Fragment nga libri ”Albansk utmaning”, ”Sfida shqiptare” i autorëve suedez Gun Kessele & Jan Myrdal, përkthyer nga Sokol Demaku, u botua ne Stockholm në vitin 1970, ne 210 faqe dhe me foto bardhë e zi e që pritet se shpejti te dali nga shtypi ne gjuhën shqipe
Në Dhermi, po pushojmë. Kemi ardhur nga Vlora dhe kemi kaluar malet. Deti Jon është shumë i kaltër dhe uji është i pastër, ndërsa plazhi është shumë i bukur. Më pas, ulemi në verandë dhe pimë verë nga Himara. Do të donim të qëndronim këtu.
– Nuk mundemi. Është e ndaluar.
– Sezoni nuk ka filluar akoma. Ka shumë hapësirë.
– Është e ndaluar, shokë.
– Ka shumë ndalime këtu në Shqipëri.
– Aspak. Dhermi është plazhi i sindikatave. Këtu mund të vijnë vetëm anëtarët e sindikatave. Sepse ky është bregdeti më i mirë në Shqipëri. Asnjë i huaj dhe asnjë burokrat.
– Bëni një përjashtim. Ka shumë vend.
– Nëse bëjmë përjashtim për një, duhet të bëjmë përjashtim për dy.
Nëse bëjmë përjashtim për dy, duhet të bëjmë përjashtim për katër. Nëse bëjmë përjashtim për katër, duhet të bëjmë përjashtim për tetë. Nëse bëjmë përjashtim për tetë, duhet të bëjmë përjashtim për gjashtëmbëdhjetë, dhe pastaj për tridhjetë e dy, dyzet e katër, tetëdhjetë e tetë, njëqind e dyzet e tetë, dyqind e pesëdhjetë e gjashtë, pesëqind e dymbëdhjetë, një mijë e shtatëdhjetë e katër, dy mijë e dyzet e tetë, katër mijë e nëntëdhjetë e gjashtë, tetë mijë e njëqind e nëntëdhjetë e dy, gjashtëmbëdhjetë mijë e treqind e tetëdhjetë e katër, tridhjetë e dy mijë e shtatëqind e gjashtëdhjetë e tetë, gjashtë mijë…
– Unë thjesht po pyesja nëse mund të qëndrojmë këtu gjatë natës.
-Gjashtëdhjetë e pesë mijë e pesëqind e tridhjetë e gjashtë, njëqind e tridhjetë e një mijë e shtatëdhjetë e dy. Jo, nuk mund të qëndroni këtu. Kemi marrë një vendim të parim për këtë çështje. Ky rregull vlen për të gjithë. Vetëm anëtarët e sindikatave që janë të angazhuar drejtpërdrejt në prodhim mund të qëndrojnë këtu. Ne nuk bëjmë përjashtime për askënd. Një anëtar i komitetit qendror përpiqej të qëndronte një natë këtu, por ne nuk bëmë asnjë përjashtim. Turistët dhe burokratët mund të lahen në Durres ose në Sarandë. Dhermi është për punëtorët.
-Ka mundësi mesatare por asnjë përjashtim dhe njëqind e tridhjetë e tre mijë e shtatëdhjetë e dy përjashtime.
-Nuk ka mundësi mesatare. Shiko shtetet revisioniste.
Shiko si duken plazhet e tyre. Ne kemi mësuar nga zhvillimi i tyre. Kështu nuk do të ndodhë këtu. Ajo fillon me një përjashtim dhe në fund ka vetëm përjashtime dhe asnjë punëtor.
Deti Jon ishte shumë i katër dhe ne pimë verën e shijshme nga Himara, dhe këtu në Dhermi, dikur çekosllovakët kishin kërkuar të ndërtonin një hotel luksoz.
Ata do të sillnin materiale ndërtimi nga Çekosllovakia. Do të kishin pastruese dhe turistë nga Çekosllovakia. Do të shërbenin miellin e vërtetë dhe birrën e vërtetë dhe do të shtriheshin në diellin tonë dhe do të notonin në detin tonë. Por atëherë qeveria jonë tha: Shqipëria nuk është një koloni. Nëse doni të kaloni pushime këtu në vendin tonë, mund të qëndroni. Por nëse doni të krijoni një enklavë të Çekosllovakisë pranë detit, duhet të shkoni në vende të tjera.
