Shqiptarët në betejën e Thérouanne-s

Louis XII i çmonte aq shumë shqiptarët, saqë gjithnjë në momentet e vështira ai do të kërkonte ndihmën e tyre. Në kohën kur përballë tij kishte jo vetëm trupat e Maximilianit të Austrisë e anglezët e Henri VIII, por edhe dukën e Bourgogne-s, si dhe princat flamandë, një nga kështjellat strategjike, ajo e Thérouanne-s, jo larg Pas-de-Calais, mbetej e rrethuar dhe në rrezik të pushtohej. Atëherë ai dha urdhër që me çdo kusht “njëmijë kalorës shqiptarë, me nga një gjysëm derri të kripur në kurriz dhe nga një thes baruti, të niseshin drejt qytetit të rrethuar dhe të kërcënuar nga uria. Të mbrojtur dhe nga trupa të tjerë ata duhej të ndihmonin të rrethuarit.».[1]

Pas shpartallimit të ushtrisë së tij në betejën e Novarës në Italinë e veriut, më 6 qershor 1513, mbreti francez Louis XII u kthye drejt Francës që të mbrojë tokat franceze. Mbreti anglez Henry VIII synonte të pushtonte Calais dhe Boulogne-n si dhe qytetin e fortifikuar Thérouanne. Ai kishte zbarkuar me trupat e tij më 30 qershor të këtij viti ku pararoja e tij e komanduar nga Shrewsbury kishte 8000 luftëtarë ndërsa praparoja nën komandën e Charles Sommerset dhe lordit Herbert, me 6000. Vetë Henry zbarkoi me 11.000 luftëtarë, këmbësorë e kalorës. Pikërisht në veri të Francës përparonin dhe forcat imperiale të perandorit Maksimilian i I-rë. Siç shkruajnë kronistët, Henry dhe Maksimiliani u takuan në 13 gusht, në një kohë të tmerrshme stuhie. Ndërkohë mbreti anglez e kishte rrethuar qytezën strategjike të Thérouanne-s e cila mbrohej nga forcat franceze. Louis XII në krye të ushtrisë së tij u nis drejt Arras-it në mënyrë që kalorësia e tij të çante rrethimin e kështjellës së Thérouanne-s dhe tu vinte atyre në ndihmë. Në korrik, një trupë stradiotësh prej 800 luftëtarësh, të komanduara nga kapiteni de Frontailles, u nis të sulmojë anglezët në Thérouanne dhe fsherurazi arriti të hapë furnizojë me ushqime dhe barut të rrethuarit. Duke iu referuar De Frontailles, historiani Brantôme shkruan se “ai ishte gjeneral i 1200 kalorësve të lehtë, shumica e të cilëve ishin shqiptarë». Në librin e tij Quinziesme Discours, Brantôme[2], duke i bërë elozhe gjeneralit frëng De Frontailles, shton se «Mbreti i dha zotit De Frontailles gradën kolonel-gjeneral të shqiptarëve, të cilët i kishte nën urdhërat e tij dhe se ishin ata që na sollën formën e kavalerisë së lehtë, e cila deri në atë kohë nuk çmohej dhe aq në Francë“.

Për këtë betejë kanë shkruar disa studjues e kronistë. Charles Théodor Beauvais, në studimin e tij të gjatë Victoires, conquëtes, désastres, revers et guerres civiles des Français, lidhur me ngjarjet në Thérouanne, jo larg Lille-s shkruan ndër të tjera: «Perandori Maximilian me një kavaleri gjermane erdhi në Calais të bashkohej me ushtrinë angleze… Mbreti Louis XII ishte i sëmurë ndaj edhe u afrua deri në Amiens, i shtrirë në shtrat, që të vëzhgonte nga afër operacionet luftarake. Henry VIII donte të sulmonte Boulogne-n ose Abbeville-n, por Maximilian-i e këshilloi që të marshonte drejt Thérouanne-s, qytet pothuaj i lidhur me arkidukën Charles d’Autriche, sovran i Vendeve të Ulëta (Pays-Bas) që më pas do të quhej Charles Quint. Aty ishte një garnizon prej 200 ushtarësh dhe 2000 këmbësorësh, por ata s’kishin barut. Louis XII e urdhëroi Segneur de Piennes, guvernator i Picardie-s që të dërgonte atje ca rezerva, por ndërkohë duhej të shmangte që popullsia të dëmtohej nga kjo ndërmarrje. Për këtë, Piennes ngarkoi segneur De Frontailles. Dhe ai, bashkë me shqiptarët e tij, kaloi me galop përmes anglezëve dhe njerëzit e tij (800) i kaluan rezervat në garnizon dhe u tërhoqën pastaj të ndjekur nga armiku. Kjo përpjekje e guximshme ngriti moralin e ushtrisë franceze. Por rezervat ishin të pamjaftueshme. Pra duheshin të tjera. Në Këshillin e Luftës u vendos që De Frontailles, në krye të shqiptarëve të tij, të shkonte sërish me më shumë rezerva. Maximilian-i dhe Henry VIII u njoftuan për këtë ndërmarrje të re nga disa dezertorë. Henry VIII forcoi pikat nga do të kalonin shqiptarët dhe dha urdhër që t’u binin nga pas. Shqiptarët i ndeshën ata gjatë kalimit. Por anglezët ishin të shumtë. Shfaqja e anglezëve e kapi në befasi dukën De Longeville dhe pasuesit e tij që kishin ardhur të shoqëronin shqiptarët me rezervat e caktuara për në Thérouanne, por jo të luftonin. Meqë ishte vapë, kalorësit u kishin zbritur kuajve dhe ishin shtrirë në bar. Por ja kur panë “lansquenets”-ët gjermanë dhe anglezët që po afroheshin. Xhandarët francezë ia mbathën. I famshmi Bayard e frenoi sulmin e tyre të parë dhe u dha mundësi të iknin, por ai vetë u kap rob. Kjo disfatë hyri në histori me emrin «journée des éperons», (“dita e mamuzeve”), sepse francezët përdorën vetëm ushtat, (éperons). Ata pësuan disa të vrarë dhe njëqind robër. Pastaj anglezët pushtuan Térouanne e më pas Tournai, i cili kapitulloi…»

Edhe në librin e Pierre de Terrabasse Historia e Pierre Terrail, zot i Bayart,[3] ka një përshkrim interesant rreth kësaj beteje dhe pjesmarrjes së stradiotëve shqiptarë. Ja çfarë shkruhet mbi jetën dhe veprën e kalorësit të famshëm Bayart. “Një këshill lufte u mbajt në Blangy. Disa mendonin të dërgonin ushqime në Thérouanne përmes 500 luftëtarëve; të tjerë të sulmonin në mes të ditës me të paktën 800 luftëtarë. Kur erdhi radha e kalorësit Bayart, të gjithë mbajtën vesh: “Zotërinj, – tha ai, – e shoh të vështirë që të rrethuarit të ndihmohen pa bërë luftë. Madje mendoj se për çarjen e rrethimit duhet marshuar me gjithë ushtrinë dhe kjo mund të bëhet që sot duke sulmuar armikun. “ Më së fundi u vendos që të dërgohej kapiten De Frontailles me shqiptarët e tij, duke mbajtur secili nga ta në kurriz të kalit një “lard” (mishi i thatë) dhe një thes me barut, duke marshuar drejt mureve të Thérouanne-s dhe duke i hedhur në hendeqet e hapura të saj. Nga pas ata do mbështeteshin nga 1400 ushtarë që do ti ndiqnin në lartësitë e Guinegâte… Kështu, shqiptarët u nisën për të kryer misionin të ndjekur nga një turmë fisnikësh të rinj mbi kuaj. Nisma në fakt u realizua për mrekulli dhe mbrojtësit e qytetit zbritën poshtë hendeqeve dhe i morën. Kronisti anglez Edward Hall duke shkruar në kronikat e tij rreth kësaj beteje pohon se “kavaleria e lehtë franceze ishte e përbërë nga stradiotët shqiptarë të pajisur me “éperons courts“ (mamuzet e shkurtra“). Ata kishin kapuçe leshi në kokë dhe mbanin shtiza dhe heshta në duar…“[4]

Për stradiotët shqiptarë dhe ndërmarrjen e tyre të guximshme shkruan dhe kalorësi i njohur messire Martin de Bellay, historian gjithashtu, i cili në kujtimet e tij “Mémoires“, do të tregonte sesi kalorësit shqiptarë, mbajtën mbi supe mishin e thatë dhe me barutin mbi kuaj iu afruan fshehurazi bedenave mbrojtëse duke anashkaluar artilerinë dhe shigjetarët anglezë. Për ti mbrojtur nga larg qëndronin 1400 luftëtarë nën urdhërat e senjorit De Piennes dhe të La Palisse.

