemi në poezinë e tij.
Dëgjoj Vinçensin të më thotë se udha nëpër të cilën po kalojmë është udha kryesore e Strigarit të moçëm. Ajo ngjitet dhe zbret, duke e ndarë më dysh katundin e vjetër. Pas kemi lënë Drejtlartin (anën e sipërme) dhe ecim nëpër Drehqim (anën e poshtme). Aty ku ato ndahen është “Sheshi” dhe ne aty qëndrojmë, një shesh I vogël, që hapet në mes të mureve dhe rrugicave. Fill pas sheshit nis pjesa e udhës që merr emrin “Zef Serembe” dhe më tutje vjen vetë shtëpia e poetit. Ajo bie në sy menjëherë që larg nga pllaka e bardhë.
Ecim dhe afrohemi. Në krahu e djathtë të një ndërtese të lartë lexojmë fjalët e gdhendura në mermer:
“Te kjo shtëpi u le Zef Serembe 1843 – 1901, poet i zgjedhur. Vjershat e tij shkëlqejnë ndë lartësinë arbëreshe. Mallit, artit, atdheut i kushtoj jetën çë fati i zi parë motit i këputi. Bashkia demokratike e Strigarit e ringjallur ndë Italinë republikane, brezave të ri ia kushton ndë 90 vjetorin e vdekjes sa të mos humbet trashëgimi kulturor i pakicës arbëreshe.”
Shtëpia e poetit, sado që e rindërtuar pjesërisht, është prej shtëpive më të vjetra të katundit. Kjo duket sidomos nga muret e katit të parë, ngritur me gurë e tulla të murrme, të çngjyrosura nga koha. Duket edhe nga porta me hark dhe pragu i gurtë. Këto pjesë të shtëpisë thuajse nuk kanë ndryshuar. Kanë ngelur ende ahuri, ku mbanin kafshët, dhe mulliri i vajit.
Fisi i çuditshëm
Në shtëpinë e Serembeve, më tregon Vinçensi, nuk ka mbetur njeri prej të zotëve. As dhe nga fisi i tyre, në katund nuk gjen. Serembet në ditët tona ose kanë vdekur, ose kanë ikur në mërgim. I fundit i Serembeve në Strigar ka qenë një nga nipat, Xhovani Serembe, që vdiq në moshë të thyer nga fillimi i viteve 70. Atë e mbajnë mend në katund. E kujton mirë dhe Vinçensi që thotë:
– Ka pas qenë njeri shumë i çuditshëm. Dukej e zhdukej si një hije nëpër katund, sikur vinte e ikte nga një botë tjetër. Gjithnjë vetëm e gjithnjë i heshtur. Nuk e teproj po të them se të gjithëve na ngjante pak misterioz. Nuk para fliste, më shumë do ta shihje të shkruante, sepse shkruante dhe ai vjersha. Të ungjin e admironte si perëndi. Ia dinte përmendësh gjithë veprën, të njohur e të panjohur, po ishte shumë e vështirë të komunikoje. Vetëm Vinçens Selvaxhi, një studiues nga katundi ynë, mundi t’iregjistrojë ndonjë gjë.
Ç‘është e vërteta, të gjithë Serembet kanë qenë fis i çuditshëm. Të paktën kështu tregojnë pleqtë. Ishin disi të veçantë nga të tjerët, kokë më vete. I tërhiqte ngaherë vetmia. Qenë ca nervozë dhe tepër të ndjeshëm. Zefi, ndoshta më shumë se të tjerët, përfaqësoi Serembet, sepse Serembet në të vërtetë qenë jo vetëm njerëz të ndershëm e të zgjuar, po dhe natyra të forta liridashëse dhe krijesa me shpirt të hollë artistik.
E ëma e Zefit rridhte nga Toçët, një fis i njohur në Strigar, që ka nxjerrë njerëz të ditur në lëvizjen arbëreshe, por poeti i ngjante më shumë të atit, Mikelanxhelos, i cili, siç e dini, ka hyrë tanimë në historinë e Risorxhimentos në këto anë. Ai që herët u tregua një luftëtar i lirisë dhe mbeti i tillë deri në fund, sado që e pagoi shtrenjtë. Zefi u rrit e u formua në shembullin e tij…
Dëgjojmë këto fjalë dhe nuk na bëhet t’i heqim sytë nga shtëpia e Serembeve. Ajo pushon në heshtje dhe përmes saj na vijnë vargjet:
Të madhe qetësi kam te shtëpia,
Kur mblidhem i mërzitur nga kjo jetë,
Dhe rreth e rrotull më pushton vetmia etj.
Pas këtyre mureve tani banojnë njerëz të huaj. Asnjë relikte s’ka mbetur nga të zotët e shtëpisë. Stuhia e kohës ka fshirë çdo gjë pothuaj. Bisedojmë për këtë me Vinçensin. Edhe atë e trishton kjo gjë.
– Vërtet, – thotë ai me keqardhje, – do të ishte një pasuri për katundin dhe kulturën tonë etnike, pot ë kishim diçka nga poeti në këtë shtëpi. Ai këtu lindi, kaloi fëmininë dhe rininë e parë. Këtu ai u burrërua dhe u kthye rishtas para se të ikte përgjithmonë në lulen e moshës. Tani ne kërkojmë jo aq këto, sa gjëra të tjera që janë themelore për të. Kërkojmë fillet e vjershave të tij, të cilat i këndoi si një zog nëpër katund e përqark dhe pastaj iku e fluturoi krejt i shkujdesur …
Vinçensi qëndron një hop, na shikon i vërejtur pas syzeve të trasha dhe me një ton tjetër vazhdon.
– Ashtu si poezia edhe jeta e tij duhet kërkuar. Shumë fakte e dokumente mbeten ende në errësirë. Kështu, i kemi rënë në gjurmë kohës së saktë të lindjes së poetit, megjithëse në regjistrat e gjendjes civile të bashkisë dhe në listën e pagëzimit të kishave të katundit tonë, ai nuk figuron gjëkundi. Vetëm tani vonë dr. Salvatore Beluçi, duke hulumtuar në regjistrat e rekrutëve të vitit 1864 dhe në listat elektorale të vitit 1897 në Strigar, gjeti datëlindjen e plotë të poetit, që i takon të jetë 6 marsi 1844 dhe jo viti 1843, siç është mbajtur deri më tani. Dokumente të tjera dëshmojnë se prindërit e tij Maria dhe Mikelanxhelo janë celebruar në Vakaricio më 21 mars 1841, kurse, nga ana tjetër, del se po në regjistrat e kësaj komune s’është shënuar asgjë për lindjen e djalit të tyre të dytë. Sigurisht, kjo mund të shpjegohet vetëm me pozitën e të atit dhe rrethanat politike të kohës. Ai ishte një antiburbon i paepur, prandaj përndiqej dhe detyrohej të jetonte shpesh në arrati. Në këto rrethana mund të mos e ketë bërë regjistrimin e të birit në aktet zyrtare të gjendjes civile të Strigarit.
Kur Zefi ishte pesë vjeç dhe ndodhën ngjarjet e Revolucionit të 1848-ës, i ati, me sa shkruajnë dokumentet, ishte zëvendëskomandanti i “Rojës kombëtare” dhe qe ai, sëbashku me të famshmin Aleksandër Mauron, që ngriti në këmbë popullin e Strigarit e të Vakaricios dhe e hodhi në anën e revolucionit. Vullnetarët arbëreshë, me ata në krye, luftuan trimërisht mbrëmjen e 29 qershorit kundër pararojës së trupave burbone dhe fituan mbi të. Pas dështimit të revolucionit, si del në faktet e zbuluara nga Domeniko Kasiani, gjykata e lartë ushtarake nga të parët dënoi me vdekje Mikelanxhelon.
Por ai ndërkaq ishte hedhur në arrati dhe s’kishte zot ta kapte. Fshihej nëpër pyje e shpella dhe vinte fshehurazi në shtëpi. Kjo zgjati me vite dhe gjatë kësaj kohe të vështirë familja e tij pësoi si mos më keq. Zefi i vogël do t’i përjetonte bastisjet dhe kërcënimet e policisë burbone, ndjekjet dhe varfërinë dhe këto do ta tronditnin thellë e s’do të mbeteshin pa pasoja më vonë. Por dhe kur pas disa vjetëve i ati u fal nga qeveria dhe u kthye në shtëpi, ai ishte krejt i rraskapitur fizikisht dhe jo vetëm fizikisht. Veç kësaj, ngjarje të tjera do ta rëndonin më vonë gjendjen e Zefit dhe do ta rrisnin frymën e pakënaqësisë e të revoltës kundër tiranisë. Një ditë gushti të vitit 1862 bandat barbare vranë në kodrën e Sera-Kristës të ungjin, Vinçens Vinaçianin, të respektuar si demokrat në këto anë. Zefi e donte shumë dhe këtë ngjarje nuk do ta harronte, aq sa më parathënien e librit me vjersha, që botoi më 1883, do të shkruajë se ai “ishte mbështetja e vetme që më kishte mbetur” dhe se që nga ajo fatkeqësi “nuk m’u kthye më gazi i rinisë dhe zemra ime mbeti e vrarë”. Edhe në një letër dërguar Dhimitër Kamardës do t’i flasë për këto fatkeqësi, që ranë mbi jetën e tij dhe do ta quajë veten “pre të shumë dhimbjeve dhe shqetësimeve krenare”.
Nga rrëfimi i Vinçensit marr vesh se të parët e Serembeve në Strigar kanë qenë në gjendje të mirë ekonomike. Ata i takonin asaj shtrese, që u krijua në Kalabri, në fund të periudhës feudale, aty nga mbarimi i shekullit të 18-të. Pozita e saj ekonomike qëndronte në mes të aristokracisë dhe fshatarëve të pasur, prandaj dhe morën titullin Don. Të tillë qenë Serembet e poetit tonë. Kjo shtresë u forcua ekonomikisht me të ashtuquajturën Reformë Agrare në shekullin e 19-të dhe deri atëherë intelektualët e dalë prej saj qëndruan në pararojë të luftës. Pas Revolucionit të 1848-ës ata nuk deshën të shkonin më tej, sepse kishin frikë se mos humbitnin privilegjet, kurse i ati i poetit, Mikelanxheloja, bën përjashtim jo vetëm sepse merr pjesë aktive në revolucion, por, duke i qëndruar besnik idealeve të luftës, shkatërrohet keq nga ana ekonomike. Janë këto pasoja rrënuese që do ta bënin poetin e ardhshëm të kalonte një fëmijëri e rini të vështirë.
Po tamam kjo jetë plot vuajtje e krajata të njëpasnjëshme do të mbetet themeli i formimit të tij shpirtëror. Nga një anë përcaktuan natyrën e tij tepër të ndjeshme, nga ana tjetër i mbrujtën dhe i mprehën shpirtin krenar e liridashës. I tillë ai hyri në jetë dhe u njoh në Strigar.
– Ajo që thuhet, – shpjegon Vinçensi, – dhe tërthorazi e pohon edhe poeti në vjershat e tij, se ka shkuar vullnetar në luftën për çlirimin e Venecias, nuk është për t’u çuditur. Një njeri si Zefi, që ziente përbrenda nga dufet e lirisë dhe ndjenja e hakmarrjes kundër tiranëve, ka të ngjarë të ketë vrapuar atje ku e thërriste lufta. Në mendjen e tij rrinte zgjuar atëherë ideja “të ndreq botën” dhe ndonëse ndien se është shumë i butë “lufta i pëlqen aq shumë” dhe thërret “Hakmarrja na jep shpresë e na ndriçon!”.
Në dritaret e shtëpisë së poetit
Kur ngjisim shkallët e shtëpisë dhe gjendemi para dritareve dhe ballkonit, rrëfimi i Vinçensit ndërpritet për disa çaste. I soditim këto kënde të dashura të poetit, për të cilat këndon aq hollë në vargjet e tij. Askund në këtë shtëpi se sa prej këndej, ai vështronte i përhumbur pamjet e mrekullueshme që hapen përtej xhamave dhe ballkonit. Poshtë, nën muret e shtëpisë, bie kopshti e pas tij vjen menjëherë përroi. Më tutje zgjatet një luginë e hapen disa hone të vegjël e matanë tyre duket Vakaricio e më përtej Mbusati i Jul Varibobës. Po ajo që të magjeps në çdo kohë është sfondi, dekori natyror që ngrihet mbi peizazhin e afërt: fusha e butë e Sibarit, malet hijerëndë të Polinit dhe ujërat e kaltra të Jonit. Këtu kuptojmë se gjiri i Shkuvarit, që hapet në mes të maleve shkëmbore të Silës dhe atyre të Polinit ishte për poetin një dritare madhështore mbi det, valët e të cilit vinin nga brigjet e Arbërisë. Te kjo dritare ktheheshin shpesh sytë e arbëreshëve të këtyre anëve. Përballë saj me siguri u zgjua dhe u ndez frymëzimi i Serembes.