Hrushcovi ishte këtu dhe shikoi. Nuk duhet ta shkatërroni peisazhin me industri, tha ai. Ne do të kemi një ndarje socialiste të punës. Ne do të industrializohemi dhe ju do të kultivoni limona. Atëherë do të vijmë të notojmë tek ju. Por atëherë qeveria jonë tha: Shokut, Hrushcov, i than, ne nuk duam të bëhemi një vend pushimesh për funksionarët sovjetikë. Ne do të ndjekim këshillën e shokut Stalin dhe do ta industrializojmë vendin.
CIA dërgoi agjentë këtu. I sollën ata nga Italia dhe i hodhën me parashutë. Por ne i kapëm. Kishin pajisje të shkëlqyera radiografike. Ata do të krijonin një bazë këtu në Shqipëri. Vëllai im ishte në shërbimin e sigurisë atëherë. Ai foli me shokët në komitetin qendror dhe tha që duhet të mund të përfitonim edhe nga CIA. Të gjithë ishin dakord. Ne kishim radion e tyre dhe kodet e tyre dhe gjithçka tjetër. Kështu që informuam CIA-n në Romë se tani po shkonin mirë ngjarjet e rebelimit. Na duhej vetëm më shumë armë. Dhe CIA solli permes ajrit raketa dhe eksplozivë dhe armë të të gjitha llojeve. Dhe sa më shumë ata dërgonin, aq më shumë ne raportonim për sukseset. Dhe CIA vazhdonte të dërgonte ngarkesat me armë, një pas një, dhe sapo ato arrinin, i merrnim ne armët. Ishin vetëm armë. Dhe shumë të lira gjithashtu. Por, në fund, edhe CIA e kuptoi se diçka nuk shkonte. Ata kishin dërgua shumë armë, por nuk kishte ndodhur asgjë në Shqipëri. Atëherë u treguam si i kishim mashtruar. Këtë e dërguam me kodin e tyre të vet. Më pas, bëmë një trokitje: Ha-ha-ha.
Republika Popullore e Shqipërisë është një sfidë. Një sfidë ndaj Uashingtonit, por edhe ndaj Moskës. Një sfidë ndaj Romës, por edhe ndaj Beogradit. Gjeneralët në Athinë dhe Kreml, dhe Pentagoni, liderët komunistë zyrtarë në Paris, shërbimi i shtypit i Vatikanit dhe ish-drejtoresha e Sonderbeauftragte të Jashtme të Hitlerit për Juglindjen, Herman Neubacher, të gjithë ata bashkohen në një dënim të njëzëshëm dhe të njohur thellë të Republikës Popullore të Shqipërisë.
Sfida shqiptare nuk qëndron në faktin që Shqipëria është një fuqi botërore që kërcënon fqinjët e saj me luftë. Shqipëria është një vend i vogël. Është më e vogël se Småland. Ka madhësinë e një dhe një gjysmë Liqeni Ladoga. Është vendi i dytë më i vogël në Evropë. Vetëm Luksemburgu është më i vogël. (Andorra, Monako dhe San Marino nuk janë shtete të vërteta të pavarura). Popullsia është e vogël. Vetëm Islanda dhe Luksemburgu kanë më pak banorë.
Sfida nuk qëndron në faktin që Shqipëria ka pushtuar dhe okupuar vende të huaja, ka dëbuar ose përzënë popullatën origjinale. Lufta e tyre për pavarësinë kombëtare ka qenë e gjatë dhe e vështirë. Kur fuqitë e mëdha të kohës, rreth 60 vjet më parë, e pranuan me ngurrim ekzistencën e Shqipërisë, ata tërhoqën kufijtë në mënyrë që gjysma e popullsisë shqiptare të mbetej jashtë kufijve të vendit.
Vetë ekzistenca e vendit është një sfidë. Me kalimin e kohës, fuqitë e mëdha kanë bërë marrëveshje sekrete për ndarjen e Shqipërisë. Këto diskutime vazhdojnë edhe sot. Kur Hrushcov flirtonte me Athinën, ai përsëriti gjithashtu ofertën e Perandorisë Ruse më 22 nëntor 1914, që Greqia të merrte “pjesën jugore të Shqipërisë”. Fakti që Shqipëria vazhdon të ekzistojë është një sfidë.
Në aeroportin e Romës, udhëtarët nga Tirana regjistrohen me kujdes nga policia sekrete. NATO po zhvillon manovra pranë kufijve të Shqipërisë. Flotat e superfuqive lundrojnë pranë brigjeve shqiptare dhe militaristët sovjetikë kërcënojnë Shqipërinë me luftë. Por ky vend i vogël refuzon të nënshtrohet ndaj fqinjëve të mëdhenj dhe superfuqive të fuqishme. Ai këmbëngul të ruajë pavarësinë e tij kombëtare, pavarësisht vendimeve të marra në Pentagon apo në Kremlin.
Kur Çekosllovakia u pushtua, Shqipëria theksoi se kjo ishte rezultat i marrëveshjes së turpshme midis Kombeve të Bashkuara dhe udhëheqësve të Bashkimit Sovjetik. Tirana e tha hapur atë që të tjerët vetëm e pëshpëritnin: nëse populli i Spanjës do të ngrihej kundër fashizmit, Kombet e Bashkuara do të ndërhynin për ta shtypur atë, ndërsa Bashkimi Sovjetik do t’i dënonte Kombet e Bashkuara me fjalë, por do t’i mbështeste me veprime. Kur ishte fjala për sulmin e Bashkimit Sovjetik ndaj Çekosllovakisë, Tirana paralajmëroi Pentagonin dhe Kremlinin, duke thënë se Shqipëria nuk ishte një fuqi e lehtë që mund të gëlltitej nga ndonjë superfuqi.
Një sulm ndaj Shqipërisë do të përgjigjej me një luftë popullore që nuk do të njihte kufij dhe që në mënyrë të pashmangshme do të çonte në një luftë botërore. Burrat shtetërorë përgjegjës, si në Shtetet e Bashkuara ashtu edhe në Bashkimin Sovjetik, e konsiderojnë këtë të pahijshme dhe nxitje për luftë. Ata, në fund të fundit, kërkojnë vetëm një bashkëjetesë paqësore. Si në Çekosllovaki, ashtu edhe në Spanjë.
Mungesa e mirësjelljes shqiptare nuk kufizohet vetëm te fakti që qeveria e saj është shprehur e gatshme të mbrohet si kundër Pentagonit, ashtu edhe Kremlinit dhe fuqive më të vogla. Edhe në Kombet e Bashkuara, Shqipëria ka treguar një nivel të thellë papajtueshmerie në sesionin e nëntëmbëdhjetë të Asamblesë së Përgjithshme, delegati shqiptar, Halim Budo, ngriti një çështje procedurale. Ai propozoi që të respektoheshin rregullat e statutit.
Nuk është fuqia e ndonjë makinerie të fuqishme ushtarake ajo që i mundëson Shqipërisë të ndjekë këtë politikë. I gjithë populli shqiptar është i armatosur, por flota, aviacioni dhe forcat e blinduara – natyrisht – nuk janë veçanërisht të forta. Udhëheqësit sovjetikë u përpoqën të minonin mbrojtjen e Shqipërisë duke u dhënë oficerëve të tyre urdhërin për të vjedhur tetë nëndetëset shqiptare në maj të vitit 1961. Është e qartë se kjo vjedhje zemëroi shqiptarët, por ajo nuk arriti të dobësonte mbrojtjen e Shqipërisë, e cila mbështetet në faktin që i gjithë populli është i armatosur dhe mund të mbrojë malet e tij.
Nuk është gjithashtu për shkak të ndonjë pasurie në kuptimin ekonomik që Shqipëria është në gjendje të ndjekë një linjë të pavarur. Nuk është si të ishte Shqipëria një republikë tregtare e pasur; një Venedik, një qytet i Hanzeve. Nuk është si për gjashtëmbëdhjetë shekuj më parë kur Durrësi ishte një nga qytetet më të fuqishme tregtare në rajonin e Mesdheut. Gjatë periudhës ndërmjet luftërave, Shqipëria ishte vendi më i varfër në Europë. Ishte një polikoloni italiane. Nuk kishte as treqind teknikanë të diplomuar në shkolla të larta. Biblioteka e saj kombëtare përmbante vetëm 12,000 vëllime. Populli jetonte në varfëri të thellë. Por revolucioni e ka ngritur vendin nga kjo varfëri.
