Auron Tare

Pas grisjes së ‘Marrëveshjes së Mukjes’, si dhe pas mbarimit të Konferencës së Labinotit në shtator 1943, komunistët nisën zyrtarisht luftën civile. Nën drejtimin e jugosllavëve Miladin Popoviç dhe Dushan Mugosha, ata shkaktuan vendit një prej tragjedive më të llahtarshme të vërejtura më parë, me pasoja të rënda edhe për unitetin kombëtar. Fill pas Labinotit, vrasjet u bënë dukuri e zakonshme. Sekretari organizativ i PKSH-së, Koçi Xoxe, i shkruante më 3.10.1943, sekretarit të përgjithshëm të partisë, Enver Hoxhës, ndër të tjera: “Përveç goditjeve që u dhamë (ballistëve-shënim), po i ndjekim këmba-këmbës për shfarosje. Sa për luftën me gjermanët, pothuajse hiç”.

Lufta ndaj jo komunistëve u bë qëllimi i vërtetë i asaj që duhej të ishte luftë kundër pushtuesit. Më 21 tetor 1943, Brigada e Parë Sulmuese (partizane) komuniste, nën drejtimin e Dushan Mugoshës, në Golem të Lushnjës, sulmoi fuqitë balliste të Isa Manastirliut, Hamit Matjanit, Tefik Sfirit dhe Hajdar Cakranit.

Thuhet se fuqia balliste, ishte 400 persona dhe prej tyre u vranë 10-15 veta. Shumë fshatarë u zunë robër. Me urdhrin e Dushan Mugoshës dhe Mehmet Shehut, u pushkatuan rreth 80 robër (Mehmet Shehu thotë; 60).

Këta ballistë ishin nga fshatrat: Remas, Kryekuq, Grabian, Shënkollas, Kalush, Gur, Shënpremte, Sulzotaj, Biçak (prej këtij fshati ishin më pak se 50 të pushkatuar). Nisur nga kjo ngjarje, me anë të një trakti të datës 26 tetor 1943, ‘Balli Kombëtar’ njoftonte se; “vëllavrasja kishte filluar”.

Në lidhje me masakrën e Lushnjës, komandanti i Brigadës së Parë, Mehmet Shehu, informon me një letër të posaçme, (shiko faksimilen) të cilën po e publikojmë më poshtë, të plotë.

Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Nacionalçlirimtare

Kur ishim në Dumre, unë u nisa me 2 batalione të brigadës dhe me 3 mortaja, për të përballuar bashibozukët e Isa Manastirlliut, Hamit Matjanit, Tefik Cfirit e Hajdar Cakranit. Kur shkova pranë Lushnjës, ballistët ishin në Myzeqe, kështu bëmë përgatitjet për t’i rënë Lushnjës.

Porse para se t’i binim Lushnjës, me forcat e Brigadës dhe të Lushnjës, Isa Manastirlliu, na doli befas nga krahu i djathtë, për të marrë krahët neve, ndërsa Hamit Matjani, mendonte të na merrte krahun e majtë, nga Kosova. Neve u detyruam t’u përgjigjemi menjëherë. U ramë befas dhe i shpartalluam të 400 bashibozukët ballistë: 172 robër, 10-15 të vrarë.

Robërit i gjykuam. Gjyqi përbëhej prej meje, nën komisarit të komandës vendit Lushnjës dhe një partizani të batalionit të parë, të brigadës. Neve (gjyqi) vendosëm ekzekutimin e 65 ballistëve. Të tjerët, 29 vullnetarë, për Brigadë dhe batalione të vendit, të tjerët u liruan të çarmatosur.

Me të vërtetë që Ballit i u dha një grusht i fortë me ekzekutimin e 65 ushtarëve të tij (çerdhe të Hamit Matjanit dhe luftëtarë kundër nesh, me armë, kusarë, kriminelë e grabitës të popullit), porse mua më duket se kam qenë gabuar, kemi ekzekutuar, kemi qenë shumë të rreptë.

Do të mjaftonte pushkatimi i 15-20 ballistëve, nga më përgjegjësit. Porse këtë radhë, gabimi, faji kryesor, është imi personalisht, mbasi gjyqi kryesohej prej meje dhe, deri diku, të 2 anëtarët e tjerë, kanë qenë influencuar prej meje.

Unë, i dehur relativisht nga urrejtja kundër ballistëve tradhtarë, i revoltuar nga krimet dhe tradhtitë e tyre, i rrëmbyer nga temperamenti mikroborgjez i çasteve, qesh i mendimit, për këtë masë të pamasë!

Kjo ka rrjedhur edhe nga shkaku, se unë isha vetëm dhe shokët e tjerë të shtabit brigadës, ishin larg, s’munda të këshillohesha me ta, sepse s’premtonte koha.

Sikur shtabi i brigadës, të qe i gjithë pranë gjyqit, sigurisht që nuk do mbërrinin në ato përfundime. Gjurmët e këtij terrori, duhen zhdukur dhe shpresojmë se do ta zhdukim në të ardhmen.

Kjo do të vlejë shumë edhe për mua personalisht, që të mos nxitem herë tjetër, të jem më i matur e të mos lë të tërhiqem nga sentimentet dhe buçitjet e çasteve, që në mua shfaqen akoma si konsekuencë e një origjine mikroborgjeze, patriarkale, prapanike, mesjetare./ Memorie.al

 Nga vilat e ‘Bllokut’ e shtëpitë e pushimit, te ushqimet, pijet dhe pakot e ardhura nga jashtë

Nga Dom Zef Simoni

Pjesa e katërmbëdhjetë

Memorie.al publikon një studim të panjohur të Dom Zef Simonit, me titull “Persekutimi i Kishës Katolike në Shqipni nga 1944 në 1990-ën”, ku kleriku katolik me origjinë nga qyteti i Shkodrës që vuajti për vite me radhë në burgjet e regjimit komunist të Enver Hoxhës dhe më 25 prill 1993 u shugurua Ipeshkv nga kreu i Selisë së Shenjtë, Papa Gjon Pali i II-të , pasi ka përshkruar një histori të shkurtër të Klerit Katolik në Shqipëri, është ndalur gjatë në persekutimin që pësoi Kisha Katolike në regjimin komunist, nga viti 1944 deri në vitin 1990.

Studimi i plotë i Dom Zef Simonit, duke filluar nga tentativat e qeverisë komuniste të Tiranës menjëherë pas mbarimit të Luftës për ta shkëputur Kishën Katolike nga Vatikani, fillimisht duke i ndaluar kthimin në Shqipëri Delegatit Apostolik, Imzot Leone G.B. Nigris, pas vizitës që ai kishte bërë te Papa në Vatikan në vitin 1945 dhe më pas me presionet e kërcënimet ndaj Monsinjor Frano Gjinit, Gaspër Thaçit e Vinçens Prenushti, të cilët e kundërshtuan prerë “ofertën” e Enver Hoxhës dhe si rezultat u pushkatuan prej tij, si dhe fatin tragjik të shumë klerikëve të tjerë që arrestuan, u torturuan dhe u dënuan me burgime, si: Dom Ndoc Nikaj, Dom Mikel Koliqi, Atë Mark Harapi, Atë Agustin Ashiku, Atë Marjan Prela, Atë Rrok Gurashi, Dom Jak Zekaj, Dom Nikollë Lasku, Dom Rrok Frisku, Dom Ndue Soku, Dom Vlash Muçaj, Dom Pal Gjini, Fra Zef Pllumi, Dom Zef Shtufi, Dom Prenkë Qefalija, Dom Nikoll Shelqeti, Dom Ndré Lufi, Dom Mark Bicaj, Dom Ndoc Sahatçija, Dom Ejëll Deda, Atë Karlo Serreqi, Dom Tomë Laca, Dom Loro Nodaj, Dom Pashko Muzhani, etj.

Në kamp

Gjithçka bahej me një rregull. Në kamp nuk kishte asnjë konfuzion të jashtëm. Në orën pesë të mëngjesit, bahej zgjimi. Ndihej zani i fortë i Dhimos, ish-oficer, e mbas lirimit të tij, gati njëzetë vjetësh në burg, ndigjohej zani i Jorgjit, çoban vlleh. Tellallë të burgosun. Zgjimi ishte fjalë e randë për ne. Të burgosunve iu çilshin sytë e gjatë natës e, kishin pikëllimin e ditës, kur delte një diell i bukur e i shndritshëm, mes atyne maleve të thata, nësa i burgosuni merrte koshiencën e gjendjes së vet. I burgosuni çdo ditë mund të bante një formim, ose një rrënim të jetës së vet, nëpër të cilën kalonte. Ky futej në punë, në galeritë e nëntokës edhe ata që nuk punojshin në minierë, gjindeshin në tunelet e luftave mizore, tue u gjetë në pozicionet ma të tmerrshme që ka toka dhe kontinenti ynë. Dhe ti pyet veten.

Çka baj këtu, ku gjendem, ku jam, pse jam këtu?! Të gjendesh vetëm një ditë e natë, njëzet e katër orëshe, në këtë vend, nuk të duhet vetja asgja. Por me ditë, me javë, me muej, vjete, me të tanë jetën, shumë edhe të vdesin këtu. Gjithçka do të bahej me shpejtësi mbas zgjimit, për të krye nevojat personale. Një torturë antinjerëzore në ato WC pa dyer, gjithsej trembëdhjetë e, me shpejtësi me u la në ato pak çezme me pak ujë, për të gjithë të burgosunit. Aty edhe me la rrobet, tue pasë pak govata. Gjithçka pak, ngusht dhe ngut. Një shkuemje e ardhje, një lëvizje njerëzish, që shumë edhe ngitshin si të tërbuem, se po avitej koha rreth orës 7³⁰, kur tellalli lajmonte apelin tjetër.

Për këtë do të mblidheshin të gjithë në tarracë, tue u ngjitë disa kambë shkallë. Tarraca ishte e madhe, ku mund të bahej edhe një shëtitje, që herë herë lejohej e, të shumtën e herës jo, pse që andej shihej diçka ma tepër e, dukej dhe një cep rruge. Apeli bahej rregullisht dy herë në ditë, e nisi të bahej edhe tri here, mbas vdekjes së diktatorit të dytë, kryeministrit Mehmet Shehu. E deri që vinte koha e numërimit, do të rrijshim shpesh herë edhe një orë e ma, në kambë, në shi, në të ftohtë, në ngricë e akull, edhe në pikën e të nxehtit të verës.

Kjo ishte një orë e randë e shtypjes sonë. Kalojshim dy nga dy tue zbritë nëpër shkallë, tue hjekë kapelat e, tue dalë kokat tullace tonat, në prani të oficerit të rojes, të policëve për t’u dhanë nderimin, për t’u hjedhë si kem zotave të rrejshëm. Ata dojshin që të mos kishim asnjë personalitet, por që këtu edhe mblidhej helmi i mallkimit tonë, që do të binte patjetër mbi njerëzit e dhunës, mbi dhunuesit e njeriut. Këtu qëndronte në një anë fitorja e rrejshme e komunizmit, por këtu do të ishte edhe jona, pse në ato orë sinjifikative e të përqendrueme në çdo ditë, ma në shej të shtypjes, nga shkaku i tyne, do të bijë ndëshkimi i Zotit mbi ata që dhunojnë dinjitetin e njeriut.

Dinjiteti i njeriut asht pronë e Perëndisë. Asht fort e randë me të rrahë, me të gandue me goditje shtazarake, me të vra, por ia kalon të gjitha të zezave, me të poshtnue, pse poshtnuesi do me hjekë dinjitetin. Komunizmi nuk ka ba të keqen vetëm tue pushkatue e tue burgosë njerëz, pse këso punësh kanë ndodhë gjatë kohës së historisë të panjehuna, as pse ka prishë karakterin njeriut, që kjo prishje asht konsekuencë e të këqijave, por kryesisht se komunizmi, e ka prishë karakterin, tue dhunue sistematikisht e çast për çast dinjitetin, e njerëzit kanë arritë vetë të mos kenë dinjitet. Pse u thyen nazistët e fashistët gjatë Luftës së Dytë Botnore? Kjo u ngjau atyne, pse dhunuen dinjitetin e anmiqve të vet. Kjo do t’u ngjajë edhe çdo forme të komunizmit. Këtu ishte siguria jonë e, për shumë kohë, edhe morali ynë.

Aty kishte një organizim të tillë, që, po nuk pate vullnet edhe të fortë, mund të rrëzoheshe, shkojsha tue ra. Një pjesë të kohës, mund të shëtitshin rreth njëmijë e pesëqind vetë, në ato dy oborre të vogla, që duhej të kisha kujdes të mos shpëtonte ndonjë fjalë, bisedë, se spiunët të viheshin mbrapa, për ta dëgjue. Fjala burg ndryshon nga hetuesia. Në hetuesi ke luftë të fortë, përpjekje, shumë andrralla. Del e rrallë, mos me dalë. Kurse në burg, ke një jetë me një farë stabiliteti të keq. Ke punë, ke ajër. Por je futë në një diçka të gjatë, me ditë, me vjet dhe të papërcaktueme, pse mund të dënohesh përsëri. Po të ishte e mundun të rrijsha me secilin njeri aty, e po të hyjsha në mbrendinë e atyne qenieve që thirren të burgosun, do të zbulojshe botën e dhimbave të tyne e, do të shihsha se në ata asht mbyllë gjithçka.

Vizitat e motrës në Spaç e Ballsh

Në burg je futë në një errësinë. Ke vetëm realitetin e presionit. Kje nda nga familja, nga të afërmit, nga miqtë. Njerëzit e familjes, pret me aq dashuni. Këta rrinë me ty afër dhjetë minuta. Te vëllau e te unë, vinte motra, aq e sakrifikueme për ne. Mjaft me kujtue për atë vështirësitë që kishte për të ba udhëtime në Ballsh, ku ishte Gjergji e, në Spaç, me rrugë të vështira për të ardhë te unë, që në udhëtim do ta mundonte pshtjellimi që kishte në stomak e, që do ta bante fytyrën e saj si të një kufomë, në çdo udhëtim. E krejt peshën ushqimit që do t’i binte tue ecë kambë në një copë rrugë e, kishte nxjerrë nga gojët e paushqyeme. Në takim u bajshin biseda të shkurta, të shpejta e të kjarta, e takimi mbaronte me përshëndetjet e fundit e lot nanash, motrash, nusesh dhe fëmijësh. Familjet, për të na ndihmue, na dërgojshin pakot edhe me postë.

Të papunët  në Spaç

Kishin vuajtje, lodhje, ata që punojshin me tre turne në minierë, dërrmoheshin. Të papunët që ishin rreth pesëqind vetësh, edhe ata bajshin punë të vogla, të mbrendshme. Ishte një kuzhinë që e quejshin private. Për të përgatitë zjarrin, komanda jepte pluhun qymyrit, për të ba topa. Të gjithë të burgosunit e papunësisë, nxirreshin jashtë në një patalok, të ulun ndenjun afër zyrës së komandës, në të ftohtë, ngricë, erë, për të ba topa me dorë. Një punë që zgjat rreth dy orësh, pothuej çdo ditë, tue na ndejë mbi krye brigadieri çoban, i papunësisë. Nuk ishte nevoja të kishe një polic ma të mirë. Ata që punojshin, kishin racionin e bukës, 900 gr. në ditë e, gjellë në mëngjes e drekë. Darka kishte çajin me copën e marmalatës, ose të djathit. Sa herë, kishte asish që nuk hajshin orizin, ose makaronat me mish, për arsye se atyne që nxirshin sidomos piritin, u pritej oreksi e, ua jepshin shokëve të vet, që i kishin në papunësi, ku kishte shumë uri.

