DR. VASFI BARUTI/ Konferenca e Pezës komuniste apo nacionaliste? Asokohe pyetja ishte marri për sa në shkrimore historie Konferenca e Pezës ishte komuniste, vepër e diktatorit! Në çerekshekull pyetja sërish s’mund të bëhet. Përse? Historishkrues të sferës akademike, me grada e tituj të lartë, edhe pse bëjnë retushime, redaktime mbesin përsëritës të dogmës komuniste për Konferencën e Pezës vepër “madhore” e ish-Partisë komuniste!

Historiani, ndër më të njohurit, pa mëdyshje pozicionohet qartësisht e në mënyrë origjinale: “Shtrohet pyetja se kush e mori iniciativën dhe kush bëri propozim për organizimin e Konferencës së Pezës? Enver Hoxha ka lënë të kuptohet se ka qenë ai.”1 Mashtrim, si edhe vetë teksti Historia e Partisë së Punës së Shqipërisë: “Konferenca [e Pezës] pranoi njëzëri platformën e Luftës Nacionalçlirimtare të përpunuar nga Partia Komuniste…”2 Kurse procesverbali i Konferencës, mbajtur nga Nexhmije Xhuglini, s’ka një shenjë komuniste ç‘shkruhet në teksti i partisë se Këshilli i Përgjithshëm Nacionalçlirimtar (i përkohshëm) ka pranuar njëzëri “platformën e Luftës Nacionalçlirimtare”, madje e vërteta se nacionalistët u vunë kufirin te thana komunistëve: këtu të mos dëgjohen emra partinash.3 E vetëm një herë citohet PKSH në raporti i mbajtur nga delegati Koço Tashko e pas kësaj i vjen paralajmërimi i delegatit të Rinisë të Ballit. Ramazan Jarani.

Në AQSH, për Konferencën e Pezës ka vetëm dy dokumente ama janë fondamentale ndaj guxoj të ribëj pyetjen: Konferenca e Pezës komuniste apo nacionaliste? Përgjigjja e pabesueshme, por e vërtetë e pamëshirë: Konferenca e Pezës assesi thjesht komuniste por siç ishte: me ngjyrime të forta arkivore nacionaliste.

Dokumenti për thirrjen e Konferencës së Pezës, gjetur në Arkiv fondi i Konferencës, është ftesa delegatëve të ftuar në Konferencën e Pezës. Ftesa daton 5 shator 1942, fillon me shprehjen I ndershëm Zotni, në Arkiv s’mund të gjendet dokument komunist në historinë e luftës me përshëndetje “I ndershmi Zotni”, ekuivalenti komunist ishte Shok për Zotni por me shumicë komunistçe VF LP. Ftesa shkruhet gegërisht dhe s’ka dokument komunist në luftë e paslufte i shkruar gegërisht, dialekt i urryer për komunistët. Teksti i ftesës bëhet njësh me thirrjen e Mit’hat Frashërit në Nacionalizma Shqiptare (1939): “… Nacionalizma shqiptare e këshillon krejt popullin të lërë ideologjirat e të përpiqet vetëm për Shqipëri, rreth flamurit të Skënderbeut, me patriotizëm të patundur.” “Flamuri kuq e zi i Skënderbeut” është po ai “rreth flamurit të Skënderbeut.”4 Përshëndetja me Zotëri, ftesa në gegërishte dhe harmonia e përmbajtjes së ftesës me tekstin e Mit’hat Frashërit i jep zgjidhje dilemës: Ftesa me dorë nacionalisti apo komunisti? Me dorë nacionalisti.

 nacionaliste për Konferencën e Pezës

5 shtator 1942

I ndershëm Zotni,

Në këtë çast të rëndësishëm për vendin t’onë, kur historia e popullit shqiptar po shkruhet me gjak dhe kur gjithë bota është në luftë, ne kemi vendosë të mbledhim një konferencë të shqiptarëve të ndershëm që duan të luftojnë për lirinë e vendit. Populli shqiptar që ka për traditë luftën për liri, duhet sot kur ka për aleat gjithë popujt e shtypun dhe aleancën e madhe të tre popujve ma të mëdhenj e ma të organzuem të botës – Amerikës, Ingliterës dhe Bashkimit Sovjetik – të mos qëndrojë mbrapa, po t’i përvishet me hov dhe pa i humbur kohë luftës për lirinë e vet.