Me bllokada dhe embargo tregtare, si Uashingtoni ashtu edhe Moska kanë kërkuar të urdhërojnë Shqipërinë në bindje dhe nënshtrim të duhur. Kjo nuk ka pasur sukses. Shqipëria nuk është e pasur. Ajo ende është e shënuar nga varfëria e të kaluarës. Por në fshatrat kufitare shqiptare me Greqinë ndriçon drita elektrike në shkolla, industrive të vogla dhe shtëpi, ndërsa fshatrat nga ana tjetër e kufirit janë në errësirë totale. Shqipëria po zhvillohet.
Por sfida shqiptare është më e thellë se kaq. Nuk është vetëm që populli ka arritur dhe ruan pavarësinë e tij kombëtare dhe zhvillon ekonominë e tij. Ky vend i vogël dhe i lodhur malor, që po transformohet në një vend industrial, po realizon këtë transformim me qëllime dhe metoda që janë shpallur utopike dhe ekonomikisht të pamundura nga vendimmarrësit në Stockholm, në Bon, në Beograd, në Uashington, në Moskë dhe në Nju-Delhi.
Ajo që Banka Botërore, EEC dhe Comecon e shpallen të pamundur, po realizohet në Shqipëri. I gjithë vendi po zhvillohet. Zona “të varfra” nuk lejohet të bëhen si ndonjë Norrland apo ndonjë Sicili. Industrializimi realizohet në të njëjtën kohë me luftën kundër burokracisë dhe zvogëlimin e aparatëve administrativë. (Nga viti 1966 deri në 1969, numri i personave të punësuar në organet administrative në nivele të ndryshme u ul me 17% dhe shpenzimet për punën administrative u ulën me 79 milion lekë të rinj, ndërkohë që prodhimi u rrit dhe numri i personave të arsimuar në universitet u rrit ndjeshëm). Shqipëria që ishte një vend agrar i pas zhvilluar, që nuk mund të siguronte ushqim për popullsinë e saj, që eksportohej portokalle dhe importonte marmelatë, që burimet e saj të naftës i kishin të huajt dhe arsimi i saj drejtohej nga të huajt – tani është vetë-përkrahëse me ushqime dhe eksporton produkte industriale. Në vend që të rrisë kultivimin e duhanit dhe të shesë duhan dhe të importojë grurë, po zvogëlohet investimi në kultivimin e duhanit dhe po rritet kultivimi i grurit dhe eksportohen telat e bakrit.
Kjo politikë realizohet në kushte të vështira. Është një vend i vogël dhe i varfër. Ka armiq të fuqishëm përreth. Kina, aleatët e saj, ndodhen nga ana tjetër e globit. Por atje, në bregun perëndimor të gadishullit të Ballkanit, Shqipëria tani paraqet një sfidë ndaj rendit botëror. Ajo nuk e pranon që bota të ndahet mes superfuqive. Ajo nuk pranon zhvillimin që thuhet të jetë i pashmangshëm nga ata që sundojnë në vendet kapitaliste, në vendet e Evropës Lindore dhe në atë që quhet Suedia me ekonomi të përzier.
Është kjo sfidë ndaj rendit botëror të dominuar është e rëndësishme. Nuk është çështja se si e shohin shqiptarët mjekrën apo fundet e shkurtra.
Ne kishim ardhur nga Shkodra dhe ishim rrugës për në Fier, duke qëndruar për një natë në hotel Adriatik në Durrës. Ishte tetë shtatori dhe sezoni turistik po shkonte drejt fundit. Në mbrëmje qëndronim në tarracën jashtë dhomës sonë. Pimë duhan dhe dëgjonim detin.
— Këtu u themelua qyteti Epidamnos dy mijë e pesëqind vjet më parë, tha Gun. Një hinterland pjellor dhe një port i mbrojtur.
Në mes të natës u zgjuam nga zëra me theks skandinav. Tre biznesmenë nga Malmö kishin mbërritur. Tani po qëndronin në tarracë jashtë dritares së dhomës sonë të hotelit. Po pinin verë dhe po bisedonin. Duket se po kalonin shumë mirë. Qeshnin me zë të lartë. Heshtën vetëm rreth orës tre të mëngjesit.
Ne qëndronim shtrirë në errësirë, dhoma mbante aromë deti. Gun tha:
— Dhe ishte kështu këtu, në këtë koloni të largët, ku në fakt filloi Lufta e Peloponezit. Këtë e lexova në historinë shqiptare të Frashërit. Aristokracia u dëbua nga populli. Por si aristokratët ashtu edhe populli ishin pronarë skllevërish dhe e gjithë ajo luftë e madhe u bë një luftë për pushtetin mbi tregjet dhe mbi skllevërit.