Në papunësi kishte 600 gr. bukë në ditë, por edhe kjo nuk jepej e saktë. Kuota e ushqimit, ishte në vlerën e tetë lekëve të vjetra në ditë. Në një javë, mund të binte vetëm voj luledielli, dy lugë gjelle. Ishte racion. Në daç haje gjellën, në daç mos e ha. Çdo mëngjes dimnit, nuk të daheshin disa lloj purrijsh të thatë, ardhë me makina ndër thasë, që nuk haheshin, nuk kapërdiheshin e, na i derdhshim në kazanat e tepricave, për thitë e komandës. “Oh, nuk shtihet në gojë ajo supa e orizit në drekë”. Ngërdhesheshin gojët. Kërkohet kund ndonjë presh o hudër, që hynte në kamp prej komandës. Një pjatë me groshë të hollë e, kjo çdo tri ditësh, e kthente ditën në një festë. Çdo mbramje për darkë, do të merreshe rriskën e bukës dhe gotën e çajës, pothuej pa sheqer. Mes vapës, shiut, borës e akullit, deri në temperaturën minus 10-15⁰ , për sa vjetë, do të ishim të inkuadruem në rreshta, tri orë e ma tepër në ditë, në tri kohët e ngranjes, për të marrë atë ushqim që e kishin përgatitë të tillë, për të na prishë çdo dëshirë për të jetue. Ushqim i përshtatshëm, vetëm për shejtënt e kafshët.

Kur binte shi, nuk u lejonte për të marrë plasmasa për t’u mbrojtë. Kështu lageshin të gjithë e, baheshin qull kapotat e krenat. Dridheshim sidomos, kur shiu binte në të ftohtë. Një roje e pashpirt, pau një të burgosun që kishte vu mbi krye plasmasin. E nxori nga rreshti dhe e vendosi në një pozicion, që mbi qafën e tij të bijshin pikat e shiut, për t’i kalue nëpër shtat. Gjithkah më delte keq. Edhe po të kishem një farë komoditeti, shpirtnisht nuk do të më pëlqente, se më dukej sikur të mendojsha për ndejtjen aty, për një jetë, që bahet jotja, që zgjaste kështu kohën e robnisë. Dispozicioni duhet të ishte i tillë, që mos me jetue me realitetin. Asht një mënyrë për t’i shpëtue ramjes, për të mbajtë nalt moralin tand dhe me mendue përherë, që mos të shkëputesha për asnjë çast nga e ardhmja, nga ajo që nuk e ke prezent.

Ka jetë ma. Edhe mos me pasë, edhe mos me jetue ma, asht vlera se nuk je rrëxue. “Frangar, non flectar”. (“Përkulem, por nuk thehem”). Ç’më duhet atëherë realiteti? Harroje! Mërdhas? Lëviz, për me u nxe! Kam uri! Do të ha. Jam i lodhun, tue ndejë në kambë edhe apel, ma tepër se tri orë, katër, në ditë me shi, në diell. Do të çlodhem dhe jetoj. Ky asht një stoicizëm. Por ka edhe ma për mue. Ka tjetër për atë që i jep vështrimin e naltë jetës. Ajo që shejtnoi vuejtjen, më del gjithherë përpara. Sakrificë me shpërblim. Vuajtjen unë nuk e kërkoj fort, por e pranoj, kur jam në atë. Kam qëllim të naltë. Vuen Krishti në mue. Edhe më duket atëherë, se vuej ma pak. Ajo shkrihet në meritim. Edhe kështu punoj për të ardhmen.

Tash mund ta çmojmë edhe temën e hartimit të Padër Gjonit, që na dha në klasën e gjashtë të liceut: “Gjenitë formohen në vetmi, karakteret në zhurmë”. Vetmi ka pak, aspak. Zhurmë ka shumë. Këtu formohen karakteret. Në çdo çast mund të acarojë dikush. Njerëz shumë të mirë, të sjellshëm, të edukuem, shpirtmirë, me ide dhe ideale, por ka edhe asish që janë mbrapa në mirësitë njerëzore. Ngushtica që asht karakteristikë e kohës dhe e regjimit, i jepshin rast grindjeve, sa zbulimeve që ngjanin ndër ata njerëz intrigantë, spiuj, të veseve që përshkojshin kampin, tue i dhanë asaj grope natyrore të burgut, frikë e ankth.

Në burg natyra jote ishte e pamundun, të mos shfaqeshe me të tanë fuqinë e vet, në thellësinë e veprimeve. Zbuloheshe krejt. Jeta këtu nuk kishte maskë. “Pse, o njeri, o i burgosun i del shoqit tand para në radha, kur je vu në rresht, për të marrë bukën, pa i marrë lejen, pa ndonjë arsye”?! E këtë nuk do ta bajë ndonjë i sëmurë, ndonjë që nuk ka ndihma, por ata që kërkojnë me përfitue në gjithçka. Po pse atëherë ke ra në burg? Plotësova idenë, se drejtësia duhet të jetë karakteristika e parë e njeriut. Njeriu, po nuk qe i drejtë me ty, ai asht bisha jote. Mos vallë janë kushtet, rrethanat, gjithçka mbi njeriun. Jo. Këta ndikojnë. Por nuk janë. Personaliteti i njeriut, asht i njajtë, në çdo rast. Unë kisha vendosë për veti shpesh here, që bukën ta merrshe ndër të fundit në radhë, pa shikjue a më delte kush përpara. Ruejsha qetësinë.

Vetëm një herë e pyeta një të burgosun, i cili për tri ditë rresht, vinte para meje në radhë, më delte para. Hynte dhe nuk me përshëndette. Nuk më flitte asnjë fjalë. M’u zgjue një kureshtje e, tue pasë një zemërim të mbrendshem, e pyeta në të tretën ditë, me një farë toni: “Përse o djalë më del para, tue qënë unë fort ma i madh se ti në moshë, edhe i sëmurë? Unë i gjykoj keq këto veprime”! i tham. “Vij, – më tha, – para teje, se nuk më thue gja, pse ju priftënt jeni njerëz të mirë. Ju duroni. Ke shumë arsye. – Më tha, e tue më lypë të falun, vazhdoi: – Jam i ri, e nuk dij çka baj nga vuejtjet. Jam djalë i vetëm dhe prindët i kam në vështirësi, si edhe të sëmurë”. I kërkova edhe unë të falun:

“Rri para meje, kur të duesh.” Por ai nuk erdhi ma, por më jepte një përshëndetje në kamp. Ky fakt gati si i ngjashëm me atë ngjarjen, kur protestova në kishë për mos me ia dhanë kemin atij shoqit tim. E përshkonte veten time një dell shekullar. Kishte shumë të rinj që preokupoheshin për dije, sidomos për gjuhët e huaja. Gjatë vjetëve të burgut po të zbulohej kush se merrrej me ato, ia merrshin fletoret, shënimet dhe ato t’i izolojshin për tridhjetë ditë. Kështu u dënuen herë mbas herë, edhe njeni për tridhjetë fjalë të gjuhës italishte. Për një fjalë, një ditë burg. Për tridhjetë, shumëzim aritmetik. Ndej tue mërdhitë se ishte dimen. Duel në krye të muejit. I ndejën gati shokët me ushqime për ta marrë veten në dorë, ajo fytyrë që ishte ba si kufomë.

Birucat e vdekjes

Me u futë në birucë, donte të thonte, sidomos dimnit, me hy në një dhomë torture, e gjatë gati dy metër, ku nëpër bira hynte erë e akull e, le të imagjinohen pasojat e randa fizike, në këto dhoma të quejtuna “birucat e vdekjes…”! Arsyet e hymjes ishin ma të ndryshmet e, për disa persona që komanda i quante kokëfortë e të rrezikshëm, për pikëpamjet e tyne, pritshin shkakun ma të voglin, për t’i shti në birucë. Më këtë persona atëherë organizojshin edhe rrahjet me skuadra policësh, që arrinin deri në 13 veta.

Po të gjente roja shkakun ma të voglin e shkeljes së rregullores: se nuk asht rregullue mirë shtrati, o tue hangër ndonjë send sado të vogël, në dhomën e fjetjes, aty e kishe vendin. Birucat ishin vendosun mbi përrue e dimnit frynte era e ftohtë. Ishte këtu pika e akullt në Shqipni. Përroni përfund ishte krejt akull e për plasat e birucave hynte era e pamëshirshme si katileshë. Mbrendë nuk hynte asnjë ushqim tjetër veç atij të komandës. I dënuemi do të rrinte tanë ditën në kambë, me një veshje të hollë, pse të hiqshin edhe ndonjë xhup që kishe. Në mbramje do të hyjshin dy batanije të leckosuna.

Çdo natë në torturën e fortë të dimnit, të akulluem me borë në tokë e ngricë në zemër. Kamp e tmerr. Kampi i Riedukimit 303 Spaç, i kishin vu emnin. Baheshin mbledhje të shpeshta e, i kryesonte komanda me komandantin, ose ma shpesh komisari politik. Ato ishin mbledhje të idhta, që zakonisht baheshin ditë të dielle paradite. Lëshohej në ato zeheri komunist, me rrebtësi ushtarake e, ishin paralajmëruese arrestimesh të reja në kamp. Kishte raste që bisedohej për të drejtat e të burgosunve, por ma tepër për detyrat. Flitej për rregullimin e brendshëm, pastërti, ushqimin që nuk ndërronte aspak. Ushqimi kontrollohej çdo ditë nga oficeri i rojes dhe mjeku i kampit. Ishin dy mjekë; mjeku ushtarak i komandës dhe mjeku i burgosun i kampit.

Mjeku i burgosun, në infermieri bante vizitat, jepte mjekimet dhe lejet e pushimit të kufizueme, mos me dalë në punë për ata të minierës e, për të papunët me pushue në shtrat, kur ishin me temperaturë. Komanda porositte në çdo mbledhje, që të rrijshim urtë e të mos flitshim kundër pushtetit: “se na ju presim gjuhën. Gjuhën tuaj gjarpën. Prej kësaj gjuhe, keni ra këtu. Ky asht pushteti ideal”. Thonte nënkomisari, Nikolla, prej Puke. “Hi, hi”, qeshte kah fundi i sallës, ndonje grup i të burgosunve. Pa e dijtë shkakun e zhurmës, nënkomisari merrte zemër e ndezej flakë në fytyrë, tue marrë një ngjyrë të keqe të fortë. “Mos hidhni vner kundër pushtetit, Riedukohuni. Për këtë kemi vu edhe leximin e shtypit”.

Çdo ditë, veç ditës së dielle, që kishte pushim, bahej leximi i artë i veprave të shokut Enver, tri orë në ditë e, në vjetët e fundit, dy orë, deri kah ora 10³⁰ të paradites. Pastaj na mbërthejshin në shtrat, për mos t’i ba zhurmë na të papunësisë, atyne që flejshin për të dalë në punë, në turnin e dytë. Do të mbretnonte një heshti vorri, në sa bota në këtë orë asht në lëvizjen e ditës e të jetës. E nësa ishim të shtrimë, kontrolloheshim vazhdimisht nga policia, që përshkonte dhomat me një ecje të ngadalë e, tue na lëshue sytë mbi secilin. Për dymbëdhjetë vjetë, unë ndijsha leximin.

Lektori ishte i burgosun. Do të rrijshim të gjithë me vëmendje. Ishte prezent brigadieri i rrebtë e papunësisë, Jorgji. E kur hynte roja në sallën e leximit, të gjithë rregullojshin pozicionet e veta. Një roje në repartin e Përparimit, afër Sarandës, ku gjindeshe në vjetin e fundit të burgimit, pau një të burgosun të moshuem që kishte ulë kokën mbi tavolinë. Roja me qetësinë ma të madhe, kërkoi një kovë ujë, për t’ia hjedhë në fytyrë e, tue i lëshue një britme shkyese, i tha: “Kështu i dëgjon ti veprat e mëdha të shokut Enver”?! dhe e nxuer jashtë, për ta çue në komandë. Me shkue në komandë, donte me thanë me hy në torturë.

Ishte dimën, shumë të ftohtë. Kishte ngricë. Malet përreth të zbardhueme prej bore. Ishte ditë me pak diell, diell i marrtë, 7°C. Do të bahej kontroll në kamp, siç bahej një herë në muej. Kontrolli zgjati gati pesë orë. Lektorit i thanë të lexonte. Çka? Veprat e shokut Enver. Na nxeheshim. Na nxejshin veprat.  Urrejtje, nxehtësi zemrimi. Kamp e tmerr. Në Spaç shtojshin telat me gjemba, rrethime. Ishin katër. U shtue edhe një. U banë pesë. Rojet ushtarake që ishin ditë e natë në kontroll, na zgjojshin kuriozitetin. Ata vejshin helmeta. Herë i hiqshin, herë i vejshin edhe mbrenda dite. Na bajshim interpretime politikë brenda burgut. Çdo ditë jetojshim me frikë, kishim presionin e madh psikologjik.

Formoheshin bindje, se vështirë të delej ma prej aty: nga kampi i shfarosjes. Një i burgosun që kishte qenë në kampin e Mat’hauzen, thonte se ky i Spaçit, ia kalonte atij për mundimin dhe terrorin. Hyjshin fjalë: “Këto ditë do të ketë arrestime”. E hidhte fjalën ndonjë agjent i tyne. Ka arrestime. Arrestime mbas arrestimesh, në burg. Pa pritë pa kujtue apel. “Apeli”, thirrte zani i trishtueshem. Ora 11°°. Leni leximin. Asht apeli. Të gjithë rrijnë pa za, heshtje vdekjeje. Të gjithë të radhitun. U nxinte për ne qielli, erreshin zemrat. Secili thonte me veti; mos jam unë? Mos jemi shumë? Përsëri nana, fëmijë që do të vuejnë. Përsëri me strajca për të marrë mbrapa me lot ndër sy, me kambë të këputuna, njerëzit e tyne. Çka janë këto ngjarje kështu?!

Fadil Kokomani dhe Vangjel Lezho (23 shkurt 1979)

Hynte në kamp komisari politik, komandanti, operativi, oficera dhe shumë roje. Arrestohen si anmiq të popullit. Rojet u futshin mes të burgosunve. U vejshin hekura ndër duer. Të arrestuemit çojshin krenat përpjetë, shej papërulje. Heshtje e krejt kampit gjat asaj dite. Ditë zije. Kështu veprojshin sa herë. Edhe katërdhjetë vetë pëmjëherë. Por këtë arrestim, e banë pa apel, por tue i marrë nëpër dhoma. Përsëri shtijshin fjalë se do të arrestohen edhe tjerë. U arrestuen përnjëherë edhe njëzet e shtatë. Edhe grupi i Fadil Kokomanit dhe i Vangjel Lezhos, me 23 shkurt 1979.

Të dy ishin me pikëpamje të forta komuniste. Këta të dy, i kishin dërgue nga burgu një letër Komitetit Qendror, tue i kërkue të ndërronte vija e Enverit, me e hjekë Enverin. Këta dojshin me u rivendosë marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik. Atje kishin mbarue edhe studimet. Komunizmi nuk xen vend. Ai ka diktaturë e totalitarizëm. Për Fadilin, Vangjelin e shokët e tyne, duhet me marrë frymë gjithçka, nëpër birën e Moskës. Komunizmi me dhunë e merr pushtetin, me dhunë e gjak e mban. Dhuna e gjaku, asht binom i komunizmit. U ishte mbushë mendja atyne, se ishin në të mbarën.

