Mikpritja me copkat e kulaçit dhe djathit. Bukë e kripë e zemër. Në pjatancat e mbajtura nga vajzat e veshura bukur, me veshjet krahinore tw zonës së Librazhdit. Nuk ishte vetëm një simpozium i nivelit të lartë, ku profesorët e zgjedhur kujdesëshëm, shpalosën vlerat e krijimtarisë letrare të Vilson Blloshmit dhe Genc Lekës. Ishte një manifestim i bukur kulturor, me një organizim të përsosur, nga bija e tij, Eni Blloshmi dhe miku i hershëm i vegjëlisë Bardhyl Musai, dhe miq të tyre të shumtë. Të bërë bashkë me artdashësit dhe simpatizantët e dy poetëve të martirizuar. Ku krahas humbjes së dy jetëve në lulen e rinisë, atdheu ynë humbi dhe dy poetët e mëdhenj që do ta shpinin poezinë në lartësitë universale, jashtë klisheve dhe ditrambeve komuniste.
Rrapi shekullor, në majë të kodrinës, ka parë e dëgjuar kuvende burrash, të ëgër e të fortë, ka dëgjuar këngë trimërie dhe ofshama vaji, ka parë e ç’nuk ka dëgjuar. Gjëmime rrufesh, e stuhi të forta mbi të. Po nuk u shemb e nuk u zhurit, megjithë shenjat në zgafellat me degët e zgjatura si dragonjtë e moçëm që silleshin rret tij. Rrapi i Berzeshtës, ky monument kulture, do të shkruaj në rrathët e kujtesës në trupin e tij, edhe këtë simpozium. Fjalë të dala nga thëllësia e shpirtit dhe e mendjes, në përkujtimin e këtyre dy filizave të këtij rrapi shekullor, që u këputën hejrët nga trungu atëror.
Eshtë edhe Eni këtë herë, Enrieta, bija e vetme e djaloshit Blloshmi, që do ti jepte një tjetër impuls ngjarjes përkujtimore. Ajo është e rritur. E matur, e butë dhe e përlotur, që dridhej nga emocionet. Mua më kujtohen tregimet e nënës së saj Djanës, e cila mungon. Vështron lart nga qielli dhe gëzohet. Djana, nusja e bukur e Vilsonit ishte vetëm 20 vjeç atëhere dhe s’kish një vit martuar. Ishte dhe shtatzanë kur i arrestuan bashkëshortin që e adhuronte marrëzisht. Kish’ lënë kryeqytetin dhe ishte ngjitur në Berzeshtëz pas tij. Tronditjet e saj nëpër dyert e hetuesisë janë të patreguara, por ajo që më ka mbetur në mendje është; kur u nis të shkonte në shtëpinë e lindjes dhe rruga kalonte pranë Degës së Punëve të Brendëshme të Librazhdit. Në bodrumet e hetuesisë, dergjej i shtrenjti i saj Vilsoni. U drodh e tëra bashkë me foshnjën në bark dhe thirri me sa mundi nga dhimbjet e shpirtit: “OooH Vilson! Vilsooon ku je…?” Atë mengjes ende pa zbardhur dita e dielli s’kish ndërmend të dalë.

Djana, lindi një vajzë të bukur si i ai. Kur vajza u bë 6-muajshe, para pushkatimit e çuan në hetuesi, që Vilsoni të ‘’pendohej’’ e të bashkëpunonte me ta.- Po ku pendohej Vilsoni!- thosh ajo. Ai kishte një kokë që…Le që s’kish pse të pendohej, se nuk kishte bërë asgjë të keqe. Kokën e tij, ka edhe e bija….Vilsoni ishte tretur, sa mezi e njoha, i dobësuar dhe i zbehtë, me një limonti vdekjeje.

Më shtrëngoi dorën matanë hekurave. Ai ishte i shoqëruar, edhe unë gjithashtu, nga ata të degës dhe më tha vetëm pak fjalë – Çfarë ke lindur?

– Vajzë.

– Si ja ke vënë emrin?

– Eni, Enrieta, nga romani dy jetimet, se edhe ajo fatin tim pati (edhe babain tim e kanë pushkatuar).

Më shtrëngoi dorën fort dhe më tha: -Mendo për vete dhe shpëto vajzën!

Këto ishin fjalët e vetme dhe të fundit që më tha, ai e dinte fundin e tij, ndërsa unë shpresoja, se një ditë do ta shihja përsëri. ….Nuk e pashë më, shqiptoi me vështirësi e përlotur, duke shpërthyer në kujtime të hollësishme dhe lot, sikur të qe dje. -Vajza është në Itali me të shoqin, tregonte papushim ajo, punojnë dhe janë rregulluar shumë mirë, i ngjan të atit, punon dhe mëson shumë. Më ka marrë njëzet herë në telefon deri tani, më pyet si shkoi ceremonia e inagurimit të memorialit, dhe kërkon të shohë lajmet në internet.

– Nuk do të kthehet, e pyes. –Po, do të kthehet, kur të mos jenë më ata që vranë e masakruan babanë, thotë ajo. U larguan, për një jetë më të bukur e të lumtur siç do ta ëndëronte i ati, i cili nuk mendoi kurrë të largohej nga Shqipëria.