Një përpjekje e dytë e francezëve drejt mureve rrethuese u bë në datën 16 gusht. Në Blagny, dy kompanitë franceze komandoheshin njëra nga Louis de Longueville dhe tjetra nga Charles IV d’Alençon. Trupat franceze bashkë me stradiotët u nisën përgjatë lumit Lys drejt Bomy, jo larg kampit ku ndodhej Henry VIII në Guinegate. Ishin 800 kalorës francezë e stradiotë që do luftonin kundër 2000 anglezëve.

Kronistët shkruajnë se mbreti anglez u njoftua disi me vonesë nga agjentët e tij, pa mundur ti godiste francezët në kthim. Atëherë ai vendosi të dërgojë pas kodrinës dhjetë mijë shigjetarë, pesë-gjashtë mijë lasquenets, dhjetë topa si dhe trupa të tjera që do ti sulmonin ballas. Gjatë kthimit nga muret e kështjellës, kalorësi francez De Piennes u përpoq ti nxitonte fisnikët e rinj, por ata as që e dëgjonin. Shumica e tyre i kishte hequr kaskat ngaqë ishte vapë dhe pinin shishet e verës duke qeshur majë kuajve. Por kavaleria angleze dhe ajo e Burgonjës i priste në pritë shqiptarët. Lufta u zhvillua e ashpër edhe pse në rrumujë, duke përballuar sulmin armik. Këmbësoria angleze e nisi sulmin papritur kundër tyre duke ua prerë rrugën. Duke menduar se kishin të bënin me gjithë ushtrinë angleze, kalorësia franceze ia mbathi, edhe pse duka Longueville u përpoq ti kthente dhe t’i bashkonte rreth tij. “Kthehuni, kthehuni! Mos u hutoni! “, u thërriste ai por ata ikën akoma më shpejtë. Menjëherë të dy fisnikët u rrethuan nga anglezët. Longueville u zu rob ndërsa kalorësi La Palice, edhe pse e kishin kapur, arriti të çlirohej dhe tu ikte nga duart duke u nisur drejt Blangy. Plot dhimbje, kalorësi i famshëm Bayart si dhe François de Sassenage u kthye bashkë me trimat e tij. Gjatë udhës u doli një hendek i madh ku kishte një urë të vogël sa vetëm dy vetë mund të kalonin, por dhe atë u kapën rob dhe e çuan para mbretit Henri VIII dhe perandorit Maximilien… Që atëherë, kjo betejë hyri në histori si „Journée des éperons“ (Dita e mamuzeve), meqë kalorësia franceze ia mbathi.

Me thyerrjen e ushtrisë franceze, Therouanne ra në 22 gusht. Të rrethuarit e kuptuan se duhej të dorëzoheshin para artilerisë angleze, e cila më pas i shkatërroi të gjitha bedenat e fortifikimet e qytezës. Ndërkohë mbretin Henry VIII e lajmëruan se ushtria skoceze aleate e Francës, kishte përfituar të sulmonte tokat angleze, por beteja me anglezët do të sillte shpartallimin e tyre. Më 23 shtator mbreti Henry VIII hyri në mënyrë triumfale në Lille.

Androniku i Korfuzit dhe stradiotët e mbretit anglez

Kronisti i shekullit XVI Androniku i Korfuzit, apo Andronic Nucios, siç kishte emrin e familjes (Nicandre de Corcyre, i cili përmendet edhe në disa libra historikë mbi ngjarjet e mëdha të shekullit XVI në Europë), është një nga personazhet e çuditshme të kësaj periudhe. Ai pati rastin të njohë nga afër shumë princër, mbretër e fisnikë të shquar por dhe personalitete të botës shqiptare që ishin shpërndarë tej territoreve të Shqipërisë së pushtuar në atë kohë nga perandoria osmane.[5] Androniku ishte një qytetar i Korfuzit, i lindur atje në atë kohë që ishulli ishte ende nën zotërimin e Republikës së Venedikut. Në vitin 1537, pas rrethimesh e përpjekjesh të mëdha, ushtria osmane mundi ta pushtojë e ta plaçkisë ishullin përballë brigjeve shqiptare. Familja e tij fisnike arriti të largohej nga Korfuzi dhe gjeti strehë në Venedik, ku kishte një komunitet shqiptarësh ortodoksë e katolikë, shumë prej tyre të ardhur dhe nga Peloponezi si dhe grekë e kroatë, apo shumë hebrenj. Pikërisht atje ishin vendosur më parë dhe stradiotët e famshëm si Merkur Bua Shpata, Bokali, Buziki apo dhe Gjergj Skënderbeu i ri. Në Venedik, Androniku nisi të punojë si kopist i dorëshkrimeve të vyera, kodikëve, etj. Ishte në shërbim të një fisniku spanjoll me emër Hurtado de Mandoza. Kopjonte pra dorëshkrimet nga greqishtja e vjetër apo latinishtja. Pikërisht në këtë periudhë në Venecie ndaloi një udhëtar jo i zakonshëm: ambasadori i perandorit Charles Quint, i cili e kishte mundur mbretin francez François I. Ishte flamandi Gerard Veltwick de Ravenstein, i cili po udhëtonte nëpër Europë. Pa hezituar Androniku shkoi ta takojë dhe duke i treguar ambasadorit aftësitë e tij dhe njohjen e disa gjuhëve të huaja përveç greqishtes, e bindi atë ta shoqëronte gjatë udhëtimeve të tij diplomatike, së pari drejt Stambollit pranë Sulejmanit të Madh, por edhe drejt Francës, Anglisë e gjetkë. Ishte viti 1545 dhe që nga ky moment ai do të quhej Nicandre de Corcyre, siç kishte bërë dhe bashkëkohësi i tij Nicolas Chalcondylas që quhej në fakt Laonikos. Kështu Androniku e la punën e kopistit si dhe familjen në Venecie dhe shoqëroi ambasadorin në atë udhëtim europian nëpër Konstantinopojë, Itali, Flandër, Brabant, Calais, Londër, Paris… Një eksperiencë e jashtëzakonshme për një kronist si ai, i cili ngado që shkonte mbante shënime që do t’i mbeteshin historisë. Siç shënon në kujtimet e tij, nga Venecia, dy anije veneciane e shoqëruan ambasadorin dhe njerëzit e tij drejt brigjeve të Ilirisë (Epidor), nga ku pastaj ata morrën rrugën tokësore drejt Maqedonisë, Thrakës, duke mbërritur së fundi në Konstantinopojë, ku i priti sulltani Sulejmani i Madh. Pas bisedimeve ata morën rrugën e kthimit duke kaluar përsëri nga Thraka drejt Epidorit, ku një anije e quajtur “Aquilé“, do t’i merrte për t’i çuar drejt gjirit të Triestes, nga ku pastaj, do të drejtoheshin drejt qyteteve Padova, Ferrare, Mantova, Verona, Trente, Bolzano, nëpër Alpe, drejt Augsburg, Danube, Rhin, Aix-la-Chapelle, Ultrech, Bruxelles, Anvers, Gand, Bruge, Hollandë, Calais, Londër, etj.

Në atë kohë ai e shoqëroi ambasadorin dhe gjatë takimit të tij me mbretin anglez Henry VIII, i cili ishte aleat me perandorin Charles Quint. Pikërisht në Londër do të kishte rastin të njihte trupën e famshme të stradiotëve shqiptarë që mbante afër mbreti anglez. Në atë kohë sapo kishte shpërthyer një kryengritje në Skoci, por mbreti anglez që mbante afër tij stradiotët shqiptarë të Peloponezit, dërgoi trupën e stradiotëve të komanduar nga kapiten Thomas. Ata kishin ardhur nga Nafplio ku ishte kështjella e fortë veneciane, apo Argolidha dhe kështjella e Argos, ku siç dëshmojnë shumë historianë të kësaj kohe, veçanërisht venecianë, Nafplio dhe Argolidha banohej kryesisht nga shqiptarët, të cilët në Perëndim, meqë vinin nga Peloponezi dhe flisnin edhe greqishten, i quanin nganjëherë grekë. Pra trupat e kapitenit Thomas i dhanë fund rrebelimit me shpatat e tyre dhe veçanërisht heshtat e gjata që përdornin stradiotët, të cilët luftonin në këmbë mbi kalë. Më së fundi skocezët u dorëzuan dhe dërguan një delegacion pranë mbretit duke pranuar pushtetin e tij. Pasi u kthyen nga Skocia e nënshtruar, mbreti anglez i nisi ata drejt brigjeve të Francës, në anën tjetër të La Manche ku do të zbarkonte dhe vetë më pas. Përmes gjuhës Androniku u bë mik i tyre dhe i pëlqente aventura. Duke dëgjuar bëmat e tyre, iu lut ambasadorit që ta lironte nga detyra, meqë donte të niste një aventurë të re në jetën e tij: të shkonte me trupën stradiote. Dhe ambasadori e mirëkuptoi duke i dhënë leje, para si dhe duke i falur një kalë nga ana e tij. Kështu, Androniku u gjend në brigjet franceze bashkë me stradiotët. Në shënimet e tij të botuara më pas, ndër të tjera, rreth kësaj ekspedite ushtarake ai ka shkruar:

Kapiteni Thomas

“Pra mbreti Henry VIII dërgoi në Boulogne pikërisht kapitenin Thomas nga Peloponezi bashkë me trupën e tij dhe i besoi mbrojtjen dhe qeverisjen e pjesës së poshtme të qytetit dhe të portit. I tha se të gjithë banorët e qytetit do i bindeshin. Mbreti i kishte dhënë një gradë me shumë prestigj dhe ai ruhej nga shumë bodigardë. Çdo ditë bënte ndeshje të shkëlqyera kundër francezëve, çka i jepnin atij akoma më shumë lavdi. Shpesh dilte dhe bënte inkursione në krye të një grupi të vogël kundër armiqve që ishin në një numur shumë të madh, të cilët i shpartallonte. Armiqtë e kishin shumë frikë. Një ditë Thomas mori vesh nga pararoja e tij se të nesërmen francezët do të transportonin me karro në kështjellën e tyre ushqime, topa, armë dhe mjete luftarake, dhe se një trupë e rëndësishme e formuar prej shumë ushtarësh dhe kalorësish do ta shoqëronin. Kur u njoftua nga njerëzit e tij, menjëherë mblodhi ushtarët e vet dhe u dha urdhër të përgatiteshin me nxitim. Sapo ngjeshën armët, ata u hipën kuajve dhe morën rrugën drejt qytetit Therrouane dhe Ardes. Mendova se duhej t’i ndiqja jo thjeshtë për të parë duart e tyre të lyera me gjak por për të vëzhguar se si i kapnin armiqtë e tyre gjatë sulmeve që bënin për çka gjithë bota fliste shumë. Pra, të hipur mbi kuaj, ne morrëm udhën. Pesëqind e pesëdhjetë burra shoqëronin kapitenin Thomas. Pritëm të agonte dhe ishim në pritë në rrugën nga ku do të kalonin francezët, e cila ishte në një zonë moçalore. Dhe në agim pararoja n’a paralajmëroi se francezët kishin dalë nga qyteti dhe po drejtoheshin tutje nga kështjella. Pararoja po n’a njoftonte, kur ndërkohë pamë ushtarët e pararojës armike me armët e tyre që shkëlqenin çka ishte një pamje e jashtëzakonshme. Kapiteni Thomas i mblodhi të gjithë njerëzit e tij dhe u mbajti një fjalim.

Fjalim i kapitenit Thomas për ushtarët: “Ushtarë, ju që luftoni për mua, siç e shikoni sot ne gjendemi në skajin ekstrem të tokës. Ne luftojmë për një mbret dhe për një popull që janë qendra e gjithçkaje. Ne kemi ardhur këtu pa sjellë asgjë nga vendet tona, veç vlerën e kurajos dhe të forcës së sprovës. Ja pse ne ndeshemi burrërisht kundër atyre që na luftojnë. Edhe pse kundërshtarët tanë duken më shumë se ne, ata s’mund të bëjnë asgjë kundër nesh dhe virtyteve tona. Ne nuk i trembemi barbarëve. Le të tregojmë trimëri dhe të tregojmë se ortodoksët që gjenden në vendin më të largët të Europës, arrijnë të bëjnë bëma të mëdha. Kështu ne do të arrijmë të bëjmë të njohur lavdinë tonë tek perëndimorët dhe popujt që jetojnë përtej oqeanit dhe kështu ne do të përfitojmë përkujdesjen e përjetshme të mbretërve. Le të shkojmë ushtarët e mi, le të sulmojmë armikun me kurajo e furi, le ti skuqim brigjet e oqeanit me gjakun e armiqve tanë. Përmes aksioneve tona le tu tregojmë atyre se ç’është vlera e burrit, çka çmohet shumë nga grekët…“