Po Bashkimi Sovjetik kje shembull i përsosun i tmerrit e, për gjashtëmbëdhjetë vjetët, i nxorën sytë e ujtë Shqipnisë. Çka i duheshin lidhjet me këtë vend e, me këto ide e parime?! Po të jeshë komunist, të hiqet koka edhe prej tuejve, edhe po të bajsh ndonjë kritikë. Fadili ishte stoik, gazetar e letrar. Vangjeli ishte gazetar, letrar edhe besimtar kristian. Ishin njerëz me guxim dhe të ndershëm nga karakteri. Kishin ra shumë persona që i përkitshin rrymës së revizionizmit, djemtë e sa kuadrove të partisë dhe të pushtetit, si të Beqir Ballukut, Teme Sejkos, Fatos Lubonja, Spartak Ngjela, me tendenca demokratike e, sa të tjerë. Të gjithë kishin pikëpamje socialiste, por nga karakteri të ndershëm e, mund të rrijshe pa asnjë frikë me ata, mund të flitsha lirisht, pse ishin vërtetë besnikë. Memorie.al

Vijon

Daily Express (1939) — Intervista ekskluzive me Mbretëreshën Geraldinë në Stokholm

Geraldina pret fotografin

Ndërsa Mbreti Zog priti dje gazetarët, mbretëresha Geraldinë u “intervistua – fotografua” nga fotografi i Daily Express në Stokholm. Ai është fotografi i parë që pritet zyrtarisht që kur mbretëresha e re u detyrua të ikte nga Shqipëria me foshnjën e saj, atëherë vetëm disa ditëshe. Fotot tregojnë se sa mirë është tani nga kalvari i udhëtimit të saj tetëmbëdhjetë orësh në rrugët me gunga drejt Greqisë. “Isha shumë e sëmurë,” i tha ajo Hilde Marchant-it të martën, “dhe nuk e dija vërtet se çfarë po ndodhte. Fëmija qau gjatë gjithë kohës… Tani ai është mirë.” – Burimi : Daily Express, e enjte, 20 korrik 1939, faqe n°3.

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 27 Dhjetor 2024

“Daily Express” ka botuar, të mërkurën e 19 korrikut 1939, në ballinë dhe faqen n°3, intervistën ekskluzive asokohe me Mbretëreshën Geraldinë në Stokholm, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Mbretëresha Geraldinë rrëfen historinë e saj

Geraldina me bashkëshortin e saj ish-Mbretin Zog zbarkuan dje në Stokholm. Foto e Daily Express.

Burimi : Daily Express, e mërkurë, 19 korrik 1939, ballinë dhe faqe n°3

Zogu ka kurorën në një valixhe

Dhe gruaja e tij thotë : “Dua një jetë të qetë në Angli me fëmijën tim”

Nga Hilde Marchant

Stokholm, e martë.

Ahmet Zogu i Shqipërisë, ish-rebel, ish-mbret, është duke shkuar për në Angli me kurorën në valixhen e tij për të udhëhequr jetën e një zotërie anglez.

Ndërkohë, ai është vendosur me gruan e tij, Geraldinën, në suitën e dytë më të mirë, (18 £ në ditë) të një hoteli në Stokholm, me pamjen mjaft magjepsëse të pallatit të Mbretit të Suedisë përtej lumit.

Suita më e mirë është rezervuar nga një turist amerikan.

Zogu ende shpreson. “Unë jam ende një fuqi politike.” — thotë ai.

Këtë mbrëmje me truprojën shqiptare rreth meje fola me ish-mbretëreshën në sallonin e suitës së tyre. Ajo flet me një theks të çuditshëm amerikano-shqiptar. Ajo po pret të vijë me padurim në Angli.

“Ne do të vendosemi atje. Anglezët kanë zemra të ngrohta dhe unë i kam dashur gjithmonë. Atje do të jemi në gjendje të jetojmë të lumtur dhe të qetë dhe ta rrisim fëmijën tim ashtu siç duam.”

Më pas, pas një reagimi të shkurtër të sekretarit, ajo shtoi : “Sigurisht, ne nuk planifikojmë të vendosemi për një kohë të gjatë. Shpresojmë të kthehemi shumë shpejt në Shqipëri. Burri im po punon që Shqipëria të rifitojë pavarësinë dhe ne do të kthehemi e të kurorëzohemi.”

Ndërkohë ata do të vendosen në Angli. “Ne duam një pronë jashtë Londrës. Gjithmonë kam dashur të udhëtoj dhe, mbi të gjitha, të shoh Anglinë, por kurrë nuk kam shpresuar se do të ishte krejt kështu.”

Mbretëresha Geraldinë kishte veshur një fustan të bardhë dhe bizhuteritë e saj e vetme ishin disa kapëse moderne me diamante.

Burimi : Daily Express, e mërkurë, 19 korrik 1939, ballinë dhe faqe n°3

“Më duhej të lija gjithçka në pallat. Unë arrita të paketoja vetëm një valixhe. Nuk munda t’i merrja të gjitha bizhuteritë e mia, mora vetëm dy-tre sende që më kishte dhënë burri.”

“Isha shumë e sëmurë gjatë rrugës dhe më duhej të hipja në barelë dhe nuk isha plotësisht e sigurt se çfarë po ndodhte. Foshnja qau gjatë gjithë kohës, humbi peshë dhe u sëmur. Patëm frikë për të. Por ai u shërua shpejt kur unë ndalova së udhëtuari.”

Djali i saj i vogël ishte tre ditësh kur ajo u largua nga Shqipëria.

“Tani mjekët thonë se ai po gjallërohet. Ai ka shtuar peshë dhe nuk qan më.”

Fëmija është i bukur me sy blu të ndezur. Një kirurg suedez materniteti e pa sot atë dhe tha se ishte po aq i rëndë në peshë sa çdo foshnje për moshën e tij.

Mbretëresha Geraldinë, njëzet e tre vjeç, naive dhe me stil amerikan, ka entuziazëm të madh. Ajo u shërua shpejt nga tragjedia e arratisjes së tyre – tetëmbëdhjetë orë me makinë mbi rrugët me gunga malore për në Greqi – kur italianët hynë në Shqipëri.

Mbreti Zog, megjithatë, luan rolin e të Burgosurit modern të Zendas. Kur zbriti nga anija në portet e Stokholmit, ai dha përshëndetjen mbretërore shqiptare – duke e vënë krahun në gjoks.

Ai kishte ecur drejt urës së këmbësorëve që të çonte në breg, sikur do të shkonte në teatër për të parë një shfaqje. Ai qëndroi në këmbë për të marrë duartrokitje, por turma heshti.

Mbreti, i veshur me një kapelë marinari, xhaketë sportive blu dhe këmishë të bardhë, përshëndeti dhe mbretëresha tundi me dorë. Pas në heshtjeje të vdekur hynë në doganë.

Më pas katër motrat e Zogut zbritën në pasarelë me vello në kapelet e tyre të anuara dhe me lule në krahë.

Valixhja e re

Pas tyre, një valixhe krejt e re prej lëkure viçi, një nga butonat e të cilës ishte hapur. Ajo përmbante pasurinë dhe kurorën e Zogut. Ai e paguan udhëtimin e tij në mërgim me ar të lashtë, monedha të vjetra shqiptare dhe bizhuteri që i futi në valixhe para se të ikte.

Kur mbretëresha më foli më vonë, ajo tha : “Mbreti arriti të shpëtonte disa relike nga pallati, por ai madje duhej të linte rrobat tona pas.”

E pyeta nëse i pëlqente të bënte një jetë private. Ajo u përgjigj : “Më pëlqen. Tani do të vendosemi në një jetë të qetë familjare. Sigurisht që këtë e kisha në Shqipëri, megjithëse kisha disa ceremoni publike për të bërë. Pavarësisht gjithçkaje, unë preferoja të qëndroja në shtëpi.”

Për një çift të sapomartuar, ata janë të rrethuar nga familjarë të shumtë. Katër motrat e ndjekin çiftin kudo që shkojnë. Edhe ato presin të kthehen në Shqipëri, ku kanë qenë kapitene në ushtrinë e grave.

Ish-mbretëresha Geraldinë u sëmur gjatë udhëtimit nga Riga në Stokholm. Ishte një udhëtim i vështirë dhe ajo mbërriti shumë e zbehtë, flokët i binin në fytyrë.

Ajo kishte veshur një pallto të bardhë të lehtë dhe një fustan të thjeshtë me stampa. Sapo mbërritën në hotel, një “manikyre” dhe një parukiere erdhën për t’i parë dhe ish-Mbreti Zog solli një berber. Rrobat e tyre ishin të gjitha të hekurosura nga një shërbëtor.

Sa herë që ndonjë nga shërbëtorët kalonte në dhomë, ata kontrolloheshin nga truproja që ishte ulur jashtë derës.

Këta burra janë besnikë. Ata janë anëtarët e oborrit mbretëror shqiptar që e ndoqën Zogun në ekzil.

Ata u përpoqën që suita e hotelit të dukej si një oborr mbretëror. Ata mbanin një shërbëtor në derë gjatë gjithë kohës dhe sillnin tufa me trëndafila në dhomë.

Lulet ishin kryesisht nga konsulli shqiptar, z. Gordland, agjent i sigurimit të transportit detar, i cili ende e mban titullin me dinjitetin më të lartë.

Kur mbretëresha Geraldinë e kaloi ditën me shërbëtoren e saj dhe manikyristen, ajo dukej një foto krejt ndryshe. Ajo është e gjatë, e hollë dhe e bukur.

Por ajo më tha : “Nuk bëhet fjalë që ne të shkojmë në Hollywood. Unë nuk do të bëj një film, dhe burri im nuk do të shkruaj një libër.”

“Mijëra shqiptarë besnikë ende shpresojnë që së shpejti të kthehemi si mbreti dhe mbretëresha e tyre dhe të ruajmë dinjitetin tonë për ta. Bashkëshorti im dhe unë do të donim të shihnim sërish Shqipërinë.”

Ndërkohë, princi i vogël flinte një kat më lart, në një dhomë në qoshe. Kur hyri në hotel dhe u përkëdhel nga turistët amerikanë, ai vetëm qeshi.

Djepi i tij, i mbuluar me një mbulesë anti-pluhuri, e ndoqi në një tjetër taksi.

Gjëja e parë që bënë dadot e tij ishte ta ushqenin dhe më pas ai shkoi të flinte gjithë pasditen. Ai është i vetmi person i lumtur dhe i pashqetësuar në të gjithë grupin, megjithëse me siguri do të rritet një pretendent i ri mjaft i pakënaqur.

Për shumë vite, duke shëtitur në vende të Europës ku gjendeshin shqiptarë, kishte rekrutuar…

Publikohet një studim të panjohur të Dom Zef Simonit, me titull “Persekutimi i Kishës Katolike në Shqipni nga 1944 në 1990-ën”, ku kleriku katolik me origjinë nga qyteti i Shkodrës që vuajti për vite me radhë në burgjet e regjimit komunist të Enver Hoxhës dhe më 25 prill 1993 u shugurua Ipeshkv nga kreu i Selisë së Shenjtë, Papa Gjon Pali i II-të , pasi ka përshkruar një histori të shkurtër të Klerit Katolik në Shqipëri, është ndalur gjatë në persekutimin që pësoi Kisha Katolike në regjimin komunist, nga viti 1944 deri në vitin 1990. Studimi i plotë i Dom Zef Simonit, duke filluar nga tentativat e qeverisë komuniste të Tiranës menjëherë pas mbarimit të Luftës për ta shkëputur Kishën Katolike nga Vatikani, fillimisht duke i ndaluar kthimin në Shqipëri Delegatit Apostolik, Imzot Leone G.B. Nigris, pas vizitës që ai kishte bërë te Papa në Vatikan në vitin 1945 dhe më pas me presionet e kërcënimet ndaj Monsinjor Frano Gjinit, Gaspër Thaçit e Vinçens Prenushti, të cilët e kundërshtuan prerë “ofertën” e Enver Hoxhës dhe si rezultat u pushkatuan prej tij, si dhe fatin tragjik të shumë klerikëve të tjerë që arrestuan, u torturuan dhe u dënuan me burgime, si: Dom Ndoc Nikaj, Dom Mikel Koliqi, Atë Mark Harapi, Atë Agustin Ashiku, Atë Marjan Prela, Atë Rrok Gurashi, Dom Jak Zekaj, Dom Nikollë Lasku, Dom Rrok Frisku, Dom Ndue Soku, Dom Vlash Muçaj, Dom Pal Gjini, Fra Zef Pllumi, Dom Zef Shtufi, Dom Prenkë Qefalija, Dom Nikoll Shelqeti, Dom Ndré Lufi, Dom Mark Bicaj, Dom Ndoc Sahatçija, Dom Ejëll Deda, Atë Karlo Serreqi, Dom Tomë Laca, Dom Loro Nodaj, Dom Pashko Muzhani, etj.  

Unë isha i sigurt se atyne, në këtë denoncim, nuk i siellshe asnjë rrjedhim kurrë. Ishin dy persona që me të vërtetë më kishin ba provokime e që unë, tue i njohtë, nuk u kisha përgjegjë. Ata kishin folë me mue, kurse unë jo me këta. Porsa nisa të flas, vetëm për këta të dy, hetuesi nuk donte të dinte asgja për këta. “Të tjerë, të tjerë”, lypte hetuesi. Unë kisha folë edhe me të tjerë, por falenderoj Zotin, se asnjë fjalë nuk më shkau nga goja. “Në radhën tjetër, pasi të mendohesh në dhomë e, trajtojmë përsëri këtë problem”, më foli. Porsa shkova në dhomë i mendojsha se aty kishte aparat incizimi e, tue fole me vete, lehtë, me pak za, thashë: “Unë çuditem se, nuk kam çka të tham”.

Në radhën tjetër, që qe dita e nesërme, më deklaruan se e mbyllin me sot hetuesinë. Kishin formulue akuzat. Të gjitha kot. Të gjitha hiç. Të gjitha përralla. Më thanë janë katër. Ishin neni i mos denoncimit e, ai i agjitacionit e i propagandës me shkrim. “Të tjerat, – thanë, – i heqim” e, ishin neni i organizimit që ishte krye, tue u caktue “Këshilli i ri dioqezan” dhe i emnimit tim, Vikar i Përgjithshëm dhe neni për shërbime fetare, por që këto nuk i përfshinte kushtetuta, që ende nuk kishte dalë. Si mbas këtyne, dënohem për veprimtari armiqësore. Akuzat ishin të vërteta, por në akuza ishin të dhunueme të drejtat e liritë. Ishte triumfi i dhunës.

Gjyqi, 26 prill 1977

Në një mëngjes, hetuesi më lajmoi në birucë ku ishe, se do delsha në gjyq, në këtë ditë. “Gjyqi do të bahet brenda, në Degë – më tha, me dyer të mbylluna. Asht gjyq special. Kështu asht vendosë për arsye të marrëdhënieve që ka pasë Kisha me shtet”. Ishte 26 prill 1977. Po shtijshin në gjyq edhe grigjën. Grigja ku asht? Bariun ku e kanë? Në vend që Monsinjori te gjendej te Kisha e Zojës së Këshillit të Mirë, ora 10 e paraditës, me rasën e festës të saj, së bashku me klerin, për të celebrue Meshën Shejte, në prani të mija vetëve, të divoçemve nga qyteti e katundet, që mbushnin Shenjtoren, sheshin e shpatin e kalasë, asht në sallën e gjyqit, bamë asht e lëkurë, si një kufomë në kambë. Ashtu më kishin ba edhe mue. Qe kanga fetare popullore: “Ndër ezgjete e kobe tona!/ Të bijtë e Zojës derman kërkojnë”.

Shekujt e prishjes sonë, kishin mbledhë ndër ezgjete e kohë një histori të shplakosun, që lëshonte zeherin e një fanatizmi të tërbuem, kundër çdo gjaje shejte dhe sidomos të besimit katolik.

Jemi në gjyq katër vetë: Imzot Ernest Çoba, Ipeshkvi i Shkodrës, Imzot Lec Sahatçia, Ordinar i Abacisë së Mirditës, Dom Kolec Toni, meshtar, pjesëtar i Këshillit dioqezan edhe unë, me detyrën e Vikarit të Përgjithshëm. Të gjithë ishim të veshun me rrobe uniforme, një dok ngjyrë mishi, të mbyllun, si një ironi e thellë orientale komuniste, na i veshën në këtë ditë të kjahmetëshme, tue na çue në një sallë të madhe të gjyqit, të lidhun hekurash e të shoqnuem me dy policë. Për ne të katërt, ishin gjithsej tetë policë, edhe dy ma tepër.