Rrimë një kohë para dritareve dhe humbasim në mendime. Rrezet e perëndimit vjeshtor luajnë nëpër xhame e bien në mure. Fllade ere vijnë nga deti e hyjnë mes nesh. Vargjet e poetit nisin të na këndojnë përbrenda. Jemi në djepin e këngës së tij. Ndoshta vetëm këtu, para kësaj pamjeje magjepsëse, përballë Jonit që sillte dritën e Arbërisë, mund të zgjoheshin ato tinguj që këndoi harpa e Serembes. Sepse, për ç‘det është fjala, ç‘pamje tjetër mund të kërkosh veç kësaj që këndonte prej këndej poeti? Këtu lindi ajo këngë e pashoqe e poezisë arbëreshe që thotë:
Hapet para meje, deti i shkëlqyer
Që zgjon te trut’ e mi mendime shumë
E llahtara mendjen time shqyen,
Aq sa vetëm pushoj kur bie në gjumë.
Arbëria që pas detit na kujton,
Se na të huaj jemi te ky dhe,
sa vjet shkuan! E zemra nuk harron,
se për turkun qëndruam pa Mëmëdhe.
Imagjinata jonë në këto çaste evokon mendimet e poetit për fatin e rëndë “të zonjës Arbëri”, bindjen e tij se “Shëmbëlltyra e Teftës nuk humbet” dhe se ai ndihet luftëtar që ka “për nuse flamurin”. Asnjë poet arbëresh nuk i është drejtuar Shqipërisë së kohës së tij si Serembja. Arbëria e kohës së Skënderbeut e bënte të ishte krenar, por shqetësimi, dhimbja e tij më e madhe për të, ishte gjendja e atëhershme e atdheut. Këtë gjendje ai e vuante thellë dhe për vite me radhë këtu në Strigar do t’ia kujtonte deti çdo ditë nga dritaret e shtëpisë.
Dhe pikërisht nga këto dritare, pranë të cilave ne rrimë, mund të zbulosh edhe atë botëzë që rrethonte poetin. Kufijtë dhe copëzat e kësaj botëze të pranishme nëpër vargjet e tij, i kemi tani para syve. Ai e thotë këtë, se sa e sa herë qëndronte i vetëm këtu dhe sodiste krejt i përhumbur:
Brenda nga dritarja vrej,
Një pamje shumë të madhe
Vëren detin e gjerë, të veshur me dritën e bardhë të hënës apo që llamburit nga shkëlqimi i dritës, vëren katundin e qetë, të zhytur në gjumë apo të përfshirë nga tufani, rrok panoramën e Strigarit dhe e skalit në vargje:
Po vërej si agimi nga deti ngjitet,
Dëgjoj si era mbushet me freski,
shoh si dheu me dritë krejt stoliset
E si dielli shtie zjarr e bukuri.
Më pranë nga të gjitha ka kopshtin nën ballkon, kopshti i Serembeve, një rrip dheu buzë përroit. Ai është akoma. Ende gjelbërojnë degët e praruara të ullinjve, vargjet verdhoshe të hardhive, kurora e gjerë e fiqve.
Duken lulet e fundit të vjeshtës. Aty poshtë dilte poeti në çastet e meditimit e të frymëzimit.
Zbres në kopsht dhe unë i shkreti të pushoj,
I shtritur n’ato lule e n’atë bar,
Shpejt ata vjet si në vegim kujtoj,
Kur e kalova jetën plot llahtar.
Pastaj kujtohemi se në mes këtyre mureve, ku ai qëndronte e prehej, ngjitej nga shtrati i thellë i përroit kënga e qyqëzës dhe e nxiste poetin e shqetësuar ta pyesë për fatin e tij:
Duke bërë “kuku, kuku”
Thuaj sa vjet do të rronj?
Bota strigariote në poezinë e Serembes nuk mund të merret me mend pa imazhin e përroit të katundit. Tani që e kemi nën këmbët tona dhe e shohim tek zbret nga lart poshtë, anash shtëpisë së poetit, e kuptojmë dhe më mirë. Ai vende-vende nuk bie në sy jo vetëm sepse rrjedh nëpër një shtrat të thellë shkëmbor, por dhe nga që sipër i qëndrojnë degët e drurëve si një tendë e përhershme. Matanë përroit, nga rruga që shkon për në Vakaricio, na tregojnë Kroin e Don Engjullit, të cilin poeti e përmend te vjersha “Kukëza” (Qyqja këndon përtej përroit, rri mbi lisin sipër kroit”).
Shumë kujtime e lidhën Zefin me këtë vendth, që i rrinte përherë përballë shtëpisë. Rridhte atje ujët e kulluar të kroit, po dhe jeta e katundit. Asnjëherë nuk rreshtëte vargu i grave që vinin për të mbushur ujë. Aty vashat e trimat shikonin njëri-tjetrin. Te kroi vinte vasha e poetit që e ngazëllente dhe e trishtonte shpirtin e tij, vinte më e bukura në Strigar, të cilës ai do t’i thërriste:
Te dera jote si bilbil këndoj
……………………………
O faqemollë, o vashë me synë e zi,
O moll i ëmbël, që në degëz rri,
O gozhdëz ari, që më vjen në gji.
Sipër kroit kalon udha në Shënkoll dhe Vinçensi na thotë se asaj ane ka lindur “Kënga gazmore”, vjersha më optimiste e Serembes. Kujtojmë së bashku atë ngjarje të gëzuar, kur poetit, një ditë duke shkuar andej i mërzitur, i del përpara një vashë shumë e bukur tek ndjell një rosë. Dhe ai, që deri atë çast e ndjente veten “si një gur në vetmi”, ngjallet menjëherë. Ajo i shfaqet si një “dritëmadhe pranvere”, me buzën si lule mali, me syrin që i ndriçonte si yll, me ballë që i kujtonte qiellin në verë… I tronditur nga e gjithë kjo, thërret plot hare:
“Të falem, bukuri!”
Në katundin tonë, – vazhdon të tregojë Vinçensi, – ngado që të hedhësh sytë, të kujtohet Serembja. Mjafton të shkelësh një vend, të kujtosh një ngjarje, të përmendësh një emër a një shprehje, të zgjohen vjershat e tij. S’besoj të gaboj po të them se çdo gjë e mirë e poetit tonë të madh i ka rrënjët këtu, në bashkësinë arbërore, në këto dhera e gurë, në këto udhë e shtëpi, tek këta njerëz që u lëviz nëpër deje i njëjti gjak si i tij.
Vështrimi ynë kërkon poshtë rrjedhën e ujit të përroit, mes degëve gjysmë të zhveshura dhe gjethishtave të rëna të vjeshtës. Po ndërkaq, vëmë re një grup grash, që lajnë rroba sipër ca gurëve të bardhë. Nga honi përposh vjen kënga e dridhur e një bilbili. Qëndrojmë një copë herë në heshtje të plotë dhe dëgjojmë të shtangur. Dikush papritur pëshpërit vargjet e sonetit “Urimi”, që tingëllojnë si një testament ogurmirë i poetit:
Ju lani teshat, vasha, te ky lumë
Edhe lart plot me gaz , ju ngrihet zani
Në paqe ju qesh koha e lum,
Dhe te gëzimi zemrën tuaj lani.
……………………………….
“Ditë të bardhë”, o vasha, ja urimet,
se unë shkoj atje ku m’shpie tufani
dhe kthehen te katundi psherëtimat.
Zbresim përsëri në rrugë dhe dalim te sheshi. Është qendra e dikurshme e katundit, një nga vendet më të dashura të poetit. Edhe tani si njëherë prapë sheh njerëz të mbledhur. Ka ardhur ora e qetë e mbrëmjes, që kësaj here është mbushur plot zëra. Burra e gra e sidomos pleq e fëmijë kanë dalë të përshëndeten me vëllezërit nga Shqipëria. Shohim sy plot mall e dëshira, dëgjojmë fjalën e tyre të parë:
– Mirëseardhët!
Ata e dinë se kushdo që vjen nga Arbëria, nxiton të nderojë Seremben dhe kur nderon atë, ka nderuar gjithë katundin. Me këtë mendim nisin bisedat. Secili kërkon të thotë e të tregojë diçka për poetin. Dëgjohen pastaj vargje të shkëputura, që ia pasojnë njëri-tjetrit. Sytë dhe fytyra s’ua fshehin dot gazin dhe krenarinë. Dhe, padashur, thua me vete: lum ai poet që ka këtë fat! Kujtesa e këtyre njerëzve është kujtesa e përjetshme e popullit. Asnjë libër, qoftë edhe me germa të arta, nuk i zëvendëson dot. Strigari është libri gjithnjë i hapur i poezisë së Serembes. Këtë e provon kush vjen këtu!
Mes bashkëfshatarëve të poetit
Në mes të bashkëfshatarëve të poetit dëgjon të kumbojnë me një tingull të veçantë “Kangjella e mallit të parë” dhe “Kangjella gazmore, “Fytyra ime” apo “Fytyra e saj”, po akoma më shpesh “Rrutullupi” dhe “Kukëza”. Sa bukur i flasin ato zemrës arbëreshe! Po në kësi rastesh, siç ndodhi dhe me ne atë mbrëmje, të kap veshi dhe vargje që s’i ke dëgjuar ndonjëherë. Janë këngët që poeti ua këndoi, si këndon bilbili, bashkëfshatarëve dhe s’i hodhi kurrë në letër. Tani ato janë kthyer në këngë të popullit, e megjithatë pleqtë e dinë se ato i takojnë Serembes.