Në këtë luftë duhet të marrë pjesë i gjithë populli shqiptar i bashkuem si një bllok e pa dallim klase, feje e tendence politike.

Kemi një armik të përbashkët dhe të gjithë duhet të bashkohemi dhe nën hijen e flamurit Kuq e Zi të Skënderbeut t’a çojmë popullin shqiptar në liri.

Duke pasë besim në ndershmërinë dhe në patriotizmën T’uaj, jemi të sigurt se ju nuk do të mungoni me marrë pjesë në këtë mbledhje me rëndësi historike për popullin shqiptar.

Konferenca do të bahet në PEZË TË MADHE më 14 shtator 1942.

Me përshëndetje shqiptare KËSHILLI INISIATOR për mbledhjen e Konferencës për ÇLIRIMIN KOMBËTAR”5

Këshilli Inisiator i Konferencës së Pezës është emërtesë e panjohur në historinë e Luftës andaj pyetja: Këshilli Inisiator ishte i nacionalistëve? Ishte i komunistëve? Ishte i përbashkët? Ftesa është e nacionalistëve, u dërgohej komunistëve të bashkohen në Pezë dhe komunistët detyrohen të pranojnë ftesën pse emrat komunist e Parti Komuniste ishin të ndotur së keqi pse në popull identifikohen “kuçedër e komunizmit, shkatërruese e familjes, fesë, besës”, siç e bënte të njohur Enver Hoxha (26 mars ‘44), dhe kishin fare-fare pak mbështetje popullore. Nga Tito, nëpërmjet radio Jugosllavia e lirë komunistët marrin porosi për organizmin e një konference por s’ndjehen të zot ta organizojnë. Situata politike thirri në skenë nacionalistët. Nacionalistët ishin të vetëm që u gjakosën me pushtuesit fashist ditët e prillit të zi ’39 dhe të parët ndjenë nevojën e bashkimit në luftë kundër pushtuesve dhe sfidojnë Partinë Komuniste me ftesën të dërgojë delegatë në mbledhjen e tyre nacionaliste. Nacionalistët kishin dashur të organizojnë konferencën nacionaliste por s’mund dhe informacioni vjen nga Koço Tashko: “… Më 17 qershor do të mbahej në Tiranë një mbledhje e nacionalistëve, të cilët kishin emëruar delegatë të Partisë [komuniste]”

FTESA NACIONALISTE PËR KONFERENCËN E PEZËS

Historia e PPSH i ndan kështu delegatët e konferencës: Delegatët e Partisë komuniste dhe nacionalistë prej të cilëve kishte që ishin “shumë afër” Partisë komuniste, sikurse kishte dhe një pjesë që qëndronte në pritje ku bënin pjesë zogistët me Abaz Kupin.7 dhe të parët e delegatëve rendit delegatët e Partisë Komuniste por që ishin pas atyre nacionalistë. Dokumenti i vetëm dhe i rëndësishëm i Konferencës ishte Rezolucioni i Konferencës. Në dokumentet partiake të luftës dhe të pasluftës mbahet në fshehtësi Rezolucioni dhe kishin arsye të forta politike. E tërë faqe 5 e Rezolucionit rendit Çetat e shumta që bënin rezistencë antifashiste në gjithë vendin dhe në botime partiake e gjithë faqja censurohet pse renditen Çeta me komandantë “tradhtarë” si Çeta e Bajazit Rehovës, Çeta e Gjin Markut dhe Mestan Ujaniku, Çeta e Muharrem Bajraktarit, Çeta e Ismail Petrelës etj. Dokumentet partiake komuniste i japin rendësi Konferencës së Pezës por lenë në hije të fortë Rezolucionin e Konferencës dhe për të nuk ka asnjë rresht për përmbajtjen e rëndësinë e tij dhe arsyeja është ngjethëse politike. Përse në tekstin Historia e Partisë mungon fjala Rezolucion kur ishte i vetmi dokument e tepër i rëndësishëm me kërkesë për bashkimin e popullit?