Nga këto kujtime më zgjojnë fjalët dhe mendimet e përzgjedhura të Bardhyl Musait, Organizatori kryesor i këtij Simpoziumi festiv. Është mik i hershëm i Vilsonit që kur ishte fëmijë në klasën e parë. Vilsonin nuk e pranonin në konviktet e Shkollës Pedagogjike, ishte i deklasuar. Ndaj bujti në shtëpinë e tyre. Bardhyli, është nipi i Shaban Blloshmit, patriotit e atdhetarit, antar i klubit të Manastirit. Bashkëpunëtor me Gjergj Qiriazin, Lef Nosin, Aqif Pashë Elbasanin dhe delegat i Kongresit të Lushnjes dhe mik i Fanolit.
Ahtu si dhe djemtë Vilson dhe Genci, nuk ishin të rastësishëm. të dy djemtë kishin mbaruar pedagogjiken e Elbasanit me nota të shkëlqyera, shkruanin po aq bukur, por s’i lanë t`ua transmetonin brezave.Vilsoni punonte në minierë e më vonë në kooperativë.

Bibliotekat e tyre ishin të rralla, libra, fjalorë, enciklopedi, poezi, romane në disa gjuhë të botës që ata i zotëronin, frëngjisht, latinisht, italisht etj.

Vilsoni në dhomën e gjumit e kishte bibliotekën në katër faqet e murit, deri ne tavan dhe në një cep të saj kish një tavolinë dhe një krevat në mes të dhomës. Hetuesisë iu desh disa ditë të tëra të kontrollonin bibliotekën, ca të çuditur e ca nga padituria.

Por kjo kulturë nuk qe e rastësishme. Gjyshi i tyre kishte studiuar në Turqi, në disa gjuhë dhe disa universitete, ndërsa babai i Gencit kish qenë nxënës dhe pastaj mësues i normales së Elbasanit, mirëpo këta ishin quajtur kulakë, ndërsa bijtë e tyre heretikë. Gencin e çuan ca kohë, me gjithë gruan e tij, në një fshat të largët, në Çermenike, në Orrenj, por dhe që andej e hoqën dhe e çuan në fermë. Ishte një grumbullues i jashtëzakonshëm i folklorit, ditaret i kishte të qëndisura aq bukur me thënie e vargje nga bota.

Vilsoni dhe Genci ishin jo vetëm kushërinj, por edhe shokë e miq besnikë, nuk u ndanë kurrë me njëri-tjetrin, as kur u arrestuan, nuk u përulën as përpara gjyqit. -“Dosjet tona të shkojnë në të gjitha gjykatat ndërkombëtare dhe, nëse jemi fajtorë të dënohemi, në mos të na falet jeta se jemi në moshë të re”.

– Por xhelatët s’kishin dashur t`ja dinin, ata i kishin vrarë, ndërkohë që askush nuk dinite gjë. Gjyqi vazhdonte, baballarët e djemve, Samiu dhe Feimi bashkë me nënat e djemve, të dyja me emrin

Nadire, shkruanin letra në Presidencë dhe në Komitetin Qendror, që t’ua falnin jetën djemve të tyre, se s’kishin bërë asgjë të keqe kundër pushtetit. Ndërkohë djemtë ishin masakruar. Këto ishin paradokset e asaj kohe të çmendur.

Historia e jetës dhe veprës së këtyre dy poetëve martirë s.ka të sosur. Lektorët e simpoziumit të fusin thellë në krijimtarinë e tyre. –Visar Zhiti, në kumtesën e tij thekson se: Historia e poetëve kumbon si një balladë e lashtë Europiane, mu desh të thosha në Festivalin e Poezisë Botërore në Rumani, “Jam këtu, edhe për Vilson Blloshmin dhe për Genc Lekën, ata smund të vinin, i pushkatuan… po ata janë gjithkund ku është gjaku i poezisë, në çdo libër poeti, kudo ku ata mblidhen….”Kjo zemër hidhet si një zog i vrarë/ Si det me dallgë shpirti me ballada… “

“Nëse nuk munda brengës ti bëj ballë,/ Zjarr përsëri un kam në shpirt të djegur./ Nëse më i vdekur jam nga çdo i gjallë,/ Mirë pra, m’i gjallë jam se çdo i vdekur.” Shkruante Vilsoni, në fletoren e tij me kuti.

.”Saharaja“-thotë professor Sdik Bejko në studimin e tij, është poezia e sintezave e një kuptimsije të thellë dhe kryevepra e tij. “E kur bie ndrojtur rreze dielli/ E mbi gurrët e pamyshkët ndrit/ I ngjan vello savan i qiellit/ Shkretëtirës shkret e shkrepëtit./ Prandaj kur urrejtja e fort e nxehur/ Mbi dikë mallkon e shfryn e shan./ Që nga skuta del kujtimi i dehur/ Dhe thërret menjëherë Saharanë./ Kur mallkimi shfryn / dhe kur kujtimi me pushin e harresës tret / Kur hyn dielli dhe kur hesht thëllimi,/ Shkretëtirë e shkret, mbetet shkret.”
Genc Leka edhe brengosjen e kishte brenda kuadratit të lejuar, po me nëntekst të fortë. Brengosej kur po i ikte fëmijëria, ashtu si në vjeshtë ikin zogjtë, se bashkë me ta ikinin dhe ciganët nga krahina e tij. Genci shkruante poezi që dikur edhe i botoheshin në ndonjë organ letrar. Por edhe kur iu mohua botimi, ai shkruante përsëri: “Toka që e deshët aq shumë, si një shpirt që s’gjeti ngushëllim,/Priti sa të binit ju në gjumë/ dhe pastaj u drodh në dëshpërim.”

A nuk është kjo, poezi si epitaf mbi varrin e tyre? Poeti profetik, vazhdon: “O hënë, pse dole, moj, aq e trishtuar/ Mos vallë për mua po mban zi? “………Ç’më fsheh ashtu me sy lotuar,/ Mos m’u sos jeta dhe unë nuk e di?/ Po dhe në vdeksha jeta s’ka mbaruar, dhe pse po shkruaj të fundmen poezi. “

Profesor Agim Vinca, ka udhëtuar me ngut, jo me pak vështirësi në këtë mot të nxehtë për të mbