Për një kohë të gjatë Skulptori i Popullit H. u interesua të mblidhte të dhëna nga jeta e Isa Boletinit. Nuk la dokument e arkiv pa gërmuar, nuk la njerëz të gjallë që e kishin njohur, pa pyetur. M’u lut edhe mua që ta njihja me gjyshen time, Hanën.
Hana ishte mësuar me kërkimet e studiuesve për jetën e të atit, Isës. Sapo ishin larguar djemtë e televizionit me kamerat dhe të gjitha telashet e tyre. Hanën e shqetësonin vetëm dritat e forta dhe mundi për t’i mbajtur sytë hapur para tyre, por për të folur foli e qetë, madje qeshëm me të madhe atë mbrëmje, kur u mblodhëm për të parë në televizor programin e përgatitur për Isën.
“A thue kjo plakë qenkam vetë?”- më pyeti Hana gjysmë me shaka e gjysmë seriozisht. “Jo Hanë, ti nuk do të plakesh kurrë. Fajin e kanë aparatet.”
“Ani Drinë, bija ime, e kam thanë vetë se vitet numërohen deri në pesëdhjetë pastaj tek e mbrapa ikin vetë.”
Kur vinim bashkë me skulptorin i tregoja për fëmijërinë tonë, e cila kishte kaluar pothuajse e gjitha në atë oborr të vogël të rrethuar me mure qerpiçi. I tregoja se si e ndjeja veten përherë fëmijë në prani të Hanës. Ishte pranverë atëherë dhe ne me skulptorin e gjenim shpesh Hanën duke mbjellë qepujka, domate ose sallatë në oborr.
“Siç duket do të hamë edhe ne nga këto domate”, thoshte skulptori. E Hana gëzohej si fëmijë, kur i lavdëronim lulet e jeshillëqet që rrethonin të gjithë verandën me plloça të bardha. Skulptori ngulej me durim në rrëfimet e Hanës. Unë vetëm sa e ngacmoja e ajo na tregonte për gjithçka pa u mërzitur fare. Skulptori i sillte edhe fotografitë e zmadhuara të Isës dhe e pyeste se cili nga nipat i ngjasonte më tepër. E pyeste me hollësi për çdo gjë.
Hana kishte kohë që qe rënduar nga veshët dhe unë e mendoja botën e saj si një shtëpi të veshur me një qyrk të trashë bore, ku nuk depërtonin tingujt e botës, por Hana nuk e jepte asnjëherë veten dhe përpiqej të rrëmbente çdo fjalë nëpërmjet lëvizjeve të buzëve. Rrëfente e ulur nën pjergull, e rrethuar me lulet e gjelbërimin e kopshtit të saj me zërin e pandryshuar. I përsëriti edhe një herë me durim se çfarë dinte për të atin, ç’mbante mend për të. Foli për ikjet e tyre, për mauzerin që rrinte i varur në odën e madhe të miqve, edhe kur trimat ishin larg e ajo shtinte nganjëherë me të, që të mos mendonin se kishin mbetur vetëm, gratë pa burrat. Tregoi për plakën Aishe, nënën e Isës, me patllake në brez, për zërin e saj që gjëmonte kur bëhej flakë e tym kulla e lufta ishte në zjarrin më të madh: “Qëndro i fortë, bir, se të ka ba nana të luftosh me pashallarë!”
Kur ishte në përfundim të monumentit, skulptori m’u lut t’i shkoja bashkë me Hanën në studio. Ta shihte Hana e nëse mundej, të thoshte ndonjë mendim për të. Vetëm atëherë, e kuptova shqetësimin e Hanës, që ajo e fshihte aq bukur, me mahitë e saj.
– Ka me qenë Isa njeri i gjallë? – pyeti.
– Jo, – i thashë, – është në punë e sipër, por jo i mbaruar krejt!»
– Due ta shoh kur të jetë mbarue, se më ka këputë malli për bacën. – tha Hana,
Këto po mendoja atë mëngjes dhjetori, kur shtyva derën e shtëpisë së Hanës. Kambana vuri alarmin. Isha mësuar me atë zile të veçantë, që zgjonte gjithë mëhallën. Tingujt e saj të kujtonin përçorët e tufave të mëdha dhe aromën e barit të gjelbër. Zilja – kambanë rrinte e varur, që kur s’mbahej mend, pas portës së vjetër me dërrasa të ngrëna në fund. E dallova së largu fytyrën e Hanës, pas dritares, dhe e përshëndeta me dorë. Nuk e kuptova, nëse ishte e gëzuar apo jo.
-Mos jam vonuar?
-Thashë se të kishte dalë ndonjë punë, çiko, – tha Hana dhe e tërhoqi derën pas vetes. Megjithëse e njihja jetën e saj, të mpirë në vitet e gjata, në lëkurën e thatë e të tejdukshme si letër cigareje, në sytë e mprehtë, që rrallë i kisha parë të qanin, tani, në ditët e ekspozitës së Lidhjes së Prizrenit, i pashë lot kur i tregova se si e kishin “vendue” në qendër të Pallatit të Kulturës
monumentin e Isës.
– Tash po, kena me shkue bashkë, – tha Hana. Mbante ende rrobën e shtëpisë e nuk dinte si të fliste e si të vishej. Vishej shpejt, thuajse pa vënë re gjë, vraponte e përsëri ndalej. I rridhnin lotët e dhimbjes e të gëzimit brenda vetes. “Malli”, mendoja, e vija rrotull nëpër dhomën e Hanës. Kërkonim relikte të dikurshme, një pallto të gjatë prej pelushi të ndritshëm e të zi të modës së hershme.
-Ftohtë çikë!
– Është me të vërtetë ftohtë sot, Hanë. Bie shi.
-Shi bore!
-E lëmë për një ditë tjetër, Hanë. Shkojmë një ditë me kohë të mirë.
-Ani, se nuk jemi sheqer e kemi me u tretë.
Nxora shallin e rëndë me thekë, ndërsa kërkoja dorezat. Fillova t’ia fërkoja dhe t’ia hukatja duart para se t’ia vishja dorezat e leshta. Hana më ndiqte me një buzëqeshje të largët, si të zbriste nga shekujt, bashkë me tregimet e saj të hershme, që flinin në zemrën time, që nga fëmijëria, të gëzuara, por më shpesh të serta. Fëmijëve të tjerë u tregonin përralla. Hana tregonte për jetën e saj.
“Ishte një kullë, – fillonte rrëfimi,- ishte një kullë e lashtë, tepër e lashtë në Boletin. Gjashtë herë me radhë u ba shkrumb, gjashtë herë të tjera u ngrit ma e fortë e ma e bukur.”
E kisha parë me sytë e mendjes atë kullë. E kisha jetuar gjithë jetën e saj në fantazinë time fëmijërore, përherë me plagë gjaku në trup. gjithnjë me zjarr e gjuhë tymi nëpër të e gjithnjë të përtërirë.
– Si ngrihej kulla brenda një nate, Hanë? – e pyesja, ndërsa fëmijët e tjerë, nipa e mbesa, vetëm e dëgjonin Hanën të vrenjtur.
– Jo, çikë. Brenda një nate digjej kulla, digjeshin pajat e nuseve, djepet e fëmijëve, magjet e bukës. Ngrihej përsëri kulla, por jo për një ditë. Asnjëherë nuk ngrihej për një ditë. Pse mendon ashtu, Drinë?
As unë nuk e dija përse e mendoja që kulla ngrihej shpejt, sa të hapësh e të mbyllësh sytë.
-Ne shkonim në vise të largëta, në miq e dashamirë vetëm me këmishën e shtatit, – vazhdonte Hana, na ndiqnin si bisha të egra zaptijet. Na ndiqnin, e Isa nuk na linte me marrë kurrgja veç robve të gjal1ë, veç robve e shpirtit. Iknim në të ftohtë, në akull. Iknin nuset e çikat e reja. Largoheshin e ktheheshin përsëri. E ngrihej kulla e gjallonte. Kishte në të përsëri mauzerë, djepe, magje dhe frëngji. Kishte alltarë, që turfullonin në derë e prisnin trimat, burrat që e kishin lirinë më të shtrenjtë se jetën.
– Dalim, Hanë?
– Dalim, Drinë, dalim.
– A mund të ecësh deri tek autobusi?
– Jo, shkojmë në kambë, nuk iam trenue me hipë në të. Në kambë e kam gjetë rrugën ma qartë, çikë!