Ose, pse historianët akademikë e të tjerë të instituteve studimore nuk i referohen delegatëve në Konferencën e Pezës? E thjeshtë: Rezolucioni i Konferencës fillon me rreshtat “Delegatët e ardhur nga të gjitha anët e Shqipërisë, përfaqësuesit e gjithë tendencave të nacionalizmit shqiptar, të Partisë Komuniste Shqiptare, të Rinisë Nacionaliste, të Rinisë Komuniste dhe të Rinisë Femërore Popullore Shqiptare.”6/1 Siç shihet të parët janë delegatët e nacionalizmit shqiptar kurse të dytët delegatët e Partisë Komuniste si edhe të parët janë delegatët e rinisë nacionaliste kurse të dytët delegatët e rinisë komuniste dhe nëse partia komuniste do ishte kreu i Konferencës atëherë padyshim të parët do të ishin delegatët e Partisë Komuniste, po kështu delegatët e rinisë komuniste; dhe renditja e delegatëve në Rezolucion është kryeargument i palujtshëm se nacionalistët ishin forca kryesore politike drejtuese në Konferencë, kurse delegate e Rinisë Femërore Popullore Shqiptare ishte Ramize Gjebrea.

Ja protokolli i Konferencës së Pezës, siç ishte. Kryetari i Konferencës është nacionalist edhe presidiumi është me katër nacionalistë e një komunist; edhe ftesa nacionaliste për Konferencën e Pezës ka autor komisionin nacionalist dhe janë argument se nacionalistët ishin violina e parë e konferencës edhe përcaktues i protokollit në konferencë. Ndoc Çoba përfaqësues i nacionalistëve katolikë veriorë i dha tone ngulmuese nacionaliste konferencës, ia arriti të mposhti dhe Tarasin.8 Presidiumi i konferencës bëhet i njohur nga ish-bashkëthemelues i partisë, dy herë ministër i qeverisë “Hoxha”, aktiv në organizimin e Konferencës së Pezës, anëtari i presidiumit të Konferencës së Pezës: “Presidiumi bëhej nga Ndoc Çoba, Kamber Qafmolla, Baba Faja Martaneshi, Ramadan Çitaku, Abaz Kupi.”9 Partia komuniste nëse ishte “organizatore” e Konferencës si mund të përfaqësohej në presidium nga i vetmi komunist Ramadan Çitaku!! Në libra historie shkruhet se Enver H. ideoi e drejtoi Konferencën e Pezës!

Pjesëmarrësit në Konferencë, siç ishin: të parët ishin nacionalistët. Dr. Ymer Dishnica ministër i Shëndetësisë, protagonist i rëndësishëm në Konferencë, partiak i lartë në udhëheqjen e Partisë, delegat, i zgjedhur i Konferencës, anëtar i Këshillit Antifashist Nacionalçlirimtar dhe ja përgjigjja e tij për pyetjen e gazetarëve: “Sa qenë, e cilët kanë qenë njerëzit dhe kurrentet që muarën pjesë në Konferencën e Pezës?” Dr. Dishnica: “Kanë qenë katër: Të parët qenë njerëzit e maleve [jo komunistët], ata që i kishin hapur me kohë luftë fashizmit, këta qenë delegatët që vinin nga çetat ose vetë kryetarët e çetave partizane vullnetare, pastaj [e dyta] ishte Partia Komuniste që kishte kuptuar me kohë se duhej luftuar karshi fashizmit, pastaj me radhë në Konferencë ishte Rinia Antifashiste. [jo ajo komuniste]”10 Pjesëmarrësit në Konferencë siç mbetën në libra historie: Të parët ishin komunistët!