Na u tha të flitshim lirshëm. “Mund të shprehni mendimet tueja, mbasi ju jeni njerëz të qetë dhe nuk delni jashtë rregullit”.

Na ishim për ata krejt e kundërta e tyne, që përfaqësojmë vetëm një botë që duhet rrënue, një botë të thellë e obskurantiste, anmiq të vazhdueshëm të pastërtisë së historisë, frymëzuesit e shtypjes, intrigave, anmiqtë e kulturës e të shkencës. Në sallë hyni trupi gjykues me kryetarin, dy anëtarë dhe prokurori xuni vendin e vet. Na do të çohemi në kambë, për nderim. Filloi gjyqi ora 9ºº. Tri ditë, ora 9 ºº të paraditës, deri ora 13 ºº. Filloi sulmi i tyne. Dy ditët e para, kaluen me marrjen në pyetje të Monsinjorit, së pari me akuzën e marrëdhënieve të fshehta të tij, me Selinë Shejte, përmes Ambasadës Italiane e, relacionet e tij me Dom Dedën e, Dom Ivon. Mandej të Imzot Lec Sahatçisë, të akuzuem se kishte marrë pjesë direkt, në vrasjen e Bardhok Bibës, në gusht të vjetit 1949 e, formatë të agjitacionit e propagandës e, Dom Koleci e unë, për mos denoncimin e marrëdhënieve të Monsinjorit me Selinë Shejte dhe agjitacion e propagandë. E unë edhe me shkrim.

Akuzat nuk kishin asnjë vlerë, asnjë faj, por faji ynë qëndron te të qenunit tonë. Dojshin të arrijshin te zhdukja e plotë e meshtarisë e e besimit. Na përfaqësojshim për ata, të gjitha të zezat. Kështu mendojshin këta. Gjyqi kishte fillue punën, ishte në mbrendi. Na folëm të gjitha fjalët tona drejt, pa pasion dhe në një mënyrë konkrete. Gjyqi i Monsinjorit, zgjati dy paradite. Ishin tue e repë me ngadalë. Për krejt veprimtarinë që kishte ushtrue, në lidhje me Selinë Shejte e, Dom Dedë Malën, e spjegoi se e kishte të lidhun me ndërgjegjen. Me gjthë sulmet që i banë Imzot Lec Sahatçisë, kryetari i gjykatës e prokurori, ai pohonte se kishte qenë në dijeni për vrasjen e tij, por aspak se kishte përgatitë gja në këtë vrasje e, se ishte në gjendje të komplikueme në ato rrethana.

“Edhe sot, – thonte – për mue, në lidhje me këto, asht mister”. Zemrimi i prokurorit qe i tërbuem. “Pohoje të drejtën, se të shkon koka. Je nën forcën e partisë”. Dom Kolec Toni, deklaronte me guxim, se; “nuk ekziston ekonomia private, por gjithçka asht shtetnore e, për këtë arsye na gjindemi këtu”. Me mue u morën ma tepër se, pse nuk kisha denoncue as shkrimet, që ishin me përmbajtje religjioze dhe kundër materializmit, diktaturës dhe luftës së klasave. Pyetjes së kryetarit të gjyqit se; “pse nuk kisha denoncue”, u thashë se jam kundër denoncimit. E vazhdojsha tue u thanë se; “po të më provokojë kush, i tham ma mirë të mos flasë me mue, se me pranue me ardhë me denoncue. Mandej, si më kërkoni të denoncoj, mbasi edhe këto çeshtje, ishin tonat. Kam shkrue kundër jush edhe pse kam një formim katolik dhe së dyti, se me veprat që keni ba ju në Shqipni e, sidomos, me mbylljen e kishave, isha shumë i zemruem”.

Me disa biseda të prokurorit, shprehej në një mënyrë sintetike e ngadhënjyese vepra e dhunës, që nuk të len me lëvizë e, që na dojshin të ishim ndër hekura, se prania jonë për ata, ishte një kishë e çilun, një predk ende mbi tokë. Regjimi dhe trupi gjykues, kishte një kokë të vetme. Enveri do vetëm unitet e punë ideologjie e, tue i ba të gjithë përgjegjësit e detyrave të zhdukjes, të veprojnë me bindje, se kështu vendi ka gjetë udhën. Kjo luftë klase, asht e tipit unitet-dhunë. Prokurori çonte zanin shumë herë, detyra kryesore e tij dhe e prokurorëve, nga Koçi Xoxe, Aranit Çela e qinda nëpër rrethe e qytete, për të qenë gati për sulme. Me qëndrim si të një ujku, që fryhet për të shkye prene e vet, i binte barra për të triumfue mbi anmiq të klasës, i gëzuem se punon me aq siguri, për vijën e partisë, besnik saj, deri në fund. Kryetari i gjykatës, ndera e drejtësisë, që peshon gjithçka me trunin e klasës, mban një ekuilibër, si triumfues i pangishëm.

Asht vegla kryesore e aparatit, që qet e përcjell krena njerëzish e, pjesën e madhe i dërgon në vendet e vuajtjes e të vdekjes, pa një skrupull, tue dashtë me pa gjithçka të mbarueme, për t’i dhanë fund breznive, pa asnjë brez të vjetër, pa asnjë të vërtetë të kalueme. Ky gjyq pat edhe dëshmitarë, njëmbëdhjetë e, u randue prej pasaktësive të tyne. Zoti i pastë falë, se kishte edhe shpifje. E treta ditë pati edhe mbas ditën, për t’u dhanë vendimi. E për këtë u hapën dyert, ku morën pjesë shumë nëpunës të Degës së Shkodrës. Monsinjor Çoba, qe dënue 25 vjet, Imzot Lec Sahatçia, 20 vjet, Dom Kolec Toni, 13 vjet, e unë 15 vjet.  Gjyqi mbaroi tue rrahë shuplakë shumë, për “drejtësinë e partisë, kundër armiqve të tërbuar kundër pushtetit popullor”. Historia e Degave, mbretnia e vdekjes dhe e gjakut, e etjes vetëm për krime, që kishte fillue zyrtarisht në javët e para të vjetit dyzet e katër, tash i jepte një farë fundi hierarkisë kishtare. Nuk kishte ditë ma të keqe, për popullin e historinë.

Mbas do kohe do të arrestonin edhe klerikë të tjerë, si: Padër Anton Lulin, Dom Pjetër Grudën, Padër Leon Kabashin, Dom Nikollë Gjinin e, Padër Gjergj Vatën.

Monsinjori lëshoi një za të lehtë, tue kërkue një absolucion. Ashtu bamë të gjithë, ndaj njeni-tjetrit. E na me pranga në duer, u zhdukem të gjithë e, Monsinjorin, për të mos e pa ma. Ai do të kalonte vuejtje tjera shpirtnore, morale e fizike. Do të merrshim lajmin për atë, se vdiq në spitalin e Tiranës, mbas një punkture që i kishin ba, gjoja, për t’i pre dhimbjet e, për t’i pushue zemrën. Plani i tyne qe vu në zbatim, me 12 janar 1980, ditën e Shën Ernestit, të cilit Monsinjori i lutte emnin. Mbas gjyqit, na ramë në një qetësi, në një heshtje, për të marrë shpejt një rrugë të re të gjatë, të jetës. Mund të thomi se kishte mbarue gjithçka dhe populli në hallet e të vraponte për të fitue keqas një kafshatë bukë dhe i tretun e i habitun, në hapsinën e vuejtjeve të randa. Një polic i ri, i vrantë e i qetë, me një mirësi natyrore, Hamzai, pyeti, kur dola për pastrim, se sa isha dënue. “Mue më dhanë 15-shin”, kje përgjigja ime. Ai u vra dhe e mori si një tallje. Por nuk foli.

Burgu i Spaçit, 13 maj 1977

Ishte dita 16 maj, ditë e hanë, kur më nisën për Tiranë. Dola nga birucat e hetuesisë, nga, ajo dhomë mizore, ku kalova gati një njëmbëdhjetë muej, me aq dhimbje, vuajtje, tortura, izolim. Delsha nga Dega e, hypsha në një autobus, ku ishin 10 vetë. U takova edhe me Dom Kolecin. Largohem për një kohë të gjatë nga qyteti im, tue lanë në shtëpi nanën e motnueme dhe motrën e shumë sakrificave, vëllanë, që do të kishte vuajtjet e sëmundjes dhe të burgut. Të gjitha plagë të reja. Dy ditë para se të arrijsha në kaushën e Tiranës, ku mblidheshin të gjithë të dënuemit e Degëve të ndryshme, për t’u shpërnda nëpër reparte të ndryshme, Gjergjin e kishin nisë në Repartin e Ballshit. Burg quejshin vetëm një, atë të Burrelit. Mbas dhjetë ditësh, që kaluem në Kaushë të Tiranës, përsëri me autobus, së bashku me Dom Kolec Tonin, gjithsej shtatëmbëdhjetë vetë, u nisem në Repartin 303 të Spaçit, për të kalue një jetë gjalle e për gazep.

Kjo makinë e mbyllun, terr brenda, dukej një diçka që nuk ngjet me asgjë. Çdo realitet, asht origjinal. Çdo makinë mund të çonte nga Tirana në Spaç, por të gjitha edhe me diferenca. Kjo makinë ka specifikën e vet. Ka të përbashkëtën, se ecë si të gjithë. Por të veçantën, se nuk ecë si tjerat. Kjo ka shpejtësi edhe ndër kthesa, ka tundje, ka mizori, ka inat. Janë shtatëmbëdhjetë vetë të lidhun duersh me hekura. Atij që i delte të shihte gja mes disa birave gjatë ecjes së saj, edhe mue, në këtë ditë me diell, na dukej sa e pamëshirshme asht toka, me ato pamje fikse të shpejta. Nuk dallohesh mali e fusha, në këtë rrethanë. Të jepej përshtypja e një kaosi, si një absurditet në ekzistencë. Vetëm dritë shihet, përzje me terr të madh, me ngjyrë afër territ dhe humnera kohe, robnie. Na qenie verte të daluna nga varri, na u dukte vetja, tue pa njeni-tjetrin, se ishim hjedhë në një infinit kotësie.

Ishte kjo ditë e premte, kur arritëm afër orës dy mbas mesdite, u hap porta e madhe e repartit, tue u mbylle menjëherë. Ndjeva e përfshiva izolimin e gjatë. Hyna pa e ditë, kur dal! A dal?! Kjo kje një punë e çastit e, tue mbetë e ardhmja edhe në errsinë, fshehtësi, u hap udha dhe u forcue bindja, për ato forca që ka njeriu për të rezistue. Këtu më duhet për të kalue vjetët. Në dorë të Zotit. Rojet e kampit që shërbejshin aty, janë vetëm roje; besnikët e pushtetit, gjykatave, të diktatorit. Janë veglat e punës të asaj makine, diktaturës së adhurueme që jeton me këto forca e, që bajshin punën speciale të shtypjes nga afër, e paraqitshin anën fort të keqe të saj, në atë vend të rrethuem me male të pablerim, e me tela me gjemba, pranë një përroni shumë herë të thatë, mbi të cilin silleshin në pak qiell orrlat, mbi krenat tonë të gjallë e të vdekun. Ishte vërtetë edhe një burg natyral.

Këto roje kishin qëndrim si një një. Ishin të qetë, kishin pak fjalë, pse edhe këta të urdhnuem të mos bajshin biseda me të burgosun, me këto “anmiq”, “fara e keqe në Shqipninë socialiste”. Ishte një polici e rafinueme mirditore. Kur kishin punë me dhanë ndëshkime, veç ndëshkimit që kishte burgu mbas revoltës, ngjajtë më 1973, policët u bajshin grupe apo skuadra për rrahje, deri që lodheshin mbi trupin qyqarit të burgosun, shumë herë hero i pashembullt. E kjo dhunë shtazarake ndodhte, pse nuk ka krye realizimin e normës në minierë, që me pa me sy të hinte tmerri, ose të gjente polici, tue u përçapë pse ke shtie ndonjë send të vogël në gojë. Dy roje ushtarake me rroben e ngjyrës së blertë, na banë ngadalë një apel, tue shikue qetë secilin nesh në fytyrë, porsa përgjigjeshim. Na çuen me një të burgosun në shërbim të tyne, në një magazine, për me marrë rroben devizë ngjyrë tullë e, një dyshek me kashtë e katër batanije të vjetra, e vështirë me i prekë me dorë, sa neveri të jepshin.

Ndër to kam fjetë dymbëdhjetë vjet, unë e shumica e të burgonve, se të privilegjuemit në shërbim të tyne, i kishin edhe të reja.

Rrobë-divizë, merrshin çdo vjetë, po tash rrobe me vija dyshekësh. Të gjithë të qethun, na zbritën tue ba disa kambë shkallë guri në kamp, që kishte trajtën e një koni. Në dy oborre, na pritshin me qindra të burgosunish. U përqafuem me të njohtun dhe me tre meshtarë që i gjetëm aty, Dom Ndoc Sahatçin, Dom Ernest Troshanin e, Dom Martin Trushin. Kishte dhe shkodranë e ndër ata, Zef Ashta, me akademi dhe ba burg afër tridhjetë vjet, me të cilin do të rrijshim çdo ditë, njeri i qetë dhe simpatik e që, vdiq në një ditë maji mbas disa vjetësh. Aty gjetëm Tonin Andrachio-n, të nipin e Monsinjor Ernest Çobës, një djalë shembull në burg, i rrallë për vetitë e mira të karakterit, të inteligjencës e të virtyteve të krishtena. Një grup mirditoresh, njeni ma i mirë se tjetri, njerëz të dashun e besnikë.

E kur do të vinte Nikollë Prenga prej burgut të Burrelit, njeri i shquem në kampe, ky grup mirditorësh, do të forcohej. Edhe prej maleve të Veriut, kishte burra të mirë e, sa fshatarë prej anave tona, me një qëndrim si duhet: njerëz të besimit në fe e, me virtyte. Tue njohtë ngadalë kampin, do gjejshim djelmosha nga Vlona e krahinat e Jugut të Shqipnisë, të zgjedhun, të vendosun, trima dhe guximtarë. Pashë shumë fytyra të reja në këtë kamp të rrezikshëm të revoltës, ngja para katër vjetësh të ardhjes sime. Kishte edhe një vjet, për të mbarue dënimi zyrtar i kampit të ndëshkuem. Po ai ndëshkim e ai terror që gjeta, vazhdoi edhe ma i fortë.

Me rastin e revoltës, thuhej se kishte marrë pjesë për ta shtypë, vetë Kryeministri, kjenë pushkatue katër vetë dhe arrestue, torturue tmerrësisht, ma se tetëdhjetë vetë e, dënue. Do të merrshin pjesë në punë të gjithë të dënuemit pa përjashtim, në minierë, kjofshin ata edhe të sëmurë me gjithë farë lloj sëmundjesh, edhe ata që ishin edhe me temperaturë të naltë. Porsa u veshëm dhe u sistemuem shpejt nëpër dhoma, ku banojshin pesëdhjetë e dy vetë, në çdo dhomë, në tre kate e, ku unë u vendosa në katin e ultë të katit të tretë të ndërtesës, na lajmëruen ta kryejshim disa formalitete, regjistrime e porosi, që na i jepte komandanti i kampit.