Në bisedë e sipër dëgjuam dy prej tyre. Njëra thoshte:
Një mëngjes për gjah u nisa,
Në një malëth arrita,
Atje u preha, atje u shtriva,
Një fole thëllëze gjeta,
Ish vërtetë ajo fole,
Kish gjashtëdhjetë koqe ve…
E dyta thoshte:
Deti u skuq e qielli i çel
shihni diellin tek po del
shihni pëllumbin si lëmohet
shihni pëllumbin si pastrohet,
Eja, pëllumb se të jap bukë,
krukë, krukë, krukë, krukë!
– Këto dy vjersha i kemi nga Xhuzepe Pozito, – shpjegon një plak strigariot. – Xhuzepja ishte nga Vakarico, 81 vjeç rrojti, qe djali i Kostandin Pozitos, një miku të njohur të Zefit tonë. Ai i dëgjoi nga i ati dhe i mbajti mend. Janë nga ato këngë që poeti i thoshte në çast. Të parën, sapo e bëri, ia tha një marangozi, që po punonte këtu në Strigar në shtëpinë e madhe të Xh. Markezit, kurse tjetrën e thuri në Vakarico, një mëngjes kur priste tok me fshatarë të tjerë karrocën, që do t’i shpinte poshtë në fushë.
– Vargje të çastit ai thurte kohë pas kohe, – u thotë Vinçensi, një nga njohësit më të mirë të Serembes, që ka botuar dhe veprën e tij të plotë kohët e fundit. – I lindin këto në varësi nga situatat që kalonte në raportet me njerëzit. Kështu flet dhe gojëdhëna që tregohet në katundin tonë. Ai ishte gjithnjë i frymëzuar. Krijonte edhe duke ecur apo në udhëtim e sipër. Prej kësaj ka mbetur gojëdhëna që Zefi nuk qëndronte kurrë në një vend, po lëvizte vazhdimisht, se jeta e tij nuk qe veçse një udhëtim i pandërprerë. Dhe kjo është e vërtetë. Ai jo vetëm shëtiti në këmbë të gjitha këto vise që shikoni rreth e qark, katundet arbëreshe në të dy anët e lumit Krati, po kapërceu kufijtë e provincës së Kozencës, brodhi e shkoi kudo tek kishte arbëreshë, në Bazilikatë e në Molisë, në Katanzaro e deri në jug të Sicilisë, në Palac Adriano, në katundin e Darenjve. Në Koriliano-Kalabro e në Napoli, ai shkonte sa herë t’i tekej, natën dhe ditën, në këmbë apo me mjetet e kohës. Udhëtimet ishin pasioni më i fortë i tij pas poezisë, ndoshta forma e ekzistencës si krijues, që kërkon përherë hapësirë. Pasioni i udhëtimeve në radhë të parë e pastaj arsyet ekonomike dhe motivet sentimentale e çuan deri në Brazil e në Amerikën e Veriut. Dhe dihet nga të gjithë tanimë udhëtimi legjendar, udha që bëri në këmbë nëpër Francë e Itali derisa arriti këtu në katund.
Jemi ulur te gurët e Sheshit. Pleqtë rrëfejnë më shumë pas gojëdhënave, kurse më të rinjtë, dhe këta janë zakonisht intelektualë, u drejtohen të dhënave dokumentare e arkivore. Sipas këtyre të fundit, marrim vesh se Serembeja jetoi dhe punoi në vendlindje afro gjysmë shekulli, po të përjashtojmë kohën e shkurtër që mësoi në Kolegjin e Shën Adrianit dhe udhëtimet nëpër Itali. Këtë kohë ia ndërpreu rruga që bëri në Brazil më 1847, por prej andej u kthye shpejt, pa mbushur mirë vitin. Nga Strigari ai do të largohet më 1895 përfundimisht, për të mos u kthyer më. Pra, jo vetëm fëmijërinë dhe rininë e parë e kaloi këtu, po dhe moshën e pjekurisë. Studime të plota nuk kreu. Kulturën e fitoi vetë dhe la përshtypjen se ishte një intelektual i përgatitur. Drejt kësaj e çuan etja për dituri, zgjuarsia dhe zelli, po dhe nevojat intelektuale. S’mund të merret me mend poezia e tij pa horizontet e diturisë.