Të parët e Konferencës, historia siç ishte: “Njerëzit e maleve”. Ministri Dr. Dishnica i dredhon gjegjies për pyetjen “Sa ishin delegatët dhe cilët ishin ata”? Megjithatë në gjegjien e tij shquajnë njerëzit e maleve të parët e delegatëve, të dytët ishin komunistët. Për pyetjen “Cilët qenë njerëzit dhe kurrentet që muar pjesë në Konferencën e Pezës” Dishnica vjen me gjegjie të shkurtër: “Të parët ishin njerëzit e maleve” dhe njerëzit e maleve dihet se ishin nacionalistë. E vërteta “njerëz të maleve” mbahet në fshehtësi por zbulohet në faqen e censuruar të Rezolucionit të konferencës me emrat e njerëzve të maleve e çetat e tyre dhe deri në Konferenca e Pezës e verën ’43 komunistët s’kishin asnjë çetë të tyre partizane.11

Nexhmije Hoxha ish-partiake në majë të piramidës komuniste dërgon në AQSH procesverbalin e Konferencës së Pezës mbajtur prej saj dhe pa e ditur të vërtetën ç’fshihej në procesverbal dhe për fat kishte zbuluar të vërtetën e fshehur për gjysmë shekull: Konferenca e Pezës, siç ishte atë shtator ‘42! Procesverbali i shkruar me dorën e vet është dokument i pazëvendësueshëm, i jep përgjigje pyetjes: Konferenca e Pezës është komuniste apo nacionaliste dhe e vërteta e pamëshirë: Konferenca ishte nën pushtetin e nacionalistëve. Si mundet, N. Hoxha të dorëzojë në AQSH procesverbalin që i vinte kryq, pos të tjera, broshurës së Enverit “Konferenca e Pezës ngjarje e madhe historike”, përplot të pavërteta! Zonja Hoxha aq shumë e vetindokrinuar sa s’mund të vinte në dyshim përmbajtjen e procesverbalit se ishte njësh me broshurën e diktatorit.

Procesverbali ra edhe në dorë të historianëve me emër, por të vërtetën e mbajnë të fshehtë! Teksti Historia e Partisë zbuloi të “vërtetën” se “Konferenca e Pezës afirmoi rolin udhëheqës të Partisë Komunistë të Shqipërisë në Luftën Nacionalçlirimtare.”12 E teksa vjen herë të parë e vërteta e fshehur e Pezës të këqyrim të vërtetën në transkripti i procesverbalit të Konferencës: “… Hapet mbledhja nga anëtari i këshillit [inisiator] Ndoc Çoba për rëndësinë e Konferencës /…/ Flet delegati nacionalist R. J. [Ramazan Jarani]. /…/ Flet delegati Ndoc Çoba për bashkimin kombëtar. I katërti “Flet delegati i Partisë Komuniste K. T[ashko].” Tarasit i vjen radha i shtati dhe, me dorën e të fejuarës Nexhmije, në procesverbal mbeti vetëm fjalia: “Lexohet referati i shokut Taras për këshillin Nacionalçlirimtar.”13 Folës nacionalistë ishin të pushtetshmit e konferencës.