“Zyra Teknike”, në Spaç

Kampi drejtohej nga komanda, por në kamp ishte dhe një zyre që përbahej nga tre të burgosun, të aprovuem nga Ministria e Punëve të Brendshme e, që këta lidhshin e zgjidhshin gjithçka në komandë e, ishin të ngjitun me këtë porsi mishi kocin, e që komandë, Zyre Teknike dhe të burgosun, formojshin një treshe reale. Kjo zyrë e dytë, thirret; Zyre Teknike. Zyre tru. Kjo drejton punën e minierës, nëntokën edhe tokën e rrethueme me miniera, vend me rreziqe shembjeje, ku ndodhshin aksidente e vdekje, numri i të cilëve kishte arrijtë mbi njëqind persona. Komandanti në këso rastesh, porositte me dhimbje hipokrite, që në punë të kenë kujdes: “kur të hyni në nëntokë” e në anën tjetër kërkonte me rigorozitet plotësimin e normës patjetër, se asht ligj. “Duhet të punoni, të lani fajet tueja, jo fajet, por krimet që ia keni ba pushtetit popullor”.

Në minierë mund të ishin heroj, që ndyheshin me baltë e pastroheshin me vendosmëni. Zyra Teknike aty shikjonte disiplinën e kampit. Asht qendra e rrjetit, të të gjithë lëvizjeve zyrtare e të fshehta. Tue qenë qendra e informacionit dhe e ndërlidhjes, që organizon spiunazhin dhe i vën në lëvizje në këtë regjim të pështjellimit, këta janë persona fort të besueshëm të komandës. Janë të burgosun dhe komandantë në një shtypje që bahet me shumë forma. Tamam si në Orient. Shqipni që organizon spiunazhin në burg, jashtë, edhe jashtë Shqipnie, edhe në Vatikan.

Zyhdi Çitaku

E një i burgosun që ishte në shërbim të tyre, Zyhdi Çitaku, për shumë vjet, tue shëtitë në shumë vende të Europës, ku gjindeshin shqiptarë, kishte rekruetue persona në shërbim të regjimit. E tue qenë se ky kishte ba disa gabime jashtë, në lidhje me planin e tyne, kur kishte ardhë në Shqipni, shpejt e kishin arrestue dhe e kishin dënue randë. Në burg sillej mirë. Dita e shtunde dhe e diella, më dolën disi të qeshuna, në diell të bukur maji. Kështu më kaluen edhe disa javë, por i lodhun shumë e marrje të forta mendsh, sidomos kur ngjiteshe nëpër shkallë, tue u mbështetë parmakësh, kur shkojsha në dhomë. Por kur fillon të mësohesh e të ban burgu për veti, atëherë nisë jeta e tij dhe dalëngadalë njohja me vuetje të tjera e fatkeqësi. Quhej; kampi i anmiqve. Kishte shumë njerëz edhe me kulturë, por jo si ata që ishin në shumë vjetët e para, ku gjindej ajka e kulturës së kombit dhe e intelektualëve të mirfilltë, me shkolla të universiteteve të Europës e të Amerikës, ku kampet dhe repartet, nuk kishin sheje spiunazhi, veç rrallë ndonjë që zbulohej menjëherë.

Njerëzit ishin me kulture të marrun ma tepër, gjatë periudhës së socializmit, edhe disa të marrun në vendet socialiste të Europës, inxhinierë, ushtarakë, të sistemit, shumë njerëz që nuk mund të quheshin figura politike, por ma tepër nga ata që kishin shkelë, si mbas pushtetit, ligjet e kushtetutës. Kushtetutës së quajtun ma ma demokratikja në botë, që pa ekzagjerim kishte shtie nëpër burgje, një të treten e popullsisë shqiptare.

Duhej të bisedohej me shumë kujdes me njeni-tjetrin, rreth problemeve që i përkitshin jetës politike. Shumë kërkojshin të gjejshin shokun, të rrahshin probleme të ndryshme, që lidhet me jetën e nevojën e jetës sate. Do të bisedohej, por ma shumë për ngjarjet që ishin në botë dhe brenda kufijve tanë, informacione prej gazetave që hyjshin në kamp dhe lajmeve të radios, që të shurdhonte prej orës 6 të mëngjesit e, gjatë ditës. Do të bisedohej me kujdes, pse aty punonte rrjeti spiunazhit, fort i rrezikshëm, që të sillte shpejt arrestimin tand të ri. Të kanë dënue herën e parë dhjetë vjet, për agjitacion e propagandë, të bahen me dënimin e ri, edhe dhjetë të tjera, e me radhë tridhjetë, katërdhjetë vjet. E si mbas rasës, edhe me vdekë mbrendë. Sa vetë kanë vdekë brenda nëpër burgje?!

Spaç: 1700 të burgosur, politika kineze!

Të burgosunit vërejnë gjithçka. Autoburgu sillte çdo dhjetë ditë të burgosun të tjerë, edhe kuadro ish partie e të pushtetit, që Enveri i lidhte për së gjalli, e që brenda vjetit u shumuen. Kampi kishte një forcë, rreth njëmijë e shtatëqind vetash. Shumica fort e madhe, ishin të ri. I sillte politika kineze, agjitacioni e propaganda, tentativat për ikje, kuadrot revizioniste, që partia po i nxirrte jashtë me shtjelma, tue i çue në plumb e nëpër burgje. Të gjithë këto njerëz, kushtetuta rrënimqare i quante; “trathtarë të atdheut”. Na kishim emnin e keq, u quejshim “trathtarë”. Ky titull nuk na randonte, por na bante të qesheshim me ironinë tonë, se ku kishte arrijtë ky koncept trathtar, në Shqipninë e luftës së klasave?! Këta që vijshin me autoburg, siellshin lajme se janë mbushë Degat e Brendshme, me të arrestuem. Presin të dalin në gjyq. Kampi nuk ishte i fjetun. Kishte njerëz energjikë dhe të fuqishëm, plot guxim dhe një farë mburrjeje. Dita, javët, muejt, kalojshin shpejt. Vjeti nuk mbaronte kurr. Jeta kishte mundime të mëdha, të kohës e të vendit ku gjindeshin. Memorie.al

                         Prof. SIMON RROTA  (1887-1961)

Profesor Simon Gjush Rrota asht le në Shkoder me 23 Tetor 1887. Vemendja e Babës Gjush per edukimin e fëmijve asht kenë e posaçme. Kujdesi per shkollim nuk i ka mungue asnjenit asnjëherë. Këte verteton edhe prania e Kol Idromenos në edukimin e tyne. Kola, i madhi djalë ishte profesor në Universitetin e Vjenës.  At Justini ishte Frat Françeskan, dijetar i vertetë që solli në Shqipni fotokopjen e “Mesharit” të Buzukut. Ndersa Gjoni ishte mësues në Fieri. Ndersa Simoni mori mësimet e para nga mësuesi Kol  Idromeno, i njoftun edhe si piktor në Shqipni aso kohe.e ma von në shkollën italiane t’ artizanatit me mësues Saverio Polarolin, tue ndjekë ndërkohë edhe rrethin e pikturës së Kolë Idromenos. Punësohet  tek Ndrek Mini^[2] deri sa thirret nën armë nga ushtria turke, së cilës i shmanget në Mal të Zi prej ku gjen strehim si refugjat politik në Bari të Italisë.

Me ndihmën e Polarolit regjistrohet në akademinë e Breras të Milanos në të cilën studion nën udhëheqjen e mjeshtrit Kampestrini. Gjatë studimeve lidh miqësi me piktorin Mario Karminatin, kunatin e tij të ardhshëm. Në atë periudhë viziton Francën dhe Austrinë, dhe më 1914 kthehet në Shqipni. Fillimisht punon në Lushnjë si fotograf  tek vëllai i tij Gjon Rrota që ishte njëkohësisht edhe mësues, ma  vonë si dekorator në shoqnitë kulturore të Shkodrës.

Më 1922 emnohet mësues i vizatimit në Gjimnazin Shtetëror të Shkodres prej nga shkëputet vetëm pas 40 vjetëve.

Gjatë kësaj periudhë merr pjesë në të gjitha ekspozitat e vendit si dhe në disa prej aktiviteteve ndërkombëtare. U vlerësue shumë nga të gjithë”… për një mënyrë të vetën në të pikturueme, si dhe për krijimet e Tija artistike.”

Si tek të gjithë rilindasit ndjenjat patriotike, atdhedashunia ishin shtrati emocional i artit të tij. Simoni nuk i kërkoi kurrë majat e virtuozizmit dhe dukjen e sforcueme. Ai ishte një personalitet i thjeshtë me një dhunti natyrore për punë dhe krijimtari të pandërpreme me çka ngjallte ngado simpati dhe mirëkuptim. Asht i pari mësues i vizatimit të cilit do t’i thurren vargje e do t’i këndohen këngë. Ai jetoi dhe punoi në një kohë kur shoqnia dhe shteti shqiptar po hidhshin hapat e para, në një kohë kur çdo gja me vlerë kërcënohej nga forca të egra fatale, nga terri i kudogjindshëm, në një kohë kur një ligësi absurde, e stisur nga njëqind duer të padukshme e rrezikonin imazhin- pikturën shqiptare – poaq sa dhe fjalën shqipe.

Në largësinë një shekullore, në vorbullën e përpjekjeve kolektive spikat vepra e artistit dhe pedagogut të paepun i cili do të jetë pjesë e asaj shtylle që siguroi vazhdimësinë, tue u ba simbol i kambënguljes kulturore.

Siç dihet vizatimi për fëmijët asht dëfrim, një lojë. Tek Simoni do të ketë kenë paksa ndryshe sepse Kolë Idromeno e ngushëllonte sikur të ishte fjala për një martirizim :”… këta njerëz do të jenë dëshmitarët e punës sonë”. Ky vrap ndër gurë e pengesa do t’i japë qëndresën e një suste çeliku. Edhe i shkuem në moshë, etja, dëshira për punë do ta ngrinin që me natë për të fitue ditën.

Prof. Vladimir Jani në monografinë kushtue Simon Rrotës kujton: “Njëherë para nja gjashtë vjetësh u ndesha me të pa le dielli tek ura në Ajazëm-bri Rozafatit, me kavalet në dorë. “Kam vjet shumë,- më tha- por nuk due me vdekë pa i krye do punë dhe nuk mund të za vend pa pikturue”. Cilatdo kjofshin preferencat personale të artdashësve të shumtë, në një pikë të gjithë bashkohen me kritikën e cila nuk ndesh asnjë kundërthanie midis artit dhe personalitetit të tij si “…një qytetar i mirë, i pa të keq, i drejtë dhe gjithëherë i gëzueshëm.” Shprehjet e tij vizuale gjenerojnë impulset e një Shpirti të këthjelltë plot mirësi. “Ma i riu” i rilindasve e përjetoi atë epokë me gjithë kënien tue mbart në shtratin e artit të dashtun idealin kombëtar dhe mishënimin e tij-Gjergj Kastriotin per të cilët Prof. Simoni do të kujtohet gjithmonë.

“Ndër ditët e sundimit të sulltan Hamitit-tregon piktori-ishte një periudhë kaq e vështirë për piktorët sa mjaftonte me të pa kush në dorë një skicë njeriu për t’u krijue dyshimi se asht fytyra e Skënderbeut. Dhe mjaftonte ky fakt për të dhanë rrugën e internimit ose burgun e përjetshëm”. Këtij represioni vite ma vonë, artisti do ti përgjegjet me tabllonë “Beteja” ku paraqet Skënderbeun tue u përleshë me tërbim kundër turqve si dhe me kompozimin e njohurn”Skënderbeu në shtratin e vdekjes”. Gjatë jetës së vetë piktorit ju kushtua kryesisht peizazhit dhe portretit të cilat do të na i japë “… me ngjyra të gjalla e të forta dhe të bukura… tue trajtue tema etnografike paraqet edhe objekte të vjetra, shtëpia tipike të moçme, kostume kombëtare… të cilat kanë vlera artistike dhe historike”. Narracioni i tij nuk asht i rastësishëm, por i qëllimtë. “Tabllotë e tij kanë karakter përshkrues… dhe po ti mblidhnim të gjitha sëbashku do të fitojnë ma shumë interes se plotësojnë njëra-tjetrën…”. Me punë të palodhur ai arriti të bahet”… një nga portretistët dhe pejsazhistët e rëndësishëm për artin realist shqiptar të gjysmës së parë të shekullit XX”.

Dëshira e Simon Rrotës ka kenë që “… të japë të gjallë kohën e vet, tua tregojë brezave të ardhshëm se cila ishte jetesa, cili kje Shpirti, zakoni, zhvillimi, dhe dëshira e shqiptarit dhe kryesisht e shkodranit të shekullit të tij”.

Në Itali Simoni ka ra në kontakt me klasicizmin e pastër.

Piktorët gjenialë si Rafaeli, Veroneze, Tintoreto, Karavaxho e deri tek ma të spikatunit lanë gjurmë tek Ai. Teknika e draperive të Rafaelit ndjehet mjaft mirë tek portreti i S. P. Pistulit. Ndërsa tek portreti i së shoqes, Karlës, loja e dritë – hijeve krahas butësisë rafaeljane na flet për afinitet me Karavazhistët.

Asht për të ardhur keq se nga riprodhimet e dobëta artdashësit janë privue nga ambëlsia dhe delikatesa e origjinalit. I dashuruem mbas sfumaturave, me tone të buta dhe të ngrohta artisti u përcjell brezave imazhin e krijesës ma të shtrenjtë të jetës së tij. Karla, kjo vajzë milaneze, lë postin e sekretares stenografe në firmën e famshme farmaceutike Montekatini drejtë një të ardhme aspak të sigurt mbas Simonit të saj shqiptar. Prodhimtaria e pazakontë (700 vepra) si dhe frymëzimi i pandërpremë i piktorit do të ishin të pamunduna pa Karlën e Tij besnike.

Romantizmin e shëndetshëm si dhe skenat e paqme bukolike Simoni do ti mbaj nën kontrollin e profesionistit serioz. Për shembull në tabllonë “Ura e Mesit” autori nuk ka si qëllim të tregojë arkitekturën e një monumenti kulturor. Harku i madh dhe i randë jepet pjesërisht, aq sa me hijen e vet qarkon horizontin, ujnat, dritën dhe bagëtinë tue lanë mënjanë bareshën të zhytun në një vetmi soditëse të një jete të abandonueme. Pëlhurat e tij janë ndërtue thjeshtë dhe po thjeshtë perceptohen. I përmbajtun dhe i ngrohtë, ndonjëherë ma të rradhë e freskon paletën me tone të ftohta si tek pejsazhi modest “Bora pranë Arrës së Pashës”. Damtimi i dorës siç është konstatuar ndonjëherë më duket një lloj konforti midis recetave akademike, larg pranimit dinamik të modelit.

“Përse mor baba ban gra me japanxha, mure e shtëpi të vjetra e kaq shumë veshje shkodrane ?” e pyeti në një rast Maria, nusja e të birit. I mendueshëm i moçmi Simon iu përgjigj : “Ka me ardhë një kohë moj bijë që kanë me u kërkue këto dukje dhe veshje dhe rinia nuk do ti gjej ma kurkund”  Hijet e rrepta të rrugëve, dyert e mëdha prej guri të latuar me qemer, me pullaz të gjanë për strehë e me frëngji, artisti nuk do ti shohë si dekore të thjeshta dhe kurioze ; ai do të hulumtojë shpirtin që ato mbartin. Piktori e di mirë se rrugët e qyteteve kanë diçka nga fytyra e vërtetë e vendit. Kontakti me sa e sa “fytyra” përtej Adriatikut i dha shkathtësinë selektive për të hjek të tepërtat dhe evidentuar domethanien preçize të detajeve. Psikologjia e gurtë e pejsazheve plotësohet me figura të rradha njerëzore ; ma së shumti gra me veshje tipike lokale. Ato shkojnë dhe vijnë tue prezantue, veshjet, etnografinë, natyrshëm larg pozave dhe sforcimeve; me shami kumashi në kokë, me japanxhat, xhybet, barnavekët dhe eteritë. Në të gjithë këto ndërmarrje artisti pati përkrahje dhe mirëkuptim.

Kam bindjen se ma mirë vepra dhe personaliteti i Simonit rilevohet po të ballafaqohet me piktorin V. Mio. Ndonëse është konsideruar si një nga “peizazhistët e parë të plenerit në Shqipni” më duket se ai mbeti në periferi të impresionizmit; përballë Mios Simon Rrota duket i rreptë dhe disi i ngurtë. Liria poetike dhe intelektuale e Vangjushit mbetet e huaj për të. I ajthëm, tërësisht evropian por dhe atdhetar i flaktë, Simoni pikturon Zotin Krisht tek thërret : “Lini fëmijët të vinë tek unë…”, ndërsa Mio vendos një kishë në pejzash i ngazëllyer nga gjetja e një pleneri befasues. Por i mblidhni të gjitha tabllotë e Mios dhe i vendosni përballë një peizazhi mitik siç është “Derë e Madhe” dhe do të shihni se realizmi tragjik dhe metafizik i kësaj të fundit do ti lanë mbrapa frymëzimet impresioniste. Mio nuk pikturoi në Shkodër ashtu si Simoni nuk do të dinte se çfarë të vendoste përpara dyerve modeste. Këto dy shprehje artistike kaq të plota dhe të pavarura, pothuej të njëkohshme, përbajnë një pasuni të vërtetë kulturore kombëtare, një traditë origjinale dhe besnike ndaj rranjëve që u dhanë jetë.

Krijimtaria e tij përfshinë kompozime, portrete, peizazhe e vizatime me karbon. Ndër më të njohurat janë “Beteja e Skënderbeut” (1916), “Te pusi i fshatit”, “Portë Shkodre”, etj. Në mënyrë të veçantë përmendet për portretin e Lekë Dukagjinit. Punimet e tij artistike e vendosin atë, ndër piktorët më të njohun shqiptar. Vdiq më 27 janar 1961. Simoni nuk ka masat e Kolë Idromenos, ai ngjan ma tepër me rrjedhën e bollshme të një prroi i cili përshkron kodra dhe male. Zëri i tij modest paralajmëroi një të ardhme për të cilën ai nuk e kurseu talentin. I drejtë dhe gjithherë i gëzueshëm por pa ju fshehur imazheve dramatike ai kalonte e rridhte për të drejt moteve që do të vinin një mesazh fisnik dhe burrëror. Në mes të artit zyrtar ai nuk bije në sy. Tonet e nostalgjisë dhe një lloj brenge romantike e shoqnojnë ndonjëherë në ngujimin, në vetëflijimin e tij, tek një art me interes të theksuar etnografik. Mbas vdekjes më 1961 ju dha titulli “Piktor i Merituar” dhe më 1999 “Piktor i Popullit”.

Kujtimet e Profesor Simoit me kenjen nxanës i Tij lidhen me një episod aso kohe i “pathanun”: Na thirri një mbasdreke në sallen e vizatimit mue dhe Dorote Serreqin. Na shpjegoj se donte me na mësue me shkrue bukur. Shkrimi i bukur asht kerkesë e shkollës socialiste. Tue mësue ju me shkrue bukur, neser do të duheni perme shkrue edhe parulla. A e dini se mund të gjeni vende pune të mira në saje të shkrimit bukur?

***

Kjo thanje u ba realitet i jetës seme kur erdhi Hrushovi në Shkoder…

Oh sa shumë kujtime ruej per Ju o i Nderuemi Profesor Simon Rrota ?!

Emni i Yt nuk fshihet kurr nga kujtesa ime…

Emni i Profesor Simonit per mue asht Perjetshem!

Melbourne, 4 Janar 2025.

Në Shqipëri: E vetmja festë e vitit madhore popullore.

Ajo natë, si e vetmja festë popullore është festuar më shumë se cdo festë tjetër në Shqipëri. Sipas një modeli uniform, mundësive, rrethanave, kushteve, në familje, lokale, në shesh, në spitale, reparte ushtarake, deri edhe në postat kufitare. Si e rikthen sot për “Panorama”, fotografi i njohur, Nikolin Baba, ato fundviti, kur punohej edhe paraditen 31 dhjetorit? Nga pemsa e Vitit të Ri, dezhurnet, menunë e darkës, Koncerti televiziv, restorantet, gjithcka, deri edhe Koncertin e Vjenës në Rai 1. Të paktën deri më 1990 një Shqipëri ku festohej por edhe vigjëlohej.

Baba, si kujtoni prag festën e Vitit të Ri?

Atmosfera e ardhjes së Vitit të Ri, niste me Festivalin e Këngës në RTVSH, që zakonsiht zhvillohej në javën e fundit të dhjetorit. Pastaj pema e Vitit të Ri, që vendosje atë javë, ndonëse jo traditë e të gjitha familjeve, kjo për mentalitetin, përkatësitë fetare. Ato nuk tregtoheshin nga shteti, por nga persona që i merrnin në Malin e Dajtit, edhe pse ishte e ndaluar, duke i shitur rrugëve. Një e tillë kushtonte 10 lekë. Me pak zbukurime, pambuk, disa lodra, arra të ngjyrosura, etj. Ndonëse dikur në dyqanin e Valutës shiteshin zbukurime të ardhura nga Cekia, shitja e topave masivë me ngjyra për një pemë, kujtoj vitin 1972, kur në Ma-Po-n e madhe fluksi për blerjen e tyre, një prodhim kinez, ishte i jashtëzakonshëm.

Nga kartolinat, e gjithë Shqipëria një foto te Skënderbeu?  

Kartolinat ishin një nga mënyrat për të uruar, si brenda Tiranës, në qytete të tjera dhe jashtë Shqipërisë. Ato i gjeje në postë, kinkaleri, dhe kushtonin pesë lekë. Posta qëndrore, postierët kishin shumë punë në atë periudhë. Atmosfera festive në Tiranë, ndihej, kryesisht në bulevardin kryesor, te lulishtja pas monumentit të Skenderbeut, pemët e larta të saj, zbuluroheshin me llampa që lyheshin me bojra të ndryshme dhe të zakonshmit fotografë. Paraditja, aty kishte fluks të madh, familje, fëmijë, të ardhur, vetëm për të bërë një foto.

Dhuratat, ato për fëmijë, tjetër festë?

Bëhet fjalë për ato që jepeshin për fëmijët, në ndërmarrje, shkolla, institucione, kopshte, kudo. Punonjësve i mbahej një kuotë e vogël nga paga e tyre, duke organizuar më pas takime, festime për t’ja shpërndarë fëmijëve. Në ditët e fundit të vitit një pritje e madhe organizohej në Pallatin e Brigadave nga Enver Hoxha me pionierët e dalluar. Po kështu edhe tek fëmijët jetimë, ata me probleme shëndetësore, etj. Për punonjsit e dalluarit jepeshin shpërblime te vogla financiare.

Edhe ndeshje futbolli?

E vecanta e 31 dhjetorit ishte ndeshja e futbollit që zhvillohej në Pallatit të Pionerëve, paradite, një takim që u kthye në një traditë, në të cilën luanin edhe futbollistët më të njohur, të klubeve të kryeqytetit. Takimi ndiqej deri edhe nga jashtë rrethimit, me njerëzit që qëndronin matanë murit, ose sipër tij, pasi nuk kishte hapsirë për të qenë brenda territorit të vogël të fushës, me  spekakorë në këmbë në bordurat e saj. Nga Dekori I Tiranës, vendoseshin banera të mëdhenj festivë. Ardhja e plakut të Vitit të Ri në familje, ndërmarrje, institucione për fëmijët ishte dicka jo e zakontë.

Dezhurne me turne, festojmë e vigjëlojmë

Të parët që largoheshin nga Tirana ishin studentët që ktheheshin për pak ditë në shtëpitë e tyre, dhe veprimtaritë sportive, artistike ndërpriteshin. Në ato ditë as gazetat “Zëri i Popullit, “Bashkimi”, “Sporti”, “Drita” nuk dilnin. Të djelën e fundit të muajit punohej, për të zevendësuar 2 janarin, ndërkohë që shqiptarët mund të ishin i vetmi popull që punonin edhe paraditen e 31 dhjetorit. Natën e Vitit të Ri, si dhe datat 1 e 2 janar në ndërmarrje, dikastere, kudo organizoheshin dezhurne, cdo dy orë me punonjësit që alternoheshin sipas një grafiku, ku ata më të rinjtë, të pamartuarit ishin të angazhuarit, ndërsa gratë, vajzat jo.

Vjen 31 dhjetori, si pritej ajo ditë?

Gjatë ditës së 31 dhjetorit qyteti gumëzhinte dhe dyqanet ishin të hapura deri pak orë para mbrëmjes, deri edhe berberët, permanentet, pastaj të gjithë të mbledhur në shtëpi. Nata e fundvitit festohej në reparte ushtarake, konvikte, spitale, Shtëpitë e Pleqve, të Beqarëve, të fëmijëve jetimë, deri edhe në postata kufitare, me televizor, radio, apo ndonjë magnetofon.

Policia patrullonte, pra një vend ku punojmë, festojmë por edhe vigjilojmë.

Jo të gjithë e festojnë ?

Natën e fudnvitit, të nesërmen urgjencat e spitaleve ishin në gadishmëri, PTT gjithashtu me vetëm një sportel. Nuk ndryshonte lëvizja e trenave, që pasi kryenin udhëtimin e fundit të vitit, të nesërmen niseshin normalisht. Po kështu edhe autobuzat e udhëtarëve me destinacion qytetet e largëta. në ato ditë lëvizja urbane ishet e kufizuar.

Cila ishte menuja e asaj nate?

Menuja e asaj nate kishte pulën e vendit apo hungareze, që shiteshin me tallon në dyqanet e lagjeve, ose një gjel deti të marrë një muaj më parë e të ushqyer me ullinj në banjon e pallatit, apo oborrin e shtëpisë. Ishte kthyer në traditë që në një shesh midis pallateve bë zona të vecanta të Tiranës, shërbenin për “Luftë” gjelash, që ndiqeshin nga banorët, duke shpallur gjelin kampionin. Sigurisht edhe të tjera, ndër to peshku, por më pak, se nuk tregtohej masisvisht, sallamrat, etj.

Furrat sa punë atë ditë?

Furrat e pjekjeve punonin pa ndërprerje. Pasi dorëzoje tavën, furrtari te jepte një letër me një numër i njëjtë me atë të një llamarineje matalike, që ai vendoste në tavë. Njerëzit siguronin bukë rezervë pasi dyqani i bukës mbyllej për dy ditë. Përgatitja për natën e Vitit të Ri ishte tejet lodhëse për gratë, që gatuanin pa pushim në kushte aspak normale në apartamentet e kohës.

Cilat ishin pijet e preferuara?

Rakija, vecanërisht ajo e Skraparit, Përmetit, por, edhe vera ishte pije e preferuar dhe masive. Riesling, Tokai, ose Shesh i Zi, Merlot, Kallmet, e kuqe ose e bardhë të cilësisë së dytë, një shishe kushtonte 42 lekë, dhe tregëtohej në Ushqimore. Cilësia e parë, si ajo Pino Nero, kishte tjetër destinacion. Birra me shishe sihte e KU “Ali Kelmendi” Tiranë. Limonë, portokallë nga bregdeti, Himara, siguronin vetëm ata që kishin të afërm në ato zona.

Jemi në kohën e tallonit, si funksiononte në ato vite?

Gjithcka me listë, miqësi, njohja e një shitëse ushqimoreje, Fruta Perime, Bulmetit, të siguronte dicka më shumë. Gatuhej me vajgur, me furnellat e Gjirokastrës, sobat me dru, tavat me korent, etj. Jo në pak raste nga ngarkesa e madhe, rrezikonte ikja me orë e dritave. Familjet e dëshmorëve kishin një tollon me shumë. Edhe në një familje, ku djali i martuar figuronte i ndarë me prindërit, sic veprohej formalisht, merrte nje racion më shumë.

Mesnatë, të gjithë në shesh?

Në shumë raste kishte grupe të rinj, miq e shokë që mblidheshin atë natë në shtëpinë e dikujt, për të dalë në shesh në 12-të pas mesnate.  Ashtu si në festat e 28-29 Nëntorit, ajo orë e ndarjes së viteve shoqërohej me fishekzjarre. Paraditen e 31 dhjetorit, në disa pika të Tiranës, pas Bankës, sot selia e PS, mbrapa Teatrit të Operas, vendoseshin murtaja dhe zona rrerthohej me ushtarakë.

Fishekzjarret, me sytë nga qielli?

Disa prej tyre ishin në formë parashute, në majë kishin një kub, që i shërbente për rënie të lirë. Njerëzit me vështrimin lart prisnin, dhe pastaj kush mundet t’i kapte. Edhe në shi, me cadër qëndronin në pritje të tyre. Me fat ishin familjet tiranase, kur një erë e lehtë i shtynte të binin në bacen, shtëpinë e tyre. Ishin të preferuara pasi me materialin e tyre, copën ngjyrë të bardhë mund të qepje një këmishë, ose një palë rroba banje.

Nga dëshira për to, dhe heqja nga qarkullimi?

Për një periudhe kohe, fishekzjarret për popullsinë u ndaluan, nuk lejoheshin, pasi ishin të rrezikshme, shkaktonin dëme, djegie, dhe urgjenca e spitalit ishte plot me njerëz që merrnin ndihmën e shpejtë nga plagët që u kishte krijuar zjarri i një fishekzjarri, duke luajtur, drejtuar njëri tjetrit. Veshja e një pardesyje, o dicka të tillë atë  mbrëmje ishte e rrezikshme, nëse të godiste një fishekzjarr.

Po nxënësit, shkollat, studentët si e festonin?

Në shkolla, gjimnaze, liceun artistik, universitete festohej para se ato të mbylleshin, dhe konviktorët e studentët të largoheshin. Gjithcka e improvizuar, ku kërcehej me muzikë që sigurohej me magnetofonë, kush mundej të kishte një të tillë. Nga ato me shirita tek ato me kaseta që u futën dhe patën përdorim në fillim të viteve 70-të.

Televizioni, një program për të gjithë?   

Të ulur në tavolina, para televizorëve “Butrinti”, “Iliria”, Dajti”, të gjithë ndiqnin “Koncertin e Madh të Vitit të ri” një program me këngë të muzikës së lehtë, popullore, humor, valle popullore, nga e gjithë Shqipëria. Me këngëtarët nga Vace Zela, Tonin Tërshana, Bashkim Alibali, Agim Krajka, etj, etj, te humoristët e njohur, Tano Banushi, Skënder Sallaku, Met Bega, Zef Deda,  Fadil Hasa, trupat e estradave të Tiranës, Shkodrës, Fierit, Durrësit, parodistët e Vlorës, të cilin televizioni shqiptar e përgatiste që në shtator. Jepej i regjistruar më 31, 1 dhe 2 janar, duke filluar pas revistës televizive, ora 20.30, dhe vazhdonte deri në orën 2 pas mesnate. Mbyllja bëhej me natën finale të Festivalit të Këngës, ritransmetim, një film o numra cirku. Nuk kishte fjalim përshëndetës nga udhëheqësi i shtetit. Po kështu edhe radioja.

Ndiqej edhe Koncerti i Vjenës?

Me 1 janar, në orën 12.00, nga kanalin italian Rai 1, jepej Koncerti I njohur i Vjenës. Ndiqej me shumë interes nga kryeqytetasit, qëe prisnsin në atë orë. Pas 1973, shkëputjes së kanaleve televizive italiane, lejohej hapja e sinjalit, i cili pritej menjëherë pas përfundimit të koncertit. E frekuentuar ishte shëtitja në bulevard, ose në Rrugën e Dibrës e njohur si Broduei i Tiranës, kur koha ishte e mirë, paraditen dhe në mbrëmjen e 1 e 2 janarit.

Një Tiranë me shumë lokale për jë natë feste?

Eshtë festuar kudo, në shtëpi, lokale, me Kursalin, Internacionalin, Vollgën, Lidhjen e Shkrimtarëve, pranë Teatrit Popullor, Shtëpinë e Oficerave, Pallatin e Kulturës “Ali Kelmendi”. Pastaj Hotel “Dajti”. Them deri në vitet 70-të, kanë qenë ndër lokalet më të preferuara për qytetarët.

Hotel “Dajti”, ballo e muzikë perendimore

Hotel “Dajti”, me një mjedis madhështor, sallat gjigante, luksoze, hollin-sallon modern, restorantin krijonte një mundësi të madhe dëfrimi, që garantonte mbi 250 persona gjatë natës së Vitit të Ri. Aty gatuhej shumë mirë dhe ushqimi ishte cilësor. Në mjedisin e brendshëm vendoseshin dy pemë të larta të zbukuruara, njëra në hollin kryesor dhe tjetra në sallën e madhe, ku edhe vallzohej. Pijet ishin të të llojeve të huaja e shqiptare të cilësisë së parë, tregtoheshin paketa cigare të markave të huaja, ndërsa orkestra ishte ajo e tavernës që ekzekutonte muzikë perendimore, këngë ruse, lindore të kohës, por edhe italiane, franceze, etj.

Më shumë të huaj apo jo?

Fillimisht aty shkonin kryesisht të shkolluarit në perëndim, familje mjekësh, inteletualësh, sportistë të njohur, fëmijët e udhëheqësve të lartë, artistë, pedagogë, ushtarakë, zyrtarë e pushtetarë, shkrimtarë, kompozitorë. Por edhe specialist të huaj, si ata jugosllavë, rusë, të vendeve lindore, të pranishëm këtu për ndërtimin veprave të 5-vjecarëve. Pa dyshim diplomatë. Ajo natë e Vitit të Ri, pritej si eveniment edhe për faktin se të krijohej mundësia për t’u takuar, njohur me të huaj Deri para prishjes me Lindjen, rreth viteve 61’, fluksi ka qenë i madh.

Një franceze, balerinë e asaj nate?

Ajo që kujtohet ishte Zonja Karmon, e njohur jo vetëm si gruaja e Paskal Karmon, Sekretarit të Parë të ambasadës franceze, por për elegancën, veshjen e saj moderne, kryesisht prej lëkure. Po kështu edhe gratë, vajzat e zyrtarëve të ambasadave perendimore, studentëve të huaj që studionin në universitetet tona. Një argëtim që vazhdonte deri në orët e para të mëngjesit. Frekuentimi intensiv i “Dajtit”, vijoi deri pak pas viteve 70-të, kur edhe filloi survejimi agresiv i të huajve, shqiptarëve, etj.

Në lokal, me prenotim një muaj përpara

Ndonëse pati një frenim festimi i natës së Vitit të Ri, sidomos në mesvitet 70-80-të si pasojë e situatave të tensionuara politiko-ekonomike-kulturore dhe jetës sociale të kufizuar, rikthimi tek nata dëfryese e fundvitit në një restorant nisi të funkionojë. Të kaloje natën e Vitit të Ri në një lokal si Vollga (Drini), Arbana, Arbëria, apo Rinia, ishte privilegj, pasi jo të gjithë i kishin mundësitë. Për të siguruar një tavolinë, për atë natë, duhej të bëje një prenotim në ditët e para të dhjetorit, pranë administratës së hotelit.

Hotel Tirana, dikur 15 katëshi më i pëlqyeri?

Në Tiranë, frekuentohej kryesisht 15-katëshi, i përuruar në vitin 1979, ku të gjithë vraponin aty. Nëse nuk arrije të siguroje, duhej nxituar tek restorantet e tjera. Me një pemë të madhe të vendosur në qendër, mbrëmja fillonte në orën 9.00, dhe familjarët vinin të veshur me arsenalin më të mirë, duke e konsideruar si një natë luksi atë mbrëmje. Cmimi varionte nga nga 600 lekë personi dhe 1200 lekë cifti. Të restorantet e tjera, vlera e një nate e Vitit të Ri, shkonte në 450 lekë me një menu me të zakonshmet, antipasta, pastaj pulë ose pilaf me gjel, bërxollë me patate, një shishe verë, birrë ose raki dhe ëmbëlsira në fund. Cigarja pihej në pufundësi.

Orkestrat, muzikë por e kontrolluar, vetëm ajo që lejohej?  

Orkestra, ishte ajo e tavernës, ndërsa në restornatet e tjera përbëhej nga instrumentë të njohur të kryeqytetit. Ajo e dinte mirë repertorin, me një programin e kontrolluar më parë, me muzikë të lehtë shqiptare, pak të huaj, jo këngë kushtuar Partisë, shpesh edhe me një këngëtar o këngëtare. Pastaj vallzim, me tre kërcime, një pauz, sërish tre kërcime, kështu vijohej. Ora 24.00 fikeshin dritat, përplaseshin gotat dhe një puthje në faqe, pastaj dalja jashtë për të parë fishekzjarret. Më pas organizoheshin edhe lojra-llotari me prezantues, aktorë të njohur si Vilson Gjoncaj dhe fituesit merrnin një dhuratë. Qëndrimi në restorant vazhdonte deri në orët e para të mëngjesit.

Po në qytetet e tjera

Kujtoj Durrësin, “Vollgën”, “Adriatikun”, ku është festuar, sidomos nga të huajt, kryesisht marinarët e anijeve, që ndodheshin aty atë fudnviti. Muzikë e kohës, vallzim, argëtim i madh. Orkestra përbëhej me instrumentisë durrsakë shumë të njohur. Kjo rreth viteve 60-të më shumë.

Politikanët, byroistë e deputetë, si e festonin atë natë?                  

Në vitet 50 60-të, festa e Vitit të Ri për byroistët, qveritarët organizohej në Pallatit të Brigadave. Pastaj në bllok. Kujtoj që në orët e asaj nate, ajo ishte zona, ku mbizotëronte errësira, një heshtje e thellë, gjithcka e ruajtur me ushtarë. E nesërmja shoqërohej me vizitat tradicionale brenda bllokut, me ato në familjet e dëshmorëve. Deputetet, ishin njerëz që pak niheshin, jo si të sotmit. Festonin në shtëpitë, familjet e tyre, pak në restorante. Në përgjithësi i kushtëzonte qëndrimi në mjedise publike.

Po fëmijët e tyre ku e kalonin Vitin e Ri?

Kujtoj mirë që një natë të Vitit ët Ri, në restorant “Arbëria”, pas mesnatës erdhi djali i ish-kK/Ministrit asokohe, me miqëtë e tij dhe drejtori me shpejtësi i rregulloi një tavolinë. Dukeshin që kishin pirë. Pas pak, ndërsa një burrë po kërcente me një gotë vere mbi kokë sic ndodh shpesh në kërcimet popullore, papritur një mollë fluturoi drejt gotës, por pa e prekur. Situata u kthye në humor pasi, duke vijuar kërcimin, mbajtësi i gotës së verës, iu drejtua atij, duke bërë një gjest me dorë,  pas të cilës plasi e qeshura. Ndërkohë, reagoi drejtori që dicka foli me të. Vite më vonë e kam takuar ish-djalin e K/Ministrit dhe kur ja kujtova, m’u përgjigj se nuk mbante mend asgjë.

1 janar, vizitat lodhëse, ardhja në shtëpi e njeriut të parë?  

Dita e parë e Viti të Ri, 1 janari, me pak njerëz në qarkullim, gjithcka e mbyllur, asnjë bar i hapur, dhe që familjet në atë start vendosnin kalendarin vjetor në mur, një format standart, por ndryshonin vetëm pamjet, i prodhuar nga MMS“Hamit Shijaku“-Tiranë. 20 lekë kushtonte. Për të ardhur te vizitat cfilitëse nga ato familjare, të fqinjve që fillonin në atë mesditë. Rëndësi kishte njeriu i parë që vinte për vizitë, që sipas fjalëve, ishte ai që do të përcaktonte fatin e mirë ose jo të familjes për atë vit.

Dhe fëmija e parë, tjetër ngjarje e bujshme apo jo?  

Fëmija e parë që lindte në orët e para të Vitit të Ri, për maternitetin, familjen, deri edhe në TVSH, që nuk mungonte me emisionet e lajmeve, ishte një ndër informacionet kryesore e të rëndësishme. Me 3 janar e gjithë Shqipëria, kudo, në cdo skaj të saj i rikthehej punës, ritmit ditor, javor, normalitetit. Vetëm nëse qëllonte e dielë. Përjashtim bënin shkollat, arsimi: Në vitet 70-të, ai fillonte një ditë pas Shpalljes së Pamvarësisë që ishte ditë pushimi, pra më 12 janar, ndërsa më vonë, ishte 5 janari dita e rikthimit të studentëve, nënësve, mësuesve në bankat e shkollës./ NGA UVIL ZAJMI 

Në artikullin e vet “Tue bisedue me profesor Joklin” Ernest Koliqi shkruan: “Biblioteka shqip e Profesor Joklit, besoj të jetë mâ e plotësuemja qi mund të gjindet. I rrijnë përkrah ndoshta ato të Françiskajvet në Shkodër, të Mid’had Frashërit në Tiranë dhe të Lef Nosit n’Elbasan. Këtyne dyjave të fundit ua kam ndëgjue vetëm zanin , pse nuk pata fatin t’i shof. Botime të vjetra e të reja: Toskësh e Gegësh e Shqiptarësh t’Italisë…”

Shkrimi është botuar me 1938 në “Demokratía” e Vangjel Koçës e Branko Merxhanit, mbas një vizite që ai i bën Norbert Joklit në Vjenë, i shoqëruar nga dy studentë shqiptarë të atyre viteve atje. Njëri prej të cilëve ishte Aleks Buda. Është ribotuar pastaj më vonë në “Shejzat nr.1-4 1972.

Paska qênë dashtë – vijon Koliqit – të shkojshëm larg Shqypnije, në nji vend të huej, për të gjetun biblioteken ideale shqipe, atê për të cilën ka nevojë, çdo shkollë e mesme e Shqipnís, çdo Bashki shqiptare e radhës së parë, çdo studjues i gjuhës s’onë!..”

Para se me arrit te ky përfundim, sa surprizues për të aq magjepsës për lexuesin e tij, Koliqi përshkruan në imtësi gjithçka aty sheh me të gjitha shqisat e njeriut që librin e ka shqisë e gjymtyrë të përveçme. Ky ka qenë takimi i parë i tij me Joklin. Kurse në ribotimin te “Shejzat” Koliqi përshkruan edhe fundin tragjik të Albanologut të famshëm, një fund i njohur disi përciptasi në Shqipëri. Përciptas po themi, sepse pak kush i din përpjekjet e shqiptarëve të njëmendtë për ta shpëtuar atë, i cili, pa qenë shqiptar i kishte dhënë gjithësinë e vet, të dijshme e të vullnetshme sa s’bëhet, kulturës shqiptare. Dikush din përpjekjet e Fishtës me letrat dërguar deri te Duçja, që atij t’i krijohej mundësia të strehohej në Shqipëri, po pak kush i din, besoj, përpjekjet e qeverive shqiptare të kohës (1941-1942) për të. Kurse Koliqi, i cili ka dokumentimin e këtyre përpjekjeve, që gjinden në arkivin e vet privat na bën me dije: “Unë menjiherë i telefonova Botta-it në Romë, (aso kohe ministër i arsimit t’Italis) e shkova mandej fill te Mustafa Kruja [kryeministri shqiptar], i cili n’sy tem mori telefonin e foli me Ciano-n tue e lutë nxehtësisht me ba çmos për shpëtimin e Jokliit. Ciano përgjegji se do të lutte Musolinin me ndërhy pranë Hitlerit. Por të gjitha orvatjet dështuen, Jokli u fut në një tren, që do ta shpiente në Poloni. Gjatë udhëtimit, mësa treni po kalonte për nji urë, u hodh në greminë prej nji naltësie niqind metrash, u përplas mbi záll të lumit e vdiq. Kështë mbaroi albanologu i madh, tue mbajtë fjalën e folun se, pa biblioteken e vet dhe pa mundësinë m’u dhanë mbas studimeve, nuk iu donte gjâ jeta.”

Libërdashja, si kategori publike e marrëdhënies së ndërsjellët të njeriut me dijen, gjithherë te ne ka ecë nëpërmjet lëkundjeve e ulje ngritjeve të përsëritura. Në varësi e sipas kurbës e trajtesës së kultivuar që asaj i ka bërë shoqëria, elita e saj. Do muaj më parë pati ulë qepenat njëra prej librarive të rëndësishme në Tiranë. Edhe ajo që për më se njëzet vite shërbente edhe si agjenci shpërndarje ka paketuar nëpër kuti librat qëndrimgjatë aty dhe vijoi, gjithashtu, melodinë krrakrra-itëse të qepen-uljes. Por, fati e ka dashtë, këto ditë është hapur një e re me emrin e një tjetër albanologu të madh , jezuitit Giuseppe (Zef) Valentini, bashkëpunëtor e mik i ngushtë i Koliqit. Edhe një tjetër librari me emrin, gjithashtu domethënës “Lahuta” në Portën e parë ajrore (Aeroportin e Rinasit) të shqiptarëve, të cilët era mërgimtare po i hallakatë më me shumicë se asnjëherë më parë nëpër Europë. Dhe ndalin aty për të marrë me vete një copë Shqipërie. Një copë Shqipërie ideale mbasi Shqipërisë reale i kanë kthyer shpinën, me dhimbje e me pezm.

Kurse marrëdhëniet e enteve publike me librin e me leximin, gjithherë kanë lënë për të dëshiruar. Edhe atëherë kur në krye të tyre, Ministrisë së Kulturës kanë qenë shkrimtarë. Dhe s’është kaq paradoksale sa duket, nëse gërmon pak, fare pak më thellë në njohjen e politikave qeverisëse për librin. Sot, sistemi i qarkullimit libror në Shqipëri është me cilësinë më të ulët krahasuar me vendet fqinje me ne. Sikundërse përkujdesja shtetërore për të e pakrahasueshme me asgjë dhe me askënd, kurrkund përreth nesh. Asgjë pothuajse asgjë nuk gjendet në bibliotekat e shkollave tona publike nga librat e autoreve më të shquar të traditës…Prej atyre që në “bibliotekën shqipe” të albanologut ishin tuba e librave të zgjedhur. E le më të të vijë në mendje ndonjë qasje me Evropën, për ku gërthasim se duam të shkojmë. Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë, sot ekziston më shumë si një ent ku rrogëtohen disa njerëz.

E shfytyruar padrejtësisht deri në dhimbje. E denjë për të lidhur aty Gomarin Viskë Babatasi, që Fishta e sjell te Komedia e vet Satirë “Gomari i Babatasit”, në pjesën e dytë të saj “Visku i Babatasit”. Visk Babatasi është një nga të rrallët personazhe me emër të vërtetë në vepër, është person real i jetës sociale dhe politike shqiptare. Asokohe (1922- 1928) qe drejtor i Bibliotekës Kombëtare. Ishte sekretar i revistës “Albania” të Konicës, po i përgojuar dendur edhe nga ai. Ishte korçar, antikatolik i shpallur, por edhe antigegë, gjithashtu. Kishte shumë humor dhe Fishtës i pëlqente humori i tij. Babatasi e kishte bërë zakon të shkonte në punë me gomar, sjellje kjo që i shkonte fort përshtat humorit të tij. Dhe e lidhte gomarin te dritarja e kryeministrisë, që ishte njëherësh edhe ministri e jashtme. Një ditë, ndërsa po lidhte gomarin në hekurat e dritares, i afrohet roja e i thotë: “Ka urdhnue zoti ministër mos me e lidhë ma gomarin këtu”. Atëherë Babatasi i kthehet e i thotë: “Ka të drejtë, zotëria, dy gomarë në një ministri nuk bën të lidhen”…

Statuquosë së rrënuar të Bibliotekës së sotme Kombëtare i pati paraprí njëherë djegia e një tjetër herë përmbytja. Ndoshta për ta bërë më të pranuar atë që do të vinte më pas. Ndërsa sipër ambienteve të saj të stërngushta sa të marrin frymën, aty në qendër të kryeqytetit të Shqipërisë bëjnë karshillek ca zyra të një Instituti Italian. Me një kontratë, nënshkruar para gati tridhjetë vjetësh, me shtetin shqiptar. Sfiduese deri ku s’shkon, që përpos të tjerash është përmbytëse nga fyerja e poshtnimi që i bën librit, punëtorëve të librit, përdoruesve të tij, intelektualëve, krejt kulturës sonë kombëtare dhe dijes sonë./Gazeta Panorama

Para 125 vitesh lindi poeti ynë i madh, Llazar Gusho, i njohur me emrin e penës, Lasgush Poradeci.