Kështu foli Thomas. Të gjithë morën zemër dhe u vunë në dy rradhë, ku njërin ia besoi Eleazarit, ushtarit të tij që mbante flamurin dhe rradhën e dytë e kryesoi vetë. Flamurmbajtësit i dha urdhër t’i shpartallonte armiqtë. Së fundi, mori bodigardët e vet dhe menjëherë duke tundur shtizat u hodh mbi armiqtë. Pasi hodhi kundërshtarin e parë që iu shfaq përpara, duke goditur të dytin ai vazhdoi sulmin e tij. Kur heshta iu thye, ai iu sul armiqve me shpatë duke vazhduar me të njëjtën trimëri. Dhe të tjerët nuk munguan të tregojnë vlerat e tyre si burra trima, të denjë për tu lëvduar. Francezët, edhe pse me kurajo dhe trima, e bënë luftën e tyre pa rregull, të shpërndarë nga sulmi i atyre të ardhur nga Greqia. Eleazari, mbrojtësi i flamurit që i ishte sulur pararojës, kishte krijuar aq hutim në rradhët e armiqve sa ata ia mbathën. Meqë terreni ishte me rërë, kuajt e atyre që iknin rrëshkisnin dhe kalorësit binin në duart e tyre. Francezët që arrinin të shpëtonin u strehuan në qytetet pranë në Ardes dhe Therouanne. Thomas dhe trimat e tij arritën një fitore të mrekullueshme dhe patën shumë trofe si karro me ushqime, shumë topa dhe armë. U kapën dhe 30 kalorës me pazmore dhe bashkë me trofetë u kthyen në Boulogne, ku u pritën me thirrjet e fitores. Të gjithë thërrisnin për kurajon dhe famën e tij dhe të kompanisë së tij. Gjatë atij inkursioni u vranë 30 ortodoksë dhe u plagosën 40 prej tyre, ndërkohë që nga francezët kishte 360 të vdekur dhe 100 të plagosur, apo më shumë. Edhe Thomas u plagos, i goditur në kofshë nga një heshtë. Dy armiq e kishin sulmuar dhe e kishin goditur përballë dhe anash, pa mundur ta hidhnin nga kali. Këto bëma lufte të kapitenit Thomas e bënë atë akoma më të lavdishëm tek mbreti i Anglisë. Ai e konsideronte atë si një nga gjeneralët më të mirë dhe dha urdhër t’i jepnin çdo vit një shumë të madhe parash. Ditët më pas nuk pata ndonjë ngjarje të shënuar, veç inkursioneve dhe sulmeve të vazhdueshme. Herë kapeshin ushtarët e një kampi dhe herë nga kampi tjetër. Pastaj pagoheshin haraçet dhe ata liroheshin. Këto ishin ngjarjet e luftës së mercenarëve të huaj si dhe të mercenarëve që kishin francezët (kronistët francezë tregojnë në shkrimet e tyre se ata që shkonin drejt kështjellës ishin stradiotë shqiptarë nën shërbim të mbretit francez, L. R.). Aksionet e anglezëve dhe të francezëve nuk kishin ndonjë rëndësi të madhe. Megjithatë pati një betejë të ashpër dhe mizore, aq sa të dyja palët i trajtuan robërit në mënyrë shumë brutale dhe i masakruan mizorisht: as haraçi e asgjë tjetër nuk e pakësoi furinë e tyre, apo të tregoheshin më të mëshirshëm. Përkundrazi, kjo betejë i bëri akoma më të egër të dy popujt. Dhe ja çfarë ndodhi: mbreti Henry mendoi se ishte e nevojshme të ngrinte një kështjellë pranë bregut të oqeanit, shtatë milje nga Boulogne dhe njëmbëdhjetë milje nga Calais, në një vend që kishte një liqen shumë të madh. Por sapo paqja u nënshkrua, të dy mbretërit i kthyen ushtritë e tyre. Shumë njerëz u kthyen në shtëpitë që kishin, të tjerë shkuan në qytete e vende të tjera, duke u shpërndarë secili ku mundej. Kapiteni ynë Thomas u kthye në Angli, ndërsa unë dhe disa miq të mi kishim dëshirë të ktheheshim në Itali. Kështu i kërkova leje kapitenit Thomas që të largohesha dhe ai më la plot dëshirë duke më dhënë me bujari para dhe një kalë. Ai tregohej gjithnjë i shkathët në çështjet e luftës, madje më me shumë kurajo dhe inteligjencë se ç’mund  të mendohet. Kështu, nga Boulogne u nisa drejt Calais. Pasi përgatita gjithçka për udhëtimin tim, ditën tjetër u nisa. M’u duk me interes të shkoja në Francë duke kaluar nga Belgjika, meqë ky vend nuk ishte në luftë: pothuaj në gjithë territorin e tij zotëronte paqja…“[6]