Në procesverbal nacionalistët me thirrje ngulmuese: “Fjalët parti nuk ndihen mirë në vesh”; nacionalistët të kthjellë dhe për formën e regjimit politik paslufte: “Ne duem një Republikë Demokratike me baza shoqnore moderne që do populli” kurse përkundër komunistët që në shpirt e mendje kishin sovjetët e Stalinit. Nacionalistëve u dhimbset shumë Kosova dhe duan “… marrjen në bisedim të Kosovës.” Komunistët përfaqësohen me raportin kryesor nga Koço Tashko, i çorientuar me Kongresin e Lushnjës, por bën dhe provokim të pështirë: “Më 1939 P.K [Partia komuniste] ishte e para që hyri në luftë kundër okupatorit /…/ Ajo përgatiti ngritjen e popullit më 7 prill” kur Partia e Komunistëve krijohej pas dy vjetësh kurse në Rezolucioni themelues vetë drejtuesit e Partisë komuniste pohojnë: “… Po të kishim marrë armët kundër pushtuesit fashist ne komunistët do të kishim fituar besim te populli.”15 Nacionalisti Ramazan Jarani, kundërkomunist i thekur: “Flet delegati i Rinisë nacionaliste mbi nevojën e ngritjes mbi situatën politike, /…/ Kërkojmë të vendosim një formë qeverimi që don populli.

Disa mund të thonë që komunizmi do na vijë. /…/ nacionalizmi s’mund të pengohet nga komunizmi. /…/ S’ka nacionalizëm në kundërshtim me popullin. Nacionalizmi në kuptimin shovinist ka mbarue. Duhet bashkim kombëtar…”16 Në pak rreshta plot mendime të vlera. Në vite lufte herë të parë ballafaqohet nacionalizmi me komunizmin. Përkundër ç’shkruhet në proces- verbali, mbajtur nga e fejuara, vjen diktatori me maskën e rolit përcaktues në Konferencën e Pezës: “Unë u propozova shokëve orientimet kryesore mbi rolin e Frontit e të këshillave dhe vendimet që duhet të fiksohen në një rezolucion i cili do ti paraqitej Konferencës për diskutim e aprovim. / …/ Ideja bazë ishte bashkimi i gjithë popullit shqiptar dhe organizimi i tij në luftë kundër pushtuesve, këto ishin pikat kryesore që unë i ngarkuar i KQ shtjellova para Konferencës….”17 Diktatori me të ngjashmen e të folurit zhurmues të papagajve!

Lexuesi kërkon të dijë edhe qëndrimet komuniste në procesverbal. Vendimi më i rëndësishëm dhe i vetëm i Konferencës ishte krijimi i Këshilli i Përkohshëm Nacional çlirimtar kurse Tarasi kishte mision ta sabotojë vendimin nacionalist me “argument” se Këshilli është kopje e shteteve të tjerë: “Shtatmadhoria ashtë e kopjume nga ndonjë shtet tjetër.” dhe është “… lufta që do t’i nxjerrë këto shtatmadhori” Kurse Çoba Kryetari i Konferencës i gjegjet prerë Tarasit: “Shtatmadhori tjetër nuk mund të vijë dhe propozoj të formohet ma parë Këshilli [i Përgjithshëm] dhe t’i jepet kompetenca për rregullimin e punëve të luftës.”17/1 Miladin P. refuzohet nga nacionalistët të jetë në Konferencë ndaj dhe Tarasi mëton të sjellë në Konferencë porosinë e tij: “… Këshilli i përkohshëm Nacionalçlirimtar duhet të dalë nga lufta e jo nga Konferenca dhe të varet drejtpërdrejt nga partia komuniste.”18 Përse?