Lasgushi lindi më 27 dhjetor 1899 në Pogradec. Në nder të tij, Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit e shpalli 2024-ën si Vitin e Lasgushit. QKLL ndau në rrjetet sociale një letër të shkruar më 16 nëntor të vitit 1939 nga liriku më i madh shqiptar, drejtuar bashkëshortes:

Shqipja ime e dashur,

Jam i lumtur që po të shkruaj letrën e parë me emrin Shqipe, të dëshëruar prej meje dhe të pranuar me aq gëzim dhe kryelartësi prej teje vetë. Më je lutur kaq herë të të shkruaj me këtë emër, nuk të shkrojta gjer më sot sepse nuk e dinja mirë në e pranon nga gjithë fuqija e shpirtit t’ënd. Lutjet e tua të përsëritura më dhanë arësye të t’a përmbush dëshirën më në fund sot. Ky është emri yt i vërtetë tashi e paskëtaj, do t’a mbash me mall dhe me durim, është simboli i pavdekur i atdhedashurisë s’onë, bashkimi më një i shpirtrave t’ona kështu të përvëluara.

Shqipe! T’a dish sa gëzim, sa ngushëllim më fal ky emri yt i ri! Si më ra mua nërmënd? Pse e prite ti me aq dashuri?

Desha të çmall një mallin t’im të brëndëshmë, t’a kem Shqipërinë gjithnjë të gjallë dhe të bukur dhe si nuse e re që është, t’a kem përpara syve të gjallë në veten t’ënde, prandaj më ra nërmënt ashtu. Ti e prite ashtu se mendove gjith si mua, je gjith vetëm Shqipëri, trup i pastër prej vashe shqiptare dhe shpirt fisnik shqiptar, je kështu drita jonë e të dyve në dashurinë e të shentit Atdhe.

Mbaje tashi këtë kurorë me mburrjen t’ënde të dashur, është themeli i bashkimit t’onë kombëtar, kulmi më i lartë i dhembjes dhe i gazit dhe i ëndrës s’onë së përzëmërt atdhesore.

Kështu të bësh, kështu do bësh ti Shqipja ime e dashur. Nuk t’a them unë, ç’të t’a them unë atë që ti e di vetë. Unë kam bindje të madhe në idenë t’ënde shqiptare bëhem gjithnjë më i bindur se ti do bësh tërë theroritë për të ngritur për dita më lart vetveten t’ënde shqiptare. Për të kulluar dhe për të fisnikëruar sa vjen më shumë, me punë, me vepra, me prova të gjalla, jo me fjalë, shqipëtarësinë t’ënde edhe me kaq gjer më sot mjaft të dashur për mua.

Kështu ti Shqipja ime e ëmbël? E kupton ti tashi pse heshtnja unë gjithnjë kur më pyetnje, dhe më kujtonje dhe më luteshe dhe më qaheshe për emrin t’ënd të ri? Që pse s’të kam shkruar, pse s’të shkruaj, pse s’të dërgoj një letër me emrin Shqipe? Kur më telefonove prej Durrësi dhe më the “Shqipja”, dhe kur më the se të ardhi turp kur vajte në postë dhe pyete në ke letër me emrin “Shqipe” dhe postjeri të tha se jo, mua më ardhi keq për ty, po më ardhi dhe shumë mirë. Më ardhi keq dhe mirë, prandaj vendosa më në fund të të shkruaj ashtu. Dhe ti e di, vendimi im nuk këthehet. Vendimi im, është fjalë e dhënë shqiptare. Fjala e dhënë shqiptare quhet besë shqiptare.

… Kjo? E Shqipes! Jo?? E Shpirtit t’im!!

Ty të merr nër kraha dhe të puth me zjarr

Lasgushi yt.

Panorama

Kongresi i Durrësit, i mbajtur 106 vjet më parë nga data 25-27 dhjetor, pati si qëllim sigurimin e tërësisë territoriale dhe vazhdimësinë e shtetit shqiptar, pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore.

Në këtë Kongres, ku morën pjesë mbi 50 delegatë u vendos për krijimin e një qeverie të përkohshme me 14 anëtarë. Kongresi vendosi edhe që të formohej një Pleqësi (senat), si organ këshillues i qeverisë. Delegatët u shprehën për ruajtjen e pavarësisë e të integritetit territorial të shtetit shqiptar, për rishikimin e kufijve të 1913-ës dhe për paraqitjen e këtyre kërkesave në Konferencën e Paqes. Lëvizjet për mbledhjen e krerëve shqiptarë ishin shfaqur që në fillim të tetorit. Por në organizimin e shqiptarëve në Itali ishin duke u përgatitur si Mehdi Frashëri, Mustafa Kruja, të cilët ishin të orientuar nga politika italiane. Këta i kërkonin më 6 tetor 1918 “Vatrës” të dërgonin në Itali përfaqësuesit e tyre, për të përcaktuar atë platformë të përbashkët politike, me të cilën do të dilnin përpara Konferencës së Paqes.

Ndërsa Mehmet Konica arriti në Romë më 19 nëntor, i pritur me ngrohtësi nga italianët. Ndërkaq, qeveria italiane kishte hequr dorë nga mendimi, që kishte në fillim, për të lejuar formimin e një qeverie shqiptare. Ndërkaq, shqiptarët që erdhën nga Roma për në Shqipëri ishin të këshilluar të formonin jo një qeveri, por një këshill ose komitet kombëtar. Ky komitet nuk duhej të bënte një politikë të pavarur as brenda vendit as jashtë tij, por duhej të gjente një vegël në duart e politikës italiane. Në fund të nëntorit 1918 u aprovua formimi i këshillit kombëtar i ideuar nga Gaetano Manconi, duke porositur që këshilli të formohej sa më parë në Durrës me persona shqiptarë që të jenë njerëzit tanë dhe me autoritet në të gjithë Shqipërinë e pushtuar prej nesh me përjashtim të Vlorës dhe të hinterlandit të saj.

Por në të dyja rastet, si një qeveri po edhe një këshill, për t’i formuar këto organe duhej të mblidhej kongresi kombëtar. Ky kongres u hap në pasditen e 25 dhjetorit 1918 me pjesëmarrjen e 53 delegatëve. Ata vinin nga pjesa më e madhe e vendit, e cila ishte nën pushtimin e Italisë. Por në kongres nuk merrnin pjesë nga qyteti i Vlorës, sepse autoritetet italiane kishin marrë udhëzime nga Roma që të mos njiheshin delegatët e këtij qyteti. Në kongres mungonin edhe përfaqësuesit e krahinës që ishin nën pushtimin serb, Peshkopia e Lumës dhe as ata që ishin nën pushtimin francez, si qyteti i Korçës. Këta kanë qenë faktorët të cilët bënin të mundur elektrizimin e zhvillimeve në Kongresin e Durrësit. Por në Durrës nuk kishin ardhur vetëm delegatët, por edhe shumë figura të tjera politike. Ja si e pasqyron gazeta “Agimi”, “Në kongres arritën të bënin propozime dhe të merrnin fjalën edhe njerëz të cilët nuk figuronin në listën e personave që kishin mandatin e të deleguarit”.

Por përfaqësuesit e Durrësit, pa kaluar ende në diskutimin e rendit të ditës, shprehën shqetësimin edhe për mungesën e pjesëmarrjes së delegatëve e të gjitha krahinave të Shqipërisë. Delegatët, që në fillim të punës shfaqën besim ndaj fituesve të luftës, duke e shoqëruar me një përshëndetje e në mënyrë të veçantë Wilsonit, “i cili kishte shpallur parimet e vetëvendosjes së popujve”. delegatët vendosën formimin e një qeverie të përkohshme, e cila ishte një vendim i pavarur dhe sfidues kundrejt diplomacisë së Romës. Ai ishte një vendim i suksesshëm, edhe për sa i përket situatës brenda vendit, pasi nuk ishte shumë e vështirë që qoftë Italia, qoftë Esad Toptani të bënin të mundur nxitjen e shtresave të caktuara shqiptare, të cilat ishin pa një vizion të qartë. Në mëngjesin e 26 dhjetorit, Konica i paraqiti promemorien nënkolonelit E. Lodit, duke argumentuar formimin e qeverisë, së pari, me rëndësinë që kishte ajo për të zhvleftësuar ndonjë përpjekje të mundshme të Francës dhe të shteteve ballkanike për thirrjen e delegatëve të Esad Toptanit në Konferencën e Paqes. Argumenti i dytë kishte të bënte me faktin se për popullin shqiptar ishte më efektiv pushteti i një qeverie dhe jo i një komiteti, i cili do të ishte “vetëm një institucion i pafuqishëm dhe qesharak”.

Përfaqësuesit e kongresit, vendimin e tyre nuk e kishin të vështirë për ta mbrojtur edhe përpara nënkolonelit italian E. Lodit, i cili në telegramin që i dërgonte Romës i quante këta si një “rrymë e fortë”. Me gjithë përpjekjet e tij për të emëruar vetëm një komitet ekzekutiv me karakterin e një delegacioni, për të shprehur dëshirën e kombit shqiptar, ishte për t’u parashikuar sipas tij “që rryma e mësipërme do të mbizotëronte”. Prandaj edhe pikëpamja e delegatit V. Dilos, që kongresi të mos vepronte në mënyrë të pavarur, sepse kjo lëvizje politike mund të çonte në prishjen me mikun e vetëm që kishte Shqipëria me Italinë, por të qëndronte në rendin e tij të ditës.

PROGRAMI

Kongresi hartoi një program politik të përgjithshëm. Aty shprehej ruajtja e pavarësisë, tërësia tokësore e shtetit shqiptar dhe për rishikimin e kufijve të vitit 1913. Për çështjen që lidhej me statusin juridik të këtij shteti dhe animi politik ndaj njërës apo tjetrës fuqi fituese, për të cilin kishte mosmarrëveshje, ata vepruan në mënyrë të heshtur dhe në kompromis me njëritjetrin. Ky program kishte në themel mbrojtjen e të drejtave në Konferencën e Paqes nga qeveria e Durrësit, kërkimin e kufijve etnikë të Shqipërisë, mbajtja e qetësisë brenda vendit.

Programi përbënte një hap përpara në lëvizjen kombëtare shqiptare, por duhet vlerësuar në kushtet kur Shqipëria gjendej e pushtuar nga ushtritë e huaja dhe nën trysninë e copëtimit nga fqinjët e saj. Në këtë pikëpamje, studiuesit e kësaj periudhe, ndonëse e vlerësojnë pozitivisht Kongresin e Durrësit, nuk kishin bërë ndonjë koment ose vlerësim lidhur me programin e qeverisë. Mendimi i historisë shqiptare pas luftës ka mbajtur një qëndrim kritik kundër mbështetjes që i dha “Vatra” kompromisit me Italinë lidhur me formimin e qeverisë së Durrësit.

Por, duke bërë një studim të kujdesshëm të periudhës në të cilën u arrit kjo marrëveshje, duket se ky qëndrim është i drejtë. Ky konkluzion rrjedh si rezultat i ndryshimit të kushteve të Shqipërisë në përfundim të luftës, parë nëpërmjet disa faktorëve. Si prishja e ekuilibrave politikë në Ballkan, si rezultat i shpërbërje së Perandorisë Austro-Hungareze dhe humbjes së luftës.

FORMIMI I QEVERISË

Përfundimisht, formimin e qeverisë së përkohshme me Turhan Pashën në krye dhe delegatë do të ishin Luigj Bumçi, Mehmet Konica, Mihal Turtulli, Midhat Frashëri. Lufta politike brenda dhe jashtë kongresit solli njëkohësisht shfaqjen e pikëpamjeve përkatëse, pjesa dërrmuese e tyre ishin me orientim italian, si Myfit Libohova, Turhan Pasha, Prênk Bibë Doda, Sami Vrioni, Luigj Bumçi. Ndërsa, kundërshtarët ishin Mehmet Konica, Mihal Turtulli, Mithat Frashëri, të cilët ishin më të paktë në numër, por që anonin nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës ose nga ndonjë fuqi tjetër “e painteresuar” direkt për Shqipërinë. Këto qëndrime dhe pikëpamje nuk u shfaqën gjatë punimeve të kongresit, kjo për faktin se këto figura të spikatura të politikës shqiptare kishin rënë në një kompromis të heshtur, sepse qëllimi kryesor i tyre ishte formimi i qeverisë. Një rol të veçantë në përpunimin e programit kishte Mehmet Konica. Kongresi hartoi një program politik të përgjithshëm.

Aty shprehej ruajtja e pavarësisë, tërësia tokësore e shtetit shqiptar dhe për rishikimin e kufijve të vitit 1913. Për çështjen që lidhej me statusin juridik të këtij shteti dhe animi politik ndaj njërës apo tjetrës fuqi fituese, për të cilin kishte mosmarrëveshje, ata vepruan në mënyrë të heshtur dhe në kompromis me njëri-tjetrin. Ky program kishte në themel mbrojtjen e të drejtave në Konferencën e Paqes nga qeveria e Durrësit, kërkimin e kufijve etnikë të Shqipërisë, mbajtja e qetësisë brenda vendit. Programi përbënte një hap përpara në lëvizjen kombëtare shqiptare, por duhet vlerësuar në kushtet kur Shqipëria gjendej e pushtuar nga ushtritë e huaja dhe nën trysninë e copëtimit nga fqinjët e saj. Në këtë pikëpamje, studiuesit e kësaj periudhe, ndonëse e vlerësojnë pozitivisht Kongresin e Durrësit, nuk kishin bërë ndonjë koment ose vlerësim lidhur me programin e qeverisë. Mendimi i historisë shqiptare pas luftës ka mbajtur një qëndrim kritik kundër mbështetjes që i dha “Vatra” kompromisit me Italinë lidhur me formimin e qeverisë së Durrësit.

Por, duke bërë një studim të kujdesshëm të periudhës në të cilën u arrit kjo marrëveshje, duket se ky qëndrim është i drejtë. Ky konkluzion rrjedh si rezultat i ndryshimit të kushteve të Shqipërisë në përfundim të luftës, parë nëpërmjet disa faktorëve. Si prishja e ekuilibrave politikë në Ballkan, si rezultat i shpërbërje së Perandorisë Austro-Hungareze dhe humbjes së luftës. Nga ana tjetër, monarkitë fqinje kishin dalë fituese të luftës dhe në kohën që Fuqitë e Mëdha si Anglia, Franca ishin duke mbështetur ambiciet e tyre për t’u zgjeruar në kushtet kur ishte në fuqi traktati i fshehtë i Londrës i prillit 1915. Por, nuk duhet harruar që Shqipëria ishte ende e pushtuar nga shtetet fituese dhe ushtritë e tyre nuk largoheshin nga tokat shqiptare dhe mbas përfundimit të luftës. Kjo periudhë përbënte vështirësi dhe rreziqe serioze për lëvizjen kombëtare shqiptare, e cila ishte në prag të përfaqësimit të Shqipërisë në Konferencën e Paqes së Parisit.

/Gazeta Panorama