Kur zbarkoi në Paris, Androniku u habit shumë me parisianët dhe nivelin e qytetërimit, me universitetin e Sorbonne-s si dhe kulturën e një populli. Më pas, ai do t’i drejtohej Venedikut, për të shkuar pranë familjes së tij. Udhëtimi i tij i fundit kishte qenë ai drejt brigjeve të Korfuzit, Patras, Nafplios, ishujt e Egjeut dhe ishujt jonianë. Më pas, në Venecie ai botoi librin e tij me tre pjesë, i cili shumë shpejt humbi në bibliotekat e Venedikut.

Stradioti Teodor Maneshi

Stradioti Teodor Maneshi (Théodore Manessy) ishte një nga kalorësit e famshëm për të cilin shkruhet në kronikat franceze, veneciane apo italiane në përgjithësi. Gjurmët e tij i gjejmë  që në përleshjet e para kundër osmanëve në ishullin e Zantes kur ushtria osmane e Gedin Ahmad Pashës rrethoi ishullin që mbrohej nga stradiotët shqiptarë nën flamurin e venedikasve meqë guvernatori i ishullit ishte caktuar nga Senati venedikas. Por Maneshët ishin një familje e madhe. Nga arkivat venedikase mësohet se që më 7 qershor të vitit 1487, ishte vendosur nga Senati: “Të shpërblehen dy vëllezërit stradiotë Manesi (Mandi dhe Demetrio), dy bijtë e Marin Manesit, i cili në kohën e luftës së Peloponezit, ishte rrjepur mizorisht nga turqit“.[7] Më pas Teodor Maneshi kaloi në Venecie ku u dallua në betejat e vitit 1508. Në shkurt të atij viti bashkë me kondotierin Bartolomeo d’Alviano niset për në inkursionin e tij drejt Cadore-s përmes Val Zoldana. Bashkë me Konstantin Paleologun (Arianiti), ai ka si detyrë të lufojë nga krahët ushtrinë imperiale gjermanike. Në muajin mars, me harkëtarët e tij mbi kalë (balestrieri) i sulmon përsëri gjermanikët, duke bashkëpunuar me kapitenët Franco dal Borgo dhe Piero Querini. Më 1509 niset drejt Kroacisë të luftojë kundër osmanëve (në Kapodistria dhe më pas në Slloveni ku në Postunia gjendet Teodoro Rali dhe Konstantin Arianiti ku i priu një trupe prej 60 kalorësish stradiotë. Në betejën e zhvilluar vriten 20 kundërshtarë. Në mars të vitit 1510 ai e lë Istrian dhe lufton në Adige. Në maj, Këshilli i të Urtëve (Consiglio des Savi) i Venedikut i cakton si shumë pagën e 64 dukateve që do të paguhet në tetë pagesa rresht. Në vjeshtën e vitit 1516 e gjejmë në rrethimin e Veronës. Paga e trupës së tij shkon në 688 dukate. Më 1520 është në Friuli. Në qershor të po atij viti shkon në Shqipëri, në mbrojtje të Tivarit. Në gusht të vitit 1521, Merkur Bua kërkon që ai të vijë e të bashkohet me të dhe e dërgon tek princi Federico Gonzague. Pas një farë kohe vihet në shërbim të Kishës (Vatikanit). Në maj të vitit 1527 shkon në Lombardi në ndihmë të Gian Giacomo des Medici me 50 stradiotet e tij, 20 këmbësorë dhe 150 harkëtarë, në luftë kundër Ludovico Barbiano da Belgiosio. Në qershor është përgjegjës i kampit ushtarak të Merkur Buas në Cassano d’Adda, kundër imperialëve. Më 1536 është në Piemonte ku vihet në shërbim të Francës kundër gjermanikëve me 100 kalorësit e tij stratiotë të kalorësisë së lehtë. Në pranverë të vitit 1537 ndodhet në Francë duke luftuar nën komandën e princit Claude Annebault. Teodori mori pjesë në betejën e Therouanne-s bashkë me Giorgio Capozemadi dhe Francesco Bernardino de Vilmercante, me detyrën që të thyejë rrethimin e Therouanne nga imperialët gjarmanë dhe anglezët dhe të fussnin ushqime (vettovaglie) në qytetin e rrethuar. Me vete ka dhe 400 shigjetarë. Në qershor, me 200 stratiotët e tij, del nga Hedin për të mbështetur princin Annebault që shkon drejt Guinegatte. Kalorësit e tij sulmojnë duke shkaktuar alarm të madh në trupat imperiale por papritur Annebault jep sinjalin e tërheqjes. Në mjegullën e natës, pararoja franceze lufton me pjesën më të madhe të ushtrisë kundërshtare që u vjen nga krahët, çka krijon një çoroditje të madhe në fushën e betejës ku madje nga që nuk shihet luftojnë dhe kundër njëri-tjetrit. Më së fundi, kavaleria imperiale sulmon francezët dhe e kap rob princin Annebault që ra nga kali si dhe Francesco Bernardino de Vilmercate. Po kështu u kap dhe shqiptari Georges Capozemati. Në qershor të vitit 1538 Maneshi është ende në Francë, në mbrojtje të kështjellës së Suse me 200 kalorësit e tij stratiotë. Trupat e tij i bashkohen atyre të kapitenit Brissac dhe ngjitet në një lartësi nga ku sulmon kundërshtarët. Imperialët marrin arratinë duke lënë pas 300 të vrarë, 60 ushtarë robër si dhe 4 flamurë. Teodor Maneshi vdes në vitin 1545…