Romakët preferuan ta quanin qytetin me emrin e tij të dytë; Dyrrachium. Kjo nuk ishte aspak e çuditshme. Epidamnos tingëllonte tepër si “damnum”; d.m.th. dëm, humbje, disfatë. Dhe në fakt, historia e Durrësit u bë një histori disfatash të vazhdueshme. Lufta për Durrësin nuk përfundoi me Luftën e Peloponezit.
— Këtu, në Durrës, Pompeu triumfoi për herë të fundit ndaj Cezarit, përpara se të marshonte drejt disfatës së tij të madhe në Farsalos. Këtu erdhi Teodoriku — i quajtur i Madh — me gotët e tij lindorë në vitin 481. Këtu erdhën bullgarët. Këtu erdhën normanët — Robert Guiscard e plaçkiti Durrësin në vitin 1082. Këtu erdhën kryqtarët dhe aventurierë të çdo lloji. Venediku e pushtoi Durrësin, e humbi atë dhe e ripushtoi përsëri. Karli i Anzhu-së — vëllai më i vogël i Luigjit të Shenjtë — e mbajti Durrësin të pushtuar kur shpalli Mbretërinë e Arbërisë. Serbët dhe venedikasit luftuan për Durrësin, ndërsa turqit e pushtuan qytetin në vitin 1501.
Nuk ishte rastësi që Durrësi u bë një qytet i shumëpërfolur dhe i lakmuar. Ai ndodhej në rrugën e të gjithë pushtuesve. Nga ky port i favorshëm, eksportoheshin skllevër ilirë, vaj ulliri, grurë, lëkura dhe vajra. Mallrat mund të ndryshonin me kohën, por Durrësi mbeti një qendër e rëndësishme tregtare në Adriatik.
Nga Durrësi, përmes Elbasanit drejt Selanikut, kalonte rruga e madhe ushtarake dhe tregtare që lidhte dy pjesët e Perandorisë Romake; Via Egnatia. Nga Durrësi, rruga bregdetare shkonte drejt veriut përgjatë detit Adriatik dhe drejt jugut, përmes Butrintit, deri poshtë në Athinë.
Në fillim të shekullit XX, Durrësi ishte një qytet i largët provincial me 5,000 banorë, një port i mbushur me baltë dhe me një kështjellë të rrënuar. Ishte qyteti kryesor i sanxhakut të Durrësit, pjesë e vilajetit të Janinës në Shqipërinë Osmane.
Në këtë qytet të vogël, kryepeshkopi katolik romak dhe mitropoliti grek vështronin me xhelozi njëri-tjetrin, ndërsa përfaqësuesit e Austro-Hungarisë dhe Italisë spiunonin kundër njëri-tjetrit. Sepse Rusia dhe Austro-Hungaria kishin lidhur një traktat miqësie për ruajtjen e paqes në gadishullin Ballkanik, ku ekuilibri nuk duhej të trazohej: pjesa lindore e Ballkanit do të ishte në sferën e interesit rus, ndërsa pjesa perëndimore do të ishte nën ndikimin austriak.
Franca dhe Rusia ishin dakorduar që Austro-Hungaria të pengohej të arrinte Selanikun, dhe për këtë arsye Serbisë do t’i jepej Durrësi. Nga ana tjetër, Italia dhe Austro-Hungaria, edhe pse aleate, njihnin se Shqipëria duhej të ishte e pavarur. Italia dhe Rusia ishin bashkuar për të mbajtur Austro-Hungarinë larg Shqipërisë. Ndërkohë, Rusia dhe Anglia diskutonin për portet në Adriatik.
Në vitin 1900, tregtia austriake me Shqipërinë ishte katër herë më e madhe se ajo italiane; por deri në vitin 1907, tregtia italiane me Shqipërinë ishte rritur dhe kishte tejkaluar atë austriake me një milion franga.
Interesi për Durrësin mbeti i pandryshuar, nga ditët e Luftës së Peloponezit deri në Luftërat Ballkanike, dhe më 7 prill — e Premtja e Madhe — të vitit 1939, trupat italiane pushtuan Durrësin pas një beteje të shkurtër.
Megjithate po lëvizë!
Galile Galileu