“Sidoqoftë nuk është aq larg, – mendova, edhe pak e do të dalim te sheshi i madh.”
– A po lodhesh, Hanë?
– Ec, Drinë, e mos u ndal!
– Ja edhe pak, në Pallatin e Kulturës është ngrohtë. Ke ftohtë?
– Nuk asht aq ftohtë, sa m’u duk në fillim. Diçka jam nxeh e po nxjerr avull, qeshi Hana,
E ndjeva lëvizjen nervoze të krahut të Hanës. Ajo e shkundi, sikur deshi të thoshte: “Po a e ke harru çikë, që s’jam kaq delikate ?”
Jo, nuk e harroja që edhe Hana ishte nisur nuse ditën që gratë përcillnin burrat, veshur me rrobën kuqezi. Atë ditë burrat zbritnin për në Vlorë e ato i dhanë me vete në vend të pajës një sënduk me armë e me xhephane.
– E sheh pallatin, Hanë?
– Bukur gjatë paska kenë, çikë.
– Po ti vetë nuk deshe të hipnim në autobus.
– Edhe unë po kam pak qejf me pa qytetin, se jam ndry si zogu në kafaz e po ushqej veç plakun e trumcakët. Dhe fajin e keni ju.
Kur isha ngushtë, vrapoja përherë te Hana. Sapo kapërceja pragun. Hana e ndiente sherrin, por asnjëra nga mbesat e tjera nuk guxonte të zbrazej apo të ankohej. Sikur merrnim diçka nga qëndresa e Hanës. Ndonjëherë mendoja se ajo. që kishte parë aq shumë, më në fund duhej të ishte bërë mospërfillëse, por Hana të befasonte me qartësinë e mendimit, me gjallërinë e lëvizjeve të saj, e sidomos me kërkesën e përhershme: “Tash, çikë, e ke radhën me sjellë edhe një trim a një sokoleshë te Hana! Mos u mërzitni, se jua rrit Hana! Nuk po i dhimbset fare Hanës të rritë fëmijë e zogj trumcakë.”
Me të vërtetë në dimër në shtëpinë e Hanës kishte përherë mysafirë, miq të dashur, të gëzuar e llafazanë, që çukitnin te dritarja. Hana ua hapte dritaren dhe i ushqente. I mbante brenda e i ngrohte afër sobës së bardhë. Ata qëndronin në duart e Hanës dhe vështronin me sytë e vegjël dinakë, të trembur. Kur ishin të ngopur e të ngrohur, Hana u hapte dritaren dhe u thoshte: “Hajt, nisuni, e ju priftë e mbara! Kur të keni ftohtë, shpejt te Hana!”
Hana ecte ngadalë dhe mezi i tërhiqte këmbët, thuajse po i rëndonin tepër. Ç’mendonte Hana? E kishte përcjellë bacën dikur me atë rrobë të hijshme kuqezi e nuk e pa më kurrë.
Kur u gjendëm te shkallët e Pallatit të Kulturës, Hana u ndal.
– Ç’ke, Hanë?
– Mos u qesh me plakën! Po diçka po më kërcen zemra jashtë kafazit.
Me të vërtetë kishin ardhur shumë njerëz te Hana e ajo e kishte parë Isën nëpër libra, në fotografi, piktura e në filma, por tani ai kishte me qenë krejt “si njeri i gjal1ë”, veç prej guri. Si njeri i gjallë. Këtë po e përsëriste shpesh me vete Hana në ato ditë.
Pasdite bëhej përherë një grumbull i madh në hyrje dhe Pallati i Kulturës e ndryshonte krejt faqen. Në mëngjes ishte serioz, i qetë. Zakonisht vinin pensionistët dhe studiuesit e heshtur, që humbitnin nëpër salla me bal1in e rrudhur e me flokët e thinjur. Po pasdite ai ishte zakonisht i tillë, i qeshur e i ri. Edhe atë pasdite, shkallët ishin plot me të rinj. Sa më të rinj ishin djemtë e vajzat që ngjisnin shkallët e Pallatit, aq më e vjetër dhe e lashtë dukej Hana që po e mbante sadopak veten që të mos vraponte tek Isë Boletini, i cili me krahun e shtrirë dukej sikur donte të grishte çikën e tij, Hanën, në atë takim. Një takim që vinte përtej kohëve të largëta. Ndofta Hana shikonte se si i kthente shpatullat e larta Isa, se si e ndiqnin nipat e djemtë në udhën e gjatë, se si po zbritnin ata nga bjeshkët, si një ortek bore, nëpër udhët e Kosovës drejt Vlorës, duke lënë pas djepe e fëmijë. Atëherë, hapi i Isës qe i lehtë. Ai buzëqeshte e shikonte gjithçka linte pas. Shikonte rrëmetin, që vinte pas tij.
Monumenti i Isa Boletinit ishte vendosur në sheshin kryesor të Ekspozitës së 100 – Vjetorit të Lidhjes së Prizrenit. Hapat e Hanës u bënë pak më të lehtë. Ata rrëshqitnin e shkonin drejt tij. Hana u drodh, kur pa që skulptorit nuk i kishte shpëtuar as ajo buzëqeshja e derdhur në buzë, as ai pezmi në ballë, as ajo rrudhë e thellë e fatit të tyre, për të gjitha ato ngjarje që kishin rrjedhur në rrugën e gjatë të Isës, nga Boletini në Vlorë e nga Vlora nëpër botë. Diku ishin mahnitur nga armët e tij, diku ia kishin helmuar dhembjen e thellë, që e mbante fshehur me burrëri e me fisnikëri. Ishte tepër i lumtur, që më në fund flamuri u ngrit në Vlorë, i qëndisur
me shpendin krenar, por ishte po aq i dëshpëruar, se tradhtia i përgjonte pas krahëve.
Hana më kishte treguar aq herë, që urën në malet e zeza e pati kaluar gjithnjë me sytë mbyllur. Sa herë që zbriste andej, dëgjonte trokun e kuajve të Isës dhe djemve të rinj, që akoma nuk ishin martuar, të dhëndurëve, që kishin lënë foshnjat në djepe, të burrave, që kishin dalë në log të mejdanit me atë veshjen krenare të tirqve të zinj e jelekëve të kuq si gjaku. E vdekja nuk i kishte korrur të gjithë, se ata qëndruan e tani ja ku ishin atë e bijë, krejt përballë njëri-tjetrit, në këtë takim. Isa, në moshën më të bukur të burrit, kundronte Hanën.
Të rinjtë qëndronin një copë herë para pikturave në katin e parë e të dytë të Pallatit të Kulturës, pastaj ktheheshin tek Isa. Boritë e luftës u hynin nëpër shtrëngimin e duarve, nëpër vështrimet e thella të syve, e ndoshta në belbëzimin e parë të dashurisë. Burrëria, besa, krenaria e emrit shqiptar e bënin më të tejdukshme e më të thellë ndjenjën e tyre.
“Kjo ndodhi qëmoti, bacë’, – thoshte vështrimi i saj.
“Ke qenë shumë larg kur kanë nxjerrë gra e fëmijë e kanë dashë me i shpërnda nëpër botë, si zogjtë shtegtarë, të cilëve u djegin folenë. Ti nuk e ke pa kurrë nanën tonë, Isë, si e ka qitë teneqen e vojgurit para derës së shtëpisë, në Mitrovicë e si i ka mbledhë fëmijët rreth vetes e se si ka thanë me za të thekshëm: “Ma mirë po digjemi në votrën tonë, sesa me u ba përrallë nëpër botë!”
Baca dëgjonte i tëri i ngurtë, me dorën përpara dhe me buzëqeshjen e largët. Hanës, si një vajze të vogël, të përmalluar, sytë i kishin marrë flakë. E druajtur, zgjati dorën e rreshkur dhe preku monumentin. Në fillim iu drodhën lehtë gishtat e hollë, pastaj më e sigurt, Hana e shtrëngoi fort, si të donte të shuante mallin e gjatë të viteve.
“Vetëm një herë e kemi turpnue veten bacë, e ti ke me na e falë. U koritëm me atllarët, që hingëllinin e qanin si fëmijë, kur u kthyen pa të zotët në Boletin. Vetëm atëherë na pati lëshue zemra, kur kali rrihte tokën me potkonj e guri e nxirrte xixa, e kur kafsha fisnike lotonte si me qenë njeri. Ç’ka të bajshim ne, o bacë?” – pyeti Hana me zë të ulët, gati me një pëshpërimë, që e dëgjova vetëm unë.
MAJA E LARTË
Hana nuk po bënte këmbë për të dalë jashtë Pallatit të Kulturës e po më shikonte ngultas.
– E tash, çikë, të shohim pak edhe Shotën tënde, – tha ajo fare papritur.
– Shotën time?
Unë nuk i pata thënë asgjë Hanës, për Shotën. Nga e dinte? Ime motër, sigurisht, se asaj nuk i rri gjuha.
– Mori Drinë, çka po habitesh, a ke me më çue me pa Shotën, apo jo?
– Më fal, Hanë! Ja, po ngjitemi, se është në katin e dytë.
I ngjita shkallët së bashku me Hanën si e mpirë. Ç’do të thoshte për Shotën time? Tabloja e Shotë Galicës ishte i gjithë mundi e djersa e vitit të fundit. E dija që nuk do të mund të krijoja kurrë diçka tjetër të ngjashme me të, ashtu siç nuk ka mundësi njeriu të rijetojë edhe një herë nga fillimi jetën e tij. Një jetë është e vogël sa dhe e madhe. A do të kisha mundësi të rrokja brenda saj një majë të lartë, të lartë, si Çiçavica?
Për shumë vite i jam tutur ngjitjes së saj, ashtu siç po i tutem Hanës tani. Për shumë vite e kam përkëdhelur atë ëndërr, që e kam dashur më tepër se çdo gjë tjetër. Prej kohësh i kam thënë me zë të ulët vetes: “Prit pak, o nusja ime, se dua të bëj diçka të denjë për ty!”
E tani po i trembem Hanës më tepër se një auditori kritikësh arti, të heshtur e të rreptë.
Shota kishte qenë përherë një majë e lartë. Një mal me ballin në re, si Çiçavica mbi tokën e begatë pa anë e pa fund, të butë e të dashur, gjithë burime ujërash, e rrëkerash gjaku, si fusha e Kosovës. Nuk kisha qenë ndonjëherë në Kosovë, por me Shotën e kisha përshkuar skaj më skaj atë. Nuk dihej si kishte zënë rrënjë aq thellë në jetën time Shotë Galica. Ndoshta sepse ne u rritëm në odën kosovare, në shtëpinë e Hanës, ku morëm mësimet e jetës me dëshmitarë të gjallë. Ndoshta sepse vetë Hana këndonte me një mall të largët, të largët që pikonte’
në zemrat tona të njoma.
“… Se shqiptari dy gëzime ka
Një kur le e një në luftë me ra,
Se me gjak vaditet trimnia.
Se nga gjaku vjen liria.”
Atëherë, flija me Hanën, i strukesha në gjoks dhe i ndieja erën e borzilokut që mbante në arkën e saj. Arka ishte mrekullia e mistereve për ne të vegjlit. Prej barkut të saj dilnin lloj-lloj reliktesh të vjetra, të harruara, me atë erën e mirë e karakteristike. Dhe flokët e Hanës, ishin ende të errët, kurse lëkurën e kishte të bardhë e të paprishur.
– Si ishte Shotë Galica, Hanë?
– Nuse ma të bukur e ma të rreptë syni nuk mundet me pa. Shtatnaltë si selvia, e pastër si lulet e bjeshkëve, e butë si vjollcat që mbulojnë shpatet e Kosovës. Në krye mbante plisin e bardhë si të kishte pikue nga mali. Në sytë e saj, eh, çikë, ç’të thotë Hana? Mos pafshin sytë e tu ç’kanë pa sytë e Shotës, ç’kanë pa sytë tanë, vaj e gjamë, bijë!
– Po pse, Hanë, pse nuk veshi fustan të bardhë Shota? – ngulmoja.
– Veshi një rrobë shqiptare, që e pati qëndisë vetë.
– E mixha? E ka parë nuse Shotën?
– Im vëlla ka qenë shok i Azem Galicës. E shumë lufta të rrepta ka ba.
– Mixha ynë, Hanë? Luftëra të rrepta me bajlozë, si Gjergj Elez Alia? Mixha luftëtar?
– Jo, mixha ishte më tepër kallëzimtar. Ishim të lumtur kur vinte me bujtë te ne vëllai i gjyshes Hanë. E prisja përherë me gaz. Luftëtarin e mendoja ndryshe nga mixha, nuk e di sesi, po ndryshe nga mixha, me dorën të cunguar e mjekrën e dendur, të vrazhdë e të thinjur, që i mbulonte mollëzat e kërcyera. Mixha me plisin e bardhë, që nuk e hiqte kurrë, mixha me duart me neblebli. Vraponim të gjithë sapo që pushonte zilja-këmborë e dukej plisi i mixhës te porta. Mixha zgjaste dorën e shëndoshë e na prekte flokët, supet, si të mos ngihej me frymë prej mallit. Oborri i Hanës buiste nga nipat, mbesat e nga rrëmuja.
“Carrokët e mixhës”, pëshpëriste.
Nuk e di përse më trishtonte dora e tij e cunguar. Aq shumë më trishtonte, sa mezi i përmbaja lotët, vetëm e vetëm sepse e kisha shumë frikë Hanën, që nuk donte të shihte kurrë lot në sytë e fëmijëve. Mixha rrinte në krye të odës së mirë, ose ulej nën pjergull dhe pinte kafe me Hanën dhe bacalokun (kështu i thërritnim gjyshit tonë). Dhimbja ishte ngulur në fytyrën e mixhës e vërehej në gjithë lëvizjet e tij. Zëri i vinte si nga një shkretëtirë e largët:
– Qe besa, moj motër, vdekjen e ka pa me sy në kampin e Rudnikut Azem Bejta, – i rrëfente mixha Hanës.
– Një livadh i rrethuem me borë e akull. Me ditë, me javë pa shtrojë e pa mbulojë. Rojat serbe me armë shtrëngue rreth telave. Ditën sjellin të rinj, natën heqin të vdekunit e ngrimë nga të ftohtët e uria. Kush guxonte me kundërshtue, vritej në vend. Po Drenica nuk mundi ma të durojë. U ngrit me sëpata e me drunj dhe iu turr fushës së vdekjes.
I dëgjoja rrëfimet e mixhës krejt e ngrirë, gati pa marrë frymë deri në çastin kur drenicasit sulmonin. Atëherë, çlirohesha nga fusha e akullt, me krokama korbash, që thyente shkretimin me thirrjet e kushtrimin e Drenicës. Fusha trandej. Korbat merrnin arratinë. Këto përfytyrime më lodhnin, po nuk u ndahesha mixhës e Hanës.
“Sugarja e mixhës, e butë, e butë si qengj”, më thoshte, ndërsa dora i kalonte mbi flokët e mi të rrallë.
“Ia kam frikën, vëlla.”
“Pse, mori Hanë?”
“A nuk po e sheh si i kapërdin lotët prej tutës?”
“Ani, asht e vogël.”
“Asht gjashtë vjeçe.”
“E vocërr asht”, ngulmonte mixha.
Merrja guxim e pyesja për Shotë Galicën. Nuk ngopesha me nusen e Azem Bejtës. Bëhesha vërtet e bezdisur. Nusen nuk e përfytyroja ndryshe, veçse si një shtojzovalle me të bardha, që endet nëpër terr e sjell dritë.
Ishte dimër atëherë, dimër i egër i viteve të luftës. Oborri ynë zgjohej i mekur nën një shtresë të trashë bore. Rrinim si të nemitur te dritaret, që kishin zënë avull, me hundën prapa xhamit. Shihnim plepin e lartë në oborrin e Hanës, me kurorën e zbardhur nga bora.
Ime motër, Hedija, thërriste: “Qe nusja e Azem Bejtës, po nusëron, po nusëron.”
E ku ta dinim ne atëherë, se nusja nuk kishte pasur kohë as të nusëronte, sepse pa u mbushur akoma dy javë të dasmës, pa u gëzuar, pa u larguar miqtë, mësynë forcat e shovinistëve serbë në kul1ën e Galicës?
– Ishte luftë për jetë a vdekje, – përsëriste Hana.
– E vështirë ishte ajo rrugë, – vazhdonte mixha.
– Besa, boll e vështirë, vëlla, – i thoshte Hana. –
– Nusja po vishte rrobën e komites dhe nana, po i mësonte carrokut, se për dhé të vet, ma parë hiqet këmisha prej shtatit, se pushka prej krahut.
Lufta. Nuk shpëtonim dot prej saj, edhe sikur të futeshim njëqind pashë nën dhé.
– Rrugë të gjatë e të vështirë kërkonte Shota, thoshte Mixha.
– Kishim humbë gjithçka e na u desh me e fillue jetën prej fillimit. Na shpëtonin duarsh do sende të dashura e zemra na pikonte gjak për çka s’kthehej kurrë ma, – vijonte Hana.
Mixha tundte kryet.
Dialogë të përsëritur të fëminisë sime. Edhe kur shiu nuk pushonte e trokiste, e trokiste në xhama, Hana po i vinte do kërcunj të trashë në vatër e dikur po kuvendonin së bashku me mixhokun.
– Vocërrakët kanë dashë me na i dekë e me na e shterë detin e plisave të bardhë të Kosovës, oj loke!
Rrëfenjat e Hanës ngjyrosën ditët e fëminisë sime. Shote Galica, duke mbartur Azemin e plagosur në shpellë. Azemi i anuar në brinjë mbi kalë shtrëngonte nofullat nga dhimbja. Nusja që çan nëpër natën e marsit me erë të fortë, me borë e fërfëllizë. Azemi i duhet Kosovës. Erërat e dimrit sjellin me vete të ftohtët e bjeshkëve të larta të Pejës. Azemi qëndron mbi kalë e shtrëngon brezin, që të lehtësojë dhimbjen e plagës në brinjë. E midis tyre një amanet. Midis tyre një betim. Kurrë të mos e marrë vesh armiku se nuk jeton Azemi! Kurrë të mos e dijë varrin e Azem Galicës!
Këto ngjarje, këto ditë e shumë të tjera, fanarë që ndriçojnë natën e errët e të përgjakur
të Kosovës. Vite të ikura në terr. Vite të ndriçuara nga pishtarë gjaku.
I kam rikujtuar me dhjetëra herë, kur shkoja bashkë me mixhën te Rahime Radisheva në Derven dhe ripërtërija e rikrijoja së bashku me ta jetën e Shotë Galicës. Rahimja nuk kishte qenë veçse një foshnjë, por i mbante mend fare mirë të gjitha, sidomos vitet e fundit të kaluara me Shotën dhe me fëmijët e tjerë jetimë kosovarë. Kur kalonim të tre së bashku përbri lapidarit të Shotës, në buzë të rrugës në Fushë-Krujë, mixha thoshte: “Një jetë e jetueme bukur! ..
Nuk e di përse e shihja përherë në atë rrugë Shotën me kalin e Azemit, të vetmen pasuri, që e shet për bukën e gojës. Shotën me gishtërinj të gangrenizuar nga plagët e nga të ftohtët. Shotën në një shkretëtirë shkurresh e kënetash në kasollen e saj në Derven, kur ulet e shkruan atë letër në dimrin e vitit 1926: “Jam duke vdekë urie me katër fëmijë jetimë. Nusja e Azem Bejtës…”
“Mixhë”, i thosha, nuk po mundem ta duroj mospërfilljen. Sa herë që kaloj pranë sahatit, në qendër të Tiranës, kërkoj ndërtesën e spitalit, ku ishte shtruar Shota.
Ndoshta mund të kisha marrë një çast tjetër për tablonë “Shota kur shtie mbi naçallnikun, kur udhëheq çetën, kur plagoset dhe shokët i thërresin: “Për hair të qoftë varra, Shotë!”… Por jo. E kisha marrë fisniken në çastin kur e lëshon trupin e Azemit në shpellën e Përçevës. Përherë më ka tronditur ai çast, kur litari zgjatet e zgjatet, si dhimbje e pafund.
Shpella është shumë e thellë. Litari ka mbaruar. Heshtje ogurzezë e vitit 1924. Heshtje e akullt, që thyhet nga zëri i Shotës: “Shtrëngoni zemrat, burra! Lëshojeni!”
Zemra duhej të kullonte pa reshtur gjak nga ky shtrëngim, nga kjo zbritje, në humbëtirën e shkëmbinjve të Përçevës.
Një lapidar në Fushë-Krujë dhe një varr në thellësi të shpellës së Përçevës në Kosovë. Dy jetë të ndara e të bashkuara njëkohësisht ndër dejet e tokës së lashtë.
Mbetëm një copë herë të heshtura me Hanën para tablosë së Shotës. Zemra më rrihte me rrëmbim, si para një provimi. Tabloja mbante diçiturën e lamtumirës: “Azem, tash po e kuptoj përse Kosova asht e papërkulun. Ajo i ka rrënjët në zemrën dhe në trupin e heronjve.”
Po Hana nuk dinte të lexonte e nuk tha asnjë fjalë.
LISA TË MËDHENJ
Gjatë udhës për në shtëpi Hana nuk foli. Në fillim nuk deshi as të hipte në taksi, po, siç duket, i erdhi rëndë nga shoferi, që po na priste me derën hapur. Hana dukej e lodhur nga takimi me Isën. Kur u nda prej tij, ecte e kthente kokën. Nuk po shkëputej dot nga baca.
Në taksi u mbështet në ndenjëse e nuk bëri më asnjë lëvizje, si të qe krejt e ngrirë, me sy të ngulur në një pikë, aq sa, të thuash të drejtën, u tremba pak. Ndofta Hana kishte ende në sy xhamadanin e qëndisur nga plagët, pa u tharë gjaku i urës së Ribnicës, që e kërkonte si e verbër në trupin e gurtë të Isë Boletinit.
U gëzova kur u futëm në shtëpi dhe Hana, duke ngjitur shkal1ët, tha: “Sot jam çmal1ë me njerëz fort të dashun.” Por kur zbriti në dhomën e bukës, u bë përsëri e heshtur. Nuk e di përse ndieja brenda vetes një dhimbje therëse, që, siç dukej e tregoja edhe në fytyrë, aq sa motra Hedije më zuri lehtë për krahu e më pëshpëriti: “Hajde, mos më rri me buzë të varuna, se nuk u ba hataja!”
Pastaj u kthye menjëherë nga mixha, që po e përshëndeste nga kreu i tryezës:
– E po, për të mirë, Hedije, – i tha ai me zë shumë të lartë. – Paç e shtrofsh gjithmonë, për gëzime të mëdha!
E ky ishte me të vërtetë një gëzim i madh. Kështu na pati mbledhur motra Hedije edhe kur u shpall Isa “Hero i Popullit”. Takimi i Hanës me të atin ishte një provë për të gjithë, e sidomos për mixhën. Mixha shkonte e vinte e nuk i ndahej Hanës.
– Mixhë, tha motra Hedije, – së shpejti unë do të pres me duert e mia qytetarin e tremiliontë, siç të kam thanë e gëzim ma të madh se ky, s’ka!
Hedija cakiti gotën e parë me mixhën, sepse ishte e sigurt që pleqtë tani nuk do ta përmbanin më veten, pa u rikthyer edhe një herë në motin e shkuar, siç bënin përherë në të tilla raste. Motra Hedije është katër vjet më e madhe se unë, po duket më e re për shkak të natyrës së saj hokatare. E merr jetën ashtu si i vjen. Është tepër praktike dhe me mendje esëll. Pastaj, ajo nuk harron asnjë datëlindje fëmije. Nipat e mbesat lënë kokën pas disa çokollatave me bajame, që ajo i sajon vetë.
– Po si ua mban mend të gjithëve ditën e lindjes? – e pyesja.
Hedija më shikon drejt e në sy dhe qesh: “Sekret profesional, – më thotë.
– Po a e ke harrue, që unë ua kam pa fytyrën e ua kam ndie zanin ma parë edhe se nanat vetë?
Tryeza në dhomën e gjerë e gjithë dritë të bukës ishte shtruar me shije, ashtu siç dinte vetëm motra Hedije. Pjatat shkonin e vinin ndërmjet pecetave të bardha e luleve të freskëta. Dy vajzat e rritura të Hedijes, njëra pas tjetrës, si dy binjake, dhe im bir, e kishin marrë shumë seriozisht detyrën e tyre. E për organizimin e punëve, ime motër është pa shoqe. Mbesat e bukura shkonin e vinin pa u ndier nga kuzhina në dhomën e bukës e asnjë njeriu nuk i mungonte asgjë. Po heshtja e Hanës sikur ra mbi të gjithë. Papritur, edhe Hedija u bë më e përmbajtur e më e heshtur se zakonisht.
– Kur e kam pa për herë të parë shpatën e Isës në muze, më asht dridhë shpirti prej mallit – e preu heshtjen mixha.
Po Hana rrinte e palëvizur, drejt e me vështrim të ngulur diku. Shpata e kishte një histori të sajën. Vëllai i vogël i Hanës, e i mixhës, që studionte në Vjenë, kur pati qenë i sëmurë, qe kuruar te një mjek i famshëm. Mjekut i kishte bërë përshtypje sjellja e fisnikëria e djaloshit dhe nuk kishte pranuar asnjë shpërblim. Atëherë, Isa i pati dërguar shpatën si kujtim. Kujtimi ishte bërë më i çmuar, kur mjeku mori vesh vrasjen e Isës me të bijtë në Podgoricë. Shpatën e solli në Shqipëri pastaj, para disa vjetësh e bija e po atij mjeku (edhe ajo mjeke), të cilën e shoqëruan këtu një kushëriri ynë dhe Hedija. Ne u njohëm të gjithë me të.
-Në kohën e Luftës së Dytë Botërore, – tregonte mjekja vjeneze, – kur iknim e fshiheshim nëpër strehime nga bombardimet, e merrnim edhe shpatën me vete. Ajo përsëriste se ndihej e lumtur që mundi ta përcillte porosinë e të atit: “Kurdo qoftë, shpata duhej të kthehej te të zotët.”
Shpata tani rri në muze, ndërsa mixha vijon monologun e tij: “Nuk e harroj kurrë atë ditë të korrikut të vitit 1912, që e nisi agun me gjëmimin e topave. Trandej dheu. Ishte fillimi i operacionit të zaptijeve drejt Llapit. Në grykë të Kulinës, për dy ditë rresht, jemi kapë fytafytas, derisa ia premë hovin dushmanit. Në pikë të përleshjes, trimi sypetrit, Hysen Grisha shkonte krahëhapun e ndalonte plumbat, që vërshonin drejt Isës. Kur ç’të shihje? Gjëmonte zani i Isës si bubullimë: “Largohu!” Po ku ndigjonte Hyseni, e përgjigjej pa u tutë hiç: “Jo, sa të vritesh ti, ma mirë po vritem vetë.”
Sikur të mund ta shihnit bacën në ato çaste. Thue se do të çahej dheu nga zemërimi e duhia e tij. Prej vrullit, i thërriste Hysenit, si i dalë mendsh: “Liromë sytë, o i marrë, se plumbi na shpon njëlloj si ty, si mue!”
Zëri i mixhës më dukej i thellë, i thellë, si të vinte nga një shkretëtirë gjaku e rrënimi, që më kujtonte shtëpinë e Hanës dikur. Shtëpi me letra katramaje, që e ngrinte gjyshi ynë si në përrallë. Bacalokut nuk i pushonin asnjëherë duart me gunga. Ndreqte samarë, ndërtonte mure prej qerpiçi, qepte në makinë, i kërrusur, pa fjalë, i buzëqeshur bacaloku ynë i mirë, që ishte tmerruar, kur ia patën dërguar Boletinët Hanën me arkën me xhephane. Vërtet me xhephane të patën çue nuse, motër, – i thoshte ndonjëherë mixha, – po edhe ky trimi yt, i butë, i butë, si qengj, armëve po iu tutka zavalli, po fëmijëve aspak. E shih si ju asht mbushë shtëpia e ju ngopet syni, plot e përplot!”
Ndoshta mixha e kishte peng që, edhe pse ishte martuar tri herë, nuk pati veçse një fëmijë. Edhe atë djalë të vetëm e kishte përsëri nga kjo motër mixha.
Vraponin një herë nëpër dëborë e nusja e re e mixhës nuk po mundte ta tërhiqte djepin e djalit me vete. Po i ndiqnin zaptijet e kishin ecur nëpër dëborë e tufan. E kishin parë edhe tymin e kullës së largu. Gratë vraponin si të dala mendsh, se mos binin në dorë të të huajit. Dikur Hana ishte ndalur dhe e pati mbërthyer nusen për krahësh, e çuditur që i mungonte djepi.
“Ku asht djali, nuse?” – e kishte pyetur.
“Në borë.”
“Qenke çmendë, nuse!”
“ Jo, Hanë, po shpirti paska qenë ma i dhembshun.”
Hana e kishte tërhequr nusen pas.
“ Kthehemi sa nuk asht vonë!” Janë kthyer vërtet, nëpër borë, plumba e fërllazë dhe e kanë gjetur djepin të mbuluar nga bora. E kanë njohur vetëm prej borës së shkrirë nga fryma e djalit.
Ishte dimër. Dhjetor i ftohtë, por dhoma jonë e bukës ishte e ngrohtë atë natë. Xhamat lotonin nga avulli. Motra Hedije e pati ndërtuar, ose më saktë rindërtuar një pjesë të mirë të shtëpisë së vjetër të Hanës. Patën lënë vetëm dhomën e Hanës e zilen-kambanë sigurisht, sepse Hana thoshte që vetëm ajo po ia zgjonte veshin e shurdhër.
– Ç’nuk na kanë pa sytë e ç’nuk na kanë ndigjue veshët. Një gazetë e carit çirrej atë botë: “Le të shuhen shqiptarët, se ka popuj të tjerë në Ballkan, që do t’ua zënë vendin!”
Po Hana vetëm heshtte.
– Fol edhe ti, motër, një fjalë! -, i tha mixha. – Ç’po më rri si e mbyllun me dry?
– E ç’të them?
– A nuk t’u duk monumenti i Bacës si të qe duke zbritë tek ura e Ribnicës e po të thotë: “Qe Isë Boletini?”
“Qe Isë Boletini. As p1ak, as i ri me djem e nipa të njomë. Mbi shpatulla disfatën e Cëralevës. Për çdo sekondë buzëqeshja i kthehej në acar, e gjithë stinët e moshës së re i kanë fluturuar me një shpejtësi të panjohur”, mendova.
Dikur i dërgonte fjalë pashait turk: “Mahmut Shefqeti të mos madhohet, se sa djem shqiptarë ranë dëshmorë në këto lufta, gjithsecili asht pague për dhjetë. E Shqipnia nuk asht farue për disa të ndershëm dëshmorë, por kur të bashkohen të gjithë shqiptarët, ku janë e të lidhin besën, do të jenë të zotët ta përzanë urdinë turke jashtë Shqipnie, jo ma me armë, por edhe me hunjtë e gardhit.”
Qe Isë Boletini! Zemra e plasur nga pazarllëqet e vitit 1913, burrë i heshtur, edhe më i heshtur u bë. Gjysma e trojeve të 1ëna jashtë Shqipërisë, ia helmoi shpirtin.
– Kur vdes njeriu, motër, njerëzia pyesin: “Ç’të mirë la pas?” – vijonte mixha. – Se vdekja kur nuk le asnjë punë të mirë, që të të kujtojnë, asht dhjetë herë vdekje. Vdekje e keqe asht, se erdhe e shkove e asnjë gjurmë nuk le, si të mos ishe fare.
Mixha i dashur, në pleqërinë e tejlargët e të thellë, thotë se po i ngjason Isës, kur ishte ngritur nga ethet në Durrës, i kërrusur e i pikëlluar, në prag të Luftës së Parë Botërore, e pati thënë: “Ç’ka shpresuem e ç’ka pësuem, po qëndroni të fortë, se ditë ma të mira do të vijnë për Shqipninë!”
Ne hanim në heshtje. Është e pamundur të gëzohesh dhe të mos kesh hidhërim për kujtimet e moçme. “Gazi dhe helmi janë vëllezër”, thotë Hana. Po Hana atë natë nuk po thoshte asnjë fjalë.
– Lis i madh qe baca ynë, motër. Lis me ballin në re. Lis i rrethuem me lisa, që qëndrojnë e mbajnë fort njani-tjetrin. Mos e harroni kurrë!
“Qe, Isë Boletini, mendoja, kalon mbi urën e Ribnicës, si të dojë t’i bëjë sfidë tradhtisë, si të dojë t’u japë përgjigjen e fundit intrigave të botës se plakur: “Mund të vritni tetë, tetëmbëdhetë e tetëqind, po të dëshironi!”
“Nuk do të doja të shpëtoja në atë rast, Hanë, ti e di. Nuk do të doja të isha dëshmitar i asaj dite të janarit të vitit 1916. Po të mos më kish dërgue Isa për punë, do të isha edhe unë tek ura bashkë me të tjerët, duke luftue. Isha në çarshi, kur ndigjova: “Ikni bre, se na ranë kaçakët arnautë!” Dola shpejt në rrugë e pyeta i shqetësuem: “Ç’po thonë këta?”
“Ç’arnautë more”, më tha një shok. “Bashkë me Isën, i vranë të gjithë tuajt!” Mos i raftë në krye njeriu lajm si ky! Flokët e kresë m’u çuen si eshkë përpjetë. Vrapova drejt shtëpisë. Pushka s’pushonte. Isa e Jonuzi po luftonin. Div qe Jonuzi. Kur i patën thanë se e nisën Hanën nuse për ngut, kafshata i kish mbetë në sofër e pambarueme: “Mosni bre!”- pati thanë. E kishte peng.”
Të gjithëve na shtrëngohej zemra nga monologu mixhës, megjithëse nuk e dëgjonim për herë të parë.
– Luftonte Jonuzi, tek ura, me kambë të preme. I binin plumbat breshën e nuk e mbytnin dot. E të gjithë te tjerët, Haliti, Halili dhe Zaidi, që sapo qe kthye nga Vjena, studenti, ma i vogli vëlla, me djemtë e Radishevës e patën ba flakë urën e Ribnicës vetëm me revole.
– O motërzeza, si mund të harrojë motërshkreta, bre vëlla! – tha me zë të shuar Hana.
– Për herë të fundit ia kam ndigjue zanin bacës: “Besa, nuk i jam dorëzue as mbretit!”
– Edhe sot e ndigjoj atë za. Derisa të vdes do ta ndijoj përsëri.
Mixha mbante dorën topolake të mbesës sime të vogël ndër duar, me sy të gapërruar nga çudia, që më kujtonte fëmijërinë time. Edhe unë, kur isha e vogël, gjithë sy e veshë e pyesja Hanën me ngulm: “Po lotët e motrës, Hanë? Harrove lotët e motrës!”
“Lotët e motrës pikonin si shi te koka e Gjergjit, lotët e motrave kosovare, lot bore e gjaku, bijë”, më thoshte Hana.
Atëherë, nuk e dija, që edhe Hana ime ishte një motër e tillë. Po ta dija, nuk do të ngulmoja me pyetjen: “Po lotët e motrës, Hanë?”
– Më kanë çue në dhomën e prefekturës, – vazhdonte mixha. – Të tetë të vramët në rresht. Duken sikur flenë. Shumë jam shtrëngue të mos ligështohem në sy të të huejve. Kur vendosa të përmbahem, diçka më krisi përbrenda. Dhoma m’u ba terr. Qielli i natës qe ende i kthjellët, e dielli ngrohte dhomën me penxhere të mëdha, të ndritshme. Mue sytë nuk më banin dritë. Nuk e di sa zgjati kjo gjendje, as ditë, as natë, as gjallë, as vdekun. Një mijë herë ma mirë vdekun, sesa ta çoja atë kob në Boletin! Po njeriu nuk mundka të vdesë, as prej dhimbjes e as prej gjamës!
Humbëtira e syve të mixhës e frikshme, si një hon, si të kishte parë gjithçka mund të shohë një vdekatar. Mbesës së vogël i shkonin lotët nëpër faqet e njoma, por asnjeri nuk i vinte re dënesat e saj.
“Kështu ndodhka në këtë botën tonë të vogël”, mendoja vetë me vete, ngjarjet u përtëritkan në sytë e çdo brezi.”
– Të mallkuemit, – tha Hana me zë të lartë, si të zgjohej nga një ëndërr e frikshme. – Nuk na lanë t’i këndojmë kangët në vatrat tona. Deshën edhe dritën të na e vrasin, edhe arat të na i lënë shkretë. Deshën me uri të na mundin. Edhe vijat e ujit të mos binin kurrë ma në arat tona. E kush ka dashë të punojë tokën, e kanë gri me gra e me fëmijë.
– E toka asht jona tash sa mijë vjet, – tha mixha.
– Veç nuk paska dashë vetëm ujë, vëlla.
– Asht ngopun me gjak, Hanë. Uji e ka ruejtë nga thatësina e gjaku e ka ruejtë nga armiqtë.
– Dushmani donte të na i ngulte thonjtë në fyt e na i ktheu vatrat në shkrumb, baltë e pleh. Gra e fëmijë të ngarkuem nëpër shi e borë, që sillen si patat në mjegull nëpër udhët e Kosovës. Dita natë nga tymi dhe nata ditë nga flakët. Jemi shty deri ku nuk mban ma njeri i gjallë. Na plaçkitnin ditën për diell e natën pa hanë. Krisma e armëve ndigjohej në pikë të diellit dhe kufomat i shqyenin natën qentë, që vërtiten nëpër terr. Habitej hasmi, se si vdisnin gratë, së bashku me fëmijët, në heshtje, pa thanë kurrë një fjalë, pa lutje, pa rënkime,- tha Hana tashmë e ngritur krejtësisht në këmbë, si ta digjnin përbrenda kujtimet.
– Ju kam sjellë diçka të bukur për këtë festë, – e ndërpreu Hanën motra Hedije.
Të dy pleqtë u kthyen nga ajo, si të vinin nga një botë e tejlargët, si të dilnin nga errësira në dritë.
– Paj, diçka po jetojmë ne të vjetrit me rininë tonë, Hedije. Kështu ndodh me pleqtë. E mbajnë kryet pas, – tha mixha.
– Ju kam sjel1ë këtë orë, – tha përsëri ime motër.
Mua më gufoi shpirti nga krenaria. “E dashura ime Hedije”, mendova.
U ngrit mixha, iu afrua orës e po e shihte me sy të picërruar, sikur nuk mund ta besonte.
Të dy pleqtë thanë me një gojë: “Ora e Isës!”
Kështu ishte ime motër, nuk do ta duronte gjatë thatësirën e shkretinë e dramave të hershme. “T’i lëmë mënjanë tragjeditë, thoshte, t’i lëmë në shekujt e vjetër!”- thoshte.
“Ne i lamë, por nuk na lanë ato”, i përgjigjesha.
Kur ishim të vogla e Hana rrinte shpeshherë fare vetëm, me gjithë dashurinë e dëshirën që kisha, nuk hyja dot në thellësi të mendimeve të saj. Gjithnjë më dukej pak e çuditshme Hana, me atë lotin që i rrëshqiste nga sytë. Kur i futeshim ne të dyja, si dy zogj, nën krahë e kërkonim mbrojtje prej saj, unë i thosha: “Mbaji sytë të mbyllur, Hanë, e unë po të them ç’do të dëshiroja më tepër tani!”
“Hajde, moj thuthuqja e Hanës”, më thoshte ajo duke më lëmuar flokët e loti i rrokullisej nga syri e nuk e di se ku humbiste.
Edhe kjo orë, në këtë çast, po më dukej si ato magjitë e dikurshme të fëminisë sonë e unë po e vështroja time motër me sy të ndritur.
– Si mundi të bjerë në dorën tande, Hedije?- e pyeti Hana pas pak.
– Ma solli një shoqe, për t’ia çue Xhemë sahatçiut – tha ime motër.
– Kur shkova t’ia merrja orën, Xhema më tha: “Paj, pse tallesh me plakun, çikë?”
“Përse, baca Xhemë ?” – e pyeta.
“Për këtë orë më the se asht e tjetërkujt e po na dalka se qenka jueja, e Boletinëve. Po Xhema për Isën kishte me i qorrue sytë e ballit, e do ta rregullonte këtë orë!”
“Baca Xhemë, po më çudit”, i thashë. “Orën ma kanë dhanë për ta rregullue vërtet, E kanë ndigjue emnin tand të mirë. E kanë ditë se je miku ynë!”
“E gjithë jeta ime pak ka vleftë, po shihe, bijë, si po punon si dikur, kur e ka mbajtë baca” – më tha Xhema me sytë e lotuar.
“Nuk e kam ditë, baca Xhemë, iu përgjigja sinqerisht” – vijoi Hedija, por do ta marr vesh si asht puna e kësaj ore.”
Dhe kështu, shkova te shoqja ime. Mësova që ishte e një kushëririt të saj, një fshatari nga rrethi i Tiranës. Ja ku është shkruar në kapakun e orës: “Isë Boletinit, për kujtim.”
– Rrugë të gjatë paska ba, – tha mixha, – rrugë të bukur, të gjatë. Ia kanë grabitë tek ura e Podgoricës, por edhe grabitësi, siç duket, asht vra nga një shqiptar, nga babai a gjyshi i atij fshatari tiranas. Rrugën e shpagës paska ba kjo orë, Hanë. Shtegtimin e hakut paska ba, motër, derisa erdhi te ne, – përsëriste mixha me flokët e bardhë, ngritur si eshkë përpjetë.
Nuk duroi dot dhe hoqi plisin nga koka. Nuk po mund të ulej më nga tronditja. Në dhomë ra heshtja. Dëgjohej vetëm tiktaku i orës. Ora e Isës kaloi dorë më dorë, derisa u kthye përsëri te Hana, që nuk po ua ndante sytë akrepave. E tiktaku i orës, si tiktaku i zemrës, trokiste fort në shurdhimin e Hanës së Boletinëve, si të donte të pyeste; si është e mundur, të kalonin gjashtë dekada, që nga krismat e Ribnicës e deri më sot, që ajo ishte takuar me Isën në gur, bacën, që nuk mund të fliste dot më kurrë, veçse nëpërmjet gurit, ndërsa ajo orë të rrihte e të rrihte, si të qe
zemra e tij?
PORTRETI
Me skulptorin u ndeshëm papritur në shkallët e Pallatit të Kulturës, teksa zbriste me rrëmbim e gati sa nuk u rrokullis. Më pyeti për Hanën. I tregova për vizitën që kishim bërë së bashku në ekspozitë dhe për takimin e saj me Isën në mermer. Skulptori dëgjonte në heshtje me atë kokën si të luanit e me bal1in e gjerë të përshkuar nga brama të thella. Lëvizte duke u lëkundur pak mbi këmbët e gjata, si të donte të mbante drejtpeshimin. I pëlqente të të shihte gjithnjë në sy. Era luante me flokët e tij të ashpër e të pashtruar. Duart e fuqishme me muskuj dhe damarë të kërcyer, si të të gjithë njerëzve që merren me punë të rënda fizike, nuk dinte ku t’i shpinte, thuajse i rëndonin.
– Të kërkova në telefon, – tha pas pak skulptori.
-Përse?
– Duhet të bëhesh gati për rrugë të gjatë!
– Ku?
– Në Kosovë.
– Mos u tall!
– Ti e di që unë s’para tallem.
Brenda vetes kisha kohë që e ëndërroja një kumt të tillë.
Skulptori, miku ynë i vjetër, nuk ishte kujdesur vetëm për rrëfenjat e Hanës e të mixhokut, por për gjithçka që vinte nga toka e të parëve. Po e vëreja me kujdes. Ai, bir i Jugut, ashtu si edhe babai im (i shpëtuar dikur nga një Azem në Prishtinë), ashtu si edhe unë tani, në njëfarë mënyre ishim lidhur me mijëra fije të padukshme e të nëndheshme, që nuk mund të shkëputen.
Do të shkoja me të vërtetë në Kosovë, si përfaqësuese e brezit të tretë nga nëna. E kisha dëshiruar nëpërmjet rrëfenjave të Hanës atë udhë. Në thellësi të shpirtit e ndjeja se do të kthehesha dikur në vendin që e mendoja aq larg si fundi i dheut e që s’qe veçse te pragu i derës. Paradokse të jetës shqiptare! Largësia nuk buronte vetëm nga vitet e Hanës e të Mixhokut me historitë e kullës në Boletin, aq të vërteta sa edhe shtëpia e vjetër me qerpiç në Tiranë.
– Përse hutohesh, Drinë?
– Nuk po hutohem, – i thashë, ndërsa kundroja skulptorin.
-Ti s’e humbe toruan kur shkuam në Paris.
– Ke të drejtë!
Desha t’i shpjegoja mikut tim se Parisi është një qytet i huaj. Atje nuk ka kulla me trokun e kuajve, që vajtojnë vrasjen e gjyshërve. Si stërmbesë e atij prijësi, që e prenë në besë në urën e Ribnicës, e di se një mijë luvre e një mijë harqe triumfesh nuk e fshijnë dot kurrën e kurrës të vërtetën e hidhur.
– Ishte përrallor ai qytet i parë nga Kulla Eifel, – tha skulptori.
– -Sigurisht, Parisi qe i bukur sa s’ka më.
– Sa mirë! do të jemi përsëri bashkë, tha skulptori. Bashkë me ekspozitën e 100-Vjetorit të Lidhjes së Prizrenit do të vijë edhe portreti i rilindases tënde në Kosovë.
U skuqa deri në rrënjë të flokëve. “Kur do të shpëtoj nga këto përskuqje idiote dhe të bëhem një grua për të qenë?” – mendova.
– Hajde tani, lëre modestinë! Është një portret i mirë, ndofta nga më të mirët. E ti e di që unë s’i kam qejf komplimentet. Mirupafshim!- tha skulptori dhe u rrokullis nëpër shkallë, si një katarakt që zbret me rrëmbim. E ndoqa me sy deri sa humbi fare në turmën e njerëzve.
Portreti i mësueses më pati munduar një kohë të gjatë. Ai nuk erdhi ashtu krejt rastësisht. Isha frymëzuar nga mësuesja ime e fillores Afërdita A, mësuesja më e dashur, mësuesja ime e shtrenjtë, që më nxiti të hyj në arkiva, e të takohem me mësueset e tjera të para, ishte një minierë thesaresh të pazbuluara shpirtrash të ndritur njerëzorë. I gjeta ato mësuese, vajza të reja, të druajtura, veshur me fustane me jaka të bardha, tepër të thjeshta e tepër serioze. S’mund të përfytyrohej ndryshe mësuesja e fillimit të shekullit pa atë thjeshtësi, ndershmëri e fisnikëri, pa atë rreptësi ëndërrimtarësh puritanë. Në vështrimet, në mënyrën si flisnin, si e ruanin përherë njomësinë rinore dhe naivitetin gati fëmijëror, si të Afërditës. I karakterizonte po ai idealizëm për të mirën, për të bukurën dhe dashuria gati në fanatizëm për profesionin e adhuruar të pishtarëve të dritës.
I mbusha edhe unë blloqet e mija, jo vetëm me skica, por edhe me ato mendime-shkëndija që përflaknin sytë e të gjitha atyre mësueseve, tashmë të plakura, me flokë të rralluara buzë të holla e me vështrimin e zjarrtë që i ngrohte deri në pleqërinë e thellë.
Blloqet e skedat nuk kishin më vend. I pata fiksuar lëvizjet nazike të duarve të holla, me buzëqeshjen e përhershme të njerëzve që jetojnë gjatë, që forcohen në të mira e në të liga.
MIRËSIA mbetet, sidoqoftë, tipari i cili ia vë vulën jetës. I lija një copë herë blloqet të “ftoheshin” dhe u kthehesha përsëri me vrull të ri. Kurrsesi nuk mund të bëja një punë të përciptë për atë brez të mrekullueshëm që e rilindën dhe e ndërgjegjësuan shpirtin e KOMBIT DHE SHPIRTI I KOMBIT ËSHTË PAVDEKËSIA E TIJ.
Kështu e kreva portretin e mësueses sime. Gjatë punimit s’e kisha menduar nuk dija se si do ta emërtoja. Emërtimet nuk kanë rëndësi, ato vijnë më vonë, mendoja. Edhe pse u gjejmë fëmijëve 2-3 emra që para se të lindin, mund të mos u vëmë asnjërin prej tyre. Fëmijëve nuk u vënë emra pa lindur. Kisha punuar pa u ndalur për atë krijim, punova me vrull ditë e natë, që ai më në fund të arrinte të jetonte “i pavarur” e të ikte nga unë. Kishte diçka të dhimbshme në atë ikje, ashtu siç ndodh edhe me fëmijët kur rriten dhe nuk kanë më nevojë për drithërimën dhe për kujdesin e nënës. Burrërohen dhe nisen vetë në udhët e jetës. Kështu ndodhi edhe me portretin e mësueses sime me diçiturën” “Rilindësja”. Edhe ajo po e gjente rrugën që Afërdita e pati qarë me lot për shkak të të vëllait, i cili mbeti andej krahut të shqipes, siç e quante ajo KOSOVËN. Krahët e shqipes qenë prerë mespërmes me një gërshërë barbare.