[1] Histoire d’Enguinegatte, Valeri Delépine.

[2]Pierre de Bourdeille, i quajtur Brantôme, (1540-1614), ishte një kalorës me famë që mori pjesë në mjaft luftra, por në fund të aventurave të tij ushtarake, ai u tërhoq në kështjellën e tij për të shkruajtur kujtimet.

[3] Histoire de Pierre Terrail, seigneur de Bayart, Pierre Louis E. Alfred Jacquiert de Terrabasse Paris.

[4] Edwrd Hall, Chronicle », 1809, f.543,550.

[5] Para disa vitesh, në Francë janë botuar kronikat e tij nën titullin “Udhëtim në Perëndim“, të përmbledhura në një libër të vetëm dhe të përkthyera nga studjuesi francez Paolo Odorica, me një parathënie të studjuesit të kësaj epoke Yves Hersant, ku ai shkruan: “Nicandre njohu një fat vërtet të çuditshëm. Duket se historia e trajtoi keq atë, duke e kthyer në një kopist të thjeshtë, rol, të cilit ai i shpëtoi për ca kohë, për të takuar pastaj mbretër e perandorë, sulltanë, ambasadorë e prijësa të mëdhenj ushtarakë. Por libri i tij me kujtime ra në pluhurin e bibliotekave, libër nga i cili, ai priste nderime e lavdi, dhe kjo ndodhi sepse ajo u shkrua në një gjuhë të vdekur…” Do kalonin tre shekuj që një studjues anglez J.A. Cramer e zbuloi në një bibliotekë të pluhurosur nga koha e të harruar dhe përktheu sëpari veç një nga tre librat e tij në latinisht, vëllimin e dytë që kishte lidhje me mbretërinë angleze. Dy librat e tjerë u bënë të njohur shumë më vonë.

[6] Kur zbarkoi në Paris, Androniku u habit shumë me parisianët dhe nivelin e qytetërimit, me universitetin e Sorbonne-s si dhe kulturën e një populli. Më pas, ai do t’i drejtohej Venedikut, për të shkuar pranë familjes së tij. Udhëtimi i tij i fundit kishte qenë ai drejt brigjeve të Korfuzit, Patras, Nafplios, ishujt e Egjeut dhe ishujt jonianë. Më pas, në Venecie botoi librin e tij me tre pjesë, i cili shumë shpejt humbi në bibliotekat e Venedikut.

[7] Dokumenta të shekullit XV për Historinë e Shqipërisë, Vëll.14, Botim i Universitetit Shtetëror të Tiranës, 1967.