Që Këshilli Antifashist Nacionalçlirimtar të formohet në luftë siç do vetë Partia komuniste. Këshilli i Përgjithshëm i përkohshëm u krijua me ngulmim të kryetarit Çoba dhe me kompromis në raportin 50 me 50 për qind. Enveri e përjeton së keqi i gjunjëzuar nga kryetarit Çoba për zgjedhjen e Këshillit të Përgjithshëm Nacionalçlirimtar ndaj për hakmarrje dekonspiroi bazën ilegale të Ndoc Çoba, i cili 21 ditë pas Pezës arrestohet nga fashistët, në gjyq mbrojti pavarësinë e shqiptarisë, internohet tre vjet në ishujt Ventotene, lirohet me kapitullimin e Italisë fashiste. Edhe më, nga sfida që përjetoi në Pezë për zgjedhjen e Këshillit Tarasi “përjetoi” se gjasme Konferenca pranoi mendimin e tij: “Në konferencën e Pezës u pranua [mendimi i tij!] se shtabi madhor do të dilte prej luftës nga elemente komuniste dhe nacionalistë të vendosur në luftë.”19

Për Konferencën e Pezës mjaft të lexohet Konferenca në sytë e Enverit, nëntor ’44: “Si u paraqit për mua Konferenca e Pezës. Edhe kjo ishte karakteristikë e punës së Miladin P. Ai ishte në Pezë dhe unë në Tiranë, neve kishim folur më parë por fare pak dhe mora një letër ku më thotë lajmëro filanin e filanin se do të bëjmë konferencën /…/ Kur vajta atje [në Pezë] gjej këta shok që po haheshin për referatet. Pas një dite dolëm në konferencë për të mbrojtur vijën e luftës nac.çl. /…/ dhe do të lexoja atë referatin [e gjeti të shkruar] por që të mbroj tezën jo. Me një përgatitje të tillë dolën ato që priteshin të dilnin gjëra qesharake.” 20 Në Konferencën e Parë Nacionale të Vendit Ramadan Çitaku byroist protagonist në Konferencën e Pezës shfaqi shqetësimin politik: Pse po heshtim për Konferencën e Pezës, s’dëgjohet të flitet një fjalë për Pezën! Në procesverbal s’ka asnjë reagim ndaj shqetësimit të tij! Konferenca e Parë Nacionale e Vendit me sytë e Enverit, nëntor ‘44: Në Konferencën e Pezës dual gjëra qesharake. Cilat ishin qesharket që ankohet Enveri para udhëheqjes së lartë të partisë? Në Konferencën e Pezës ishim me ftesën e nacionalistëve; Kryetari i Konferencës është Nacionalist e jo komunist; presidiumi i konferencës me tre nacionalistë e një komunist; në diskutime komunistët ishin nën pushtetin e fortë nacionalist.

Në sfondin e konferencës shqiponja vuan pa yllin komunist. E papranueshme që Kryetari i hetuesisë fashiste Kamber Qafmolla ishte delegat komunist e kryetar i Këshillit Nacionalçlirimtar. Komunistët u vetdetyruan t’i përgjigjen ftesës nacionaliste për pjesëmarrje në Konferencën e Pezës, më parë argumentet pse Peza ishte nacionaliste e jo komuniste që lexohet në pesë rreshtat me të cilat fillon Rezolucioni i “Këshillit i Përkohshëm Nacional- çlirimtar”, Konferenca ishte nën pushtetin e nacionalistëve. S’dihet se si me marifete komuniste bëhet e mundur që komunistët pronësojnë lëvizjen e çetave patriotike me qëndresë antifashiste: Faqja 5 e Rezolucionit mbulohet me qëndresë antifashiste nga mori çeta patriotike të cilat Rezolucioni i ka me emrin “çeta partizane” dhe në Konferencë “është pranuar që çetat partizane që luftojnë me flamurin e Skëndërbeut të mbajnë si shenjë dalluese shenjën partizane, flamurin kuq e zi me yllin e kuq” por as dihet fare mirë se ylli i kuq atëherë e deri ’92 ishte simboli komunist i Partisë komuniste! Edhe më shumë, deri fundverë ’43 Partia komuniste nuk kishte asnjë çetë partizane. Në Rezolucion, nga e shumta dy çeta: çeta patriotike e Muharrem Bajraktarit nacionalist i epërm në zonën e Lumës në Dibër “lufton” fashistët “me flamurin kuq e zi me yllin e kuq”!! Edhe çeta patriotike e patriotit të madh Hasan Petrela me flamur me yll të kuq komunist!! Marri ta mendosh! “Konferenca” edhe me vendimin që “çetat vullnetare si shenjë dalluese, flamurin kuq e zi” por të kujt janë “çetat vullnetare”, me dukje janë nacionaliste por emri vullnetare është në emri “Ushtria Popullore çlirimtar Vullnetare Shqiptare”, siç shihet në dokumente arkivore. Emrat “çeta partizane” e “çeta vullnetare” janë emërtesa nga ushtria e Titos.