Për kohën e Strigarit thonë se shërbeu në administratën bashkiake si nëpunës. Këtu aktet e gjendjes civile, nga fundi i vitit 1869 e deri në prill 1872, janë nënshkruar nga Giuseppe Serembe, inspektor i Bashkisë në San-Kozma. Po vitet e tjera me ç‘punë duhet të jetë marrë? Përgjigjen e kësaj pyetjeje tani për tani nuk janë në gjendje ta japin në Strigar.
Intelektualët e katundit flasin për jetën e poetit duke pasur parasysh letërkëmbimin e tij, sidomos letrat që i ka dërguar Dh. Kamardës dhe J. De Radës. Prej tyre marrim vesh se ç‘thotë ai për veten, për interesat e shqetësimet që ka. Dëshmohet se është njeri i kohës e mbi të gjitha patriot i atdheut të origjinës. Fati i Shqipërisë është shqetësimi i gjithë shqetësimeve të tij. Mendjen e ka gjithmonë atje dhe gëzohet pa masë sa herë shpërthejnë kryengritje antiosmane. Ai ka shpresë, siç i shkruan Kamardës më 1871, se “kur të fryjë veriu, që do ta zgjojë e do ta shkundë, Shqipëria do ta shohë veten zonjë në ditën e re dhe të lumtur … që tashmë po afrohet …”. Kurse De Radës, në një letër dërguar vite më parë (1864), poeti i mllefosur arrin të thotë se “kombi shqiptar ka qenë komb i tradhtuar nga historia dhe bota”. Kjo tregon qartë se ai në çështjet politike e kombëtare ka qenë kurdoherë realist dhe s’ka ushqyer iluzione të kota.
Nga bisedat që bëhet del se poeti ka qenë në dijeni të gjendjes dhe të problemeve të kulturës shqiptare, të letërsisë e gjuhësisë, të punës së albanologëve të huaj dhe përpiqet të merret dhe vetë me studime filologjike për gjuhën dhe letërsinë shqipe. Për këtë i lyp ndihmë Kamardës dhe De Radës, u kërkon libra dhe shpjegime të ndryshme. Ai që në rini punon 14 orë në ditë, mëson gjermanisht, frëngjisht e latinisht dhe bën krahasime mes tyre dhe gjuhës shqipe. Veç kësaj, studion dhe ndjek ecurinë e gjuhës amtare, që flitet ne Shqipëri, punon për pastrimin e leksikut të vet dhe interesohet për të siguruar libra shqip. Kështu ai e njofton Kamardën se “shkruaj gjuhën e pastër kombëtare në sajë të studimeve që bëra në dialektet e ndryshme të Shqipërisë”.
Është e vërtetë se ai bënte jetë prej intelektuali, por në të njëjtën kohë kalonte situate të vështira shpirtërore. Vetë thotë se rron i vetmuar dhe i heshtur në këtë Strigar të braktisur, “me mendime që më vrasin dhe me zemrën plot hidhërim” (1871). Kjo gjendje i vjen poetit nga shumë arsye: e vret pozita e vështirë ekonomike, shqetësohet ngaqë nuk e kuptojnë, nuk arrin të gjejë mjedisin e nivelit të tij, tregohet ndaj çdo gjëje tepër i ndjeshëm. Ndoshta janë shenjat e para të sëmundjes, që do ta mundojnë aq shumë në vitet e mëvonshme.