Zbrita shkallët e Pallatit të Kulturës me një frymë dhe eca midis njerëzve me një ndjenjë të gëzueshme gati fluturake në sheshin “Skënderbej”. Në atë lumë njerëzish më dukej sikur pasurohesha me thesare të reja. Fiksoja fytyra, kapja nuancat e lëvizjes së një krahu të zhdërvjellët, forcën e një trupi të hedhur, delikatesën e një vështrimi ëndërrimtar. Sa më thellë kam hyrë në jetën e të tjerëve, aq më e pasur jam bërë vetë, aq më të bukura më duken perëndimet e diellit në Tiranë. Kam aq shumë versione të këtij peizazhi. Kam mbushur jo vetëm trurin, por edhe shpirtin me vibracionet e manushaqes së kuqërremtë të diskut të diellit, që rrëshqet nëpër re dhe bie i përflakur në detin Adriatik apo atë Jonian e pastaj largohet e humbet nëpër shtegtimet e tejlargëta…
E mbushur e tëra me shijen e hollë të lëngut të jetës që lëvrinte atë buzëmbrëmje në shesh, po merrja frymë me gjithë mushkëritë dhe po thosha me vete, se kjo do të qe lumturia e kërkuar qëmoti. Qe pikërisht kjo turmë zulmëmadhe djemsh dhe vajzash të reja të veshura në purpur, që po thithnin plot etje nuancat e perëndimit për ta bërë më të re rininë e tyre, për ta bërë më të bukur bukurinë e tyre. S’mund të gjendet tjetër qytet në botë me muzgje që mbështjellin aq butësisht krahët e bronzta të monumentit të Gjergj Kastriotit me aq pëshpërima të rinjsh e vështrime dashurie që kryqëzohen fluturimthi që u jep aq hijeshi e fshehtësi bredhave në lulishten para ministrive e aq gëzim bulevardit të gjerë “Dëshmorët e Kombit”.
As që e prisja ta takoja pikërisht aty mësuesen time, Afërditën.
– Drinë, bija ime!- më tha.
Ktheva kokën dhe e ndjeva fare pranë, si të më çikte frymëmarrja e lehtë e saj. Ishte mbledhur e tëra me pallton e rëndë blu, me kurrizin pakëz të kërrusur e me flokë krejtësisht si të argjendta e me atë shkëndijën e përflakur të syve të saj të bukur, jashtëzakonisht të kaltër.
– Kam një copë herë që po mendoja për ju e ju u gjendët këtu si me porosi, – i thashë e gëzuar, duke ia shtrënguar dorën e imët, kockë e lëkurë.
– Ndonjëherë mendoj se ia vlen të jetosh vetëm për të pasur mundësi ta shijosh këtë marramendje rinore, tha mësuesja ime duke qeshur.
Më paskësh shtrënguar malli për atë figurë imcake që më pati mësuar të vëreja të bukurën që të befasonte në çdo kënd të Shqipërisë e që më pati ngjallur dëshirën e zbulimit të ladave të egra që nxirrnin ballin e shponin shtresën e borës.
“Ngrohtësia e jetës triumfon edhe mbi akullnaja, sepse të gjitha qeniet e kësaj bote duan të ngjiten drejt diellit. Këtë mos e harroni asnjëherë! Edhe kur të rrëzoheni, mos u dorëzoni! Të gjithë mund të ngjiten drejt diellit.”
Porositë e mësueses sime më ishin ngulitur në zemrën e njomë, qëkur ajo grua kishte flokë të zeza, të cilat i bënin i bënin kontrast të thellë me sytë e saj të mençur. Kisha ruajtur në kujtesë flokët e saj të dendur, që ajo i mblidhte përherë pas, pa vëmendje e pa ndonjë kujdes të veçantë. Përherë kishte pasur një shkujdesje për veten, por kishte një bujari dhe një mirësi të thellë, të pakufishme që e derdhte mbi shpirtrat tanë. Dikur, në rininë e hershme, pat thurur poezi, gjë, e cila i mbeti brenda vetes për tërë jetës. Fëmijët dhe burri që nuk i pati kurrë, familja, rinia, dashuria, u ruajtën me pastrinë e virgjëreshës në pasionin e saj më të thellë: SHQIPËRINË.
“Kur isha e vogël si ju, të dashur fëmijë, dashuria për vendin më rridhte në strofa. I këndoja Shqipërisë së Naimit: “Ku dita është tjetër ditë, e nata tjetër natë”, e zemra më rrihte plot lumturi, se Shqipëria për mua qe vjershë, qe melodi. Pak më e rritur, Shqipëria qe për mua flamuri, flamuri ynë i bukur kuqezi. Dita e flamurit ishte një ditë e shënuar dhe unë e shtrëngoja fort në duar. Oh, sa më dhimbnin, po ç’kishte më të shtrenjtë? Të mbaje drejt flamurin qe mburrje, qe krenari.”
Shkopi i saj ndiqte në hartë kodrat, lumenjtë, malet e në zërin e saj të ngrohtë vinte fjala: “Shqipëria është trimëria, besa burrëria, gjaku i të parëve që na rrjedh në deje. Shqipëria fillon nga Gjiri i Artës e deri thellë në Kosovë, në djepin e shqiptarizmës!”
Të gjithë këtë patos e këtë dashuri e shkriva në portretin e saj. Ajo mbeti si e shtangur kur e pa dhe ky qe për mua një vlerësim më i çmueshëm se çdo falënderim. Më erdhi t’ia thosha të gjitha në atë çast, t’i rrëfeja sesi pati hyrë prej kohësh në jetën time, si më kishte ndjekur bukur e gjatë në rrugëtimet e në përsiatjet e mia, se më qe bërë krah kur e humbja toruan, se nuk qe e lehtë të bëheshe piktore e të jepje nëpërmjet ngjyrave jetën e gjallë, ëndrrën, zhgjëndrrën e së kaluarës dhe të së ardhmes. S’është e lehtë të jesh grua, nënë e të lësh mangët diçka nga vetja, nga fëmija, nga dashuria, për t’i hedhur më pas të gjitha të shumëfishuara në pëlhurë.
S’është aspak e lehtë për gruan të dalë nga bota e saj e përkorë, pa shkelur me dhimbje të thellë një pjesë nga vetja për të kapërcyer ndrojtjen, pasigurinë, hutimin, madje edhe frikën.
S’është aq e thjeshtë ta mbash brenda vetes atë fontanë dashurie dhe ta mishërosh si një fill të kuq në të gjithë veprën tënde. SHQIPËRIA, dashuria më e madhe, më e zjarrtë, vetëruajtja, pika e mbështetjes, e vitalitetit, mbeti përgjithmonë e papërlyer në shpirtin tim në saj të kësaj mësueseje. Do të doja t’ia thosha edhe një herë të gjitha mësueses sime, por fjala më ishte ngurtësuar. Ecnim krah më krah, pa folur përgjatë sheshit “Skënderbej”.
– Është një mbrëmje e rrallë! – tha mësuesja Afërditë.
– Është një mbrëmje shumë e bukur, – iu përgjigja.
– Edhe ti po më dukesh shumë e bukur sot, Drinë. Ke një rrëzëllim të veçantë që të ka marrë sytë, ballin dhe të gjithë fytyrën. Është si një flakë, që të ngroh përbrenda.
– Kam një lajm të gëzuar. Do të shkoj në Kosovë.
Afërdita ndali hapin dhe më zuri lehtë për krahu.
– Bashkë me Ekspozitën e Lidhjes së Prizrenit, do të vijë edhe portreti juaj “Rilindësja”, – i thashë.
“Ç’lumturi e madhe!” – tha me vetvete.
Kur po ndaheshim, mësuesja pëshpëriti, si të kishte frikë se mos prishte magjinë e atij çasti:
– Do të dëshiroja të kisha diçka, që rritet në atë tokë të bekuar, diçka që ka brenda vizionin e krahut tjetër të shqipes, – më tha dhe sytë e saj të kaltër, jashtë mase ekspresivë, u përlotën.
Komentet