Grupi i Partisë Komuniste me marifete komuniste mundi të privatizojë veprimtarinë e çetave patriotike me emrin çeta partizane!! Por ai pati të pamundur të manipulojë parrullën e Rezolucionit: “Rroftë Shqipëria e lirë, e pandashme, indipendente dhe demokratike.” Fare qartë: Fjale e pandashme është Shqipëria Etnike. Ky është edhe debati që komunistët nuk ia dolën që parulla të jetë pa fjalën “e pandashme” dhe kjo u sëmboi keq e më keq komunistëve. Përse? Rezolucioni i mbledhjes themeluese, ai që gjendet në Arkivin Serb në pika “E katërt” ka përkujdesjen: “nuk duhet të harrojmë rrezikun nga influenca nacionaliste.”22 E thënë shqip: rreziku nga Shqipëria etnike. S‘kaluan tre javë nga Konferenca e Pezës dhe Enver H., anëtari Këshilli i Përgjithshëm dhe Miladin P., me marifete komuniste ia arriti që trakti i parë i Këshillit censuron me fshirje fjalën “e pandashme.”

Historia e Konferencës së Pezës, siç ishte, përndryshe ç‘shkruhet nga akademikë e historianë të afirmuar me grada e tituj të lartë!

Burimet kryesore

1.Paskal Milo. Shqiptarët në luftën e dytë botërore 2015:277.

2.Historia e Partisë së Punës së Shqipërisë 1968:100-101.

3.AQSH. Fondi 40, d. 2 1942 1942.

4.Uran Butka. Mid’hat Frashëri. Vepra të zgjedhura 2017:568.

5.AQSH. Fondi Konferenca e Pezës. Procesverbali i Konferencës së Pezës.

6.AQSH, Fondi 14, dosja 5, 1942.

7.Historia e Partisë së Punës së Shqipërisë 1968:99.

8.AQSH. Fondi Konferenca e Pezës. Procesverbali i Konferencës së Pezës.

9.Ramadan Çitaku, Kujtime në Pezë. Luftëtari 1945:16 shtator.

10.Ymer Dishnica, Intervistë për Pezën. Bashkimi 1945:16 shtator.

11.AQSH, Fondi 14, dosja 5, 1942.

12.Historia e Partisë së Punës së Shqipërisë 1968:100-101.

13.AQSH, Fondi 40, d. 2 1942

14.AQSH, Fondi 40, d. 2 1942 1942.

15.AQSH, Procesverbali i Konferencës së Pezës 1942

16.AQSH, Fondi 14, dosja 1, 1941.

16/1 AQSH, Procesverbali i Konferencës së Pezës 1942

17.Enver Hoxha. Konferenca e Pezës ngjarje e madhe historike 1972:32

17/1. AQSH Procesverbali i Konferencës së Pezës.

18.Enveri vepra 1, 1968:309.

19.Enver H., Konferenca AQSH, Fondi 14, dosja 2/1, 1944.

20.AQSH, Fondi 14, dosja 2/1, 1944

21.AQSH, Fondi 40, dosja 2, 1942

22.Vladimir Dedije, Marrëdhëniet Jugosllavi – Shqipëri 1939-1948, Beograd 1949.

/Gazeta Panorama