Dhe kur bie fjala për sëmundjen e Serembes, hapet biseda e rrugëtimeve të gjata, që ai ndërmori deri matanë Atlantikut. Atje, dhe pasi u kthye prej andej, u bë e qartë se sa i sëmurë ishte. Pleqtë e katundit i vënë faj sëmundjes së veshit, që i solli telashe që për së vogli, në një kohë që i ati ishte kaçak dhe s’i binte dot pas shëndetit të fëmijës. Ndërsa kur u rrit, sëmundjen e tij e dinte gjithë Strigari: ai vuante nga mania e persekutimit, binte shpesh në misticizëm dhe nuk gjente kurrë prehje. Përmenden letrat që i ka dërguar Kamardës më 1875, kur kthehet nga Brazili, ku flet për odisenë e jetës së tij atje. Janë me të vërtetë tronditëse. Ai rrëfen sinqerisht për aventurën braziliane. Ka shkuar në Brazil dhe ka hyrë në oborrin e perandorit Pedro me rekomandimin që ka marrë nga Dora d’Istria. Ç’është e drejta, princesha shqiptare, që e njihte mirë gjendjen e oborrit dhe kish dëgjuar për natyrën e poetit, i merrte me mend pasojat dhe do të nguronte t’ia jepte rekomandimin e, megjithatë, ia dha. Oborri Brazilian ishte i famshëm dhe tërhiqte artistë të shquar edhe nga Evropa. Cvajgu tregon se dhe Balzaku desh të shkonte atje dhe s’di se çfarë shkaku i doli e nuk shkoi. Po shkoi poeti ynë. Shkoi dhe e pësoi keq, ashtu siç e parandjeu Dora D’Istria. Iu mblodhën shumë fatkeqësi, që ia bënë jetën të padurueshme, aq sa ra në një krizë e dëshpërim të thellë. Mospërfillja e mjedisit perandorak ndaj poetit, të ardhur tek e fundit nga fshati, pasojat e një dashurie fatkeqe dhe konflikti me priftërinjtë katolikë, për shkak të një poeme antiklerike me 200 000 vargje, e detyruan Seremben ta braktisë para kohe oborrin, të kalojë oqeanin e të zbresë në brigjet e Francës, në Havrë. Prej këndej e bën rrugën në këmbë. Në Marsejë i vjedhin portofolin dhe dorëshkrimet. Vjen në Nicë, ku shet pallton e mantelin për bukën e gojës. Pas disa ditësh udhëtimi, i shkruan një letër të dhimbshme Kamardës, ku, mes të tjerash, i thotë: “Nga shkaku i ndëshkimeve të tmerrshme që më ka dhënë perëndia … me nxitimin më të madh e lashë Brazilin … Kam mbetur krejt i zbathur dhe po vdes nga uria. Më ndihmoni që të arrij në Napoli … Skuqem nga turpi, po fatkeqësia ime s’ka kufi … Do të zhdukem si një meteor, duke u hakmarrë kundër të gjithë atyre që kanë qenë shkaku i rrënimit tim.” (1875).
Kamarda i dërgon 30 lira dhe me to poeti niset për në Napoli e prej andej arrin më në fund në Strigar me shpirt ndër dhëmbë. Familjen e gjen në gjendje shumë të keqe ekonomike, të mbytur në borxhe. I vëllai Françesku dhe e motra Maria-Antonia s’kanë asnjë mundësi ta ndihmojnë. Mbetet për një kohë të gjatë pa punë. I drejton lutje për punë Ministrisë së Bujqësisë dhe asaj të Tregtisë, por kërkesa e tij bie në vesh të shurdhër. Asnjë përgjigje. Atëherë i lyp përsëri ndihmë Kamardës. E pyet se mos i gjen vend si mësues në Livorno ose redaktor në ndonjë revistë letrare.
Askush nuk di të thotë se me çfarë u mor pasi u kthye në katund. E vërteta është se ai kalonte ditë të dëshpëruara dhe ishte tepër nervoz. Tregohet i pakënaqur nga njerëzit e shtëpisë dhe ankohet vazhdimisht. Humbet durimin në shumë gjëra, tërhiqet nga jeta dhe qëndron në vetmi. Poezia i mbetet si ngaherë besnike dhe i vetmi kuptim e qëllim i ekzistencës. Nëpërmjet saj shfryn dufet e dëshpërimit e të zemërimit. Rrëfen për veten dhe, nga kjo pikëpamje, shumë nga vargjet kthehen në dokumente autentike për poetin. Është një jetë e stuhishme, siç shkruan ai diku, duke pasur parasysh me këtë konfliktin e përhershëm me padrejtësitë që e rrethojnë, dashuritë e pafat, por edhe sfilitjet mendore e fizike, që i shkakton sëmundja … E ndjen veten herë si “shpirt në erë”, herë si “gurë lumi” apo dhe si “trumcak vetmitar”. Mendon se “vuajtja ime që nga rrënja është një histori plot dhimbje” dhe e quan veten “viktimë që nga djepi”. Në këto çaste të rënda i drejtohet zotit, por më kot, sepse, me sa duket, e gjithë kjo është vetëm një iluzion:
Vështro o zot, në fund
t’mjerimeve unë jam,
një dhimbje e rëndë dhe e thellë,
lulen vyshk të djalërisë sime.
… Të luta ty, o zot, por ti qe larg
rënkimit tim dhe unë atëherë rashë
në tokë si një guralec pa vlerë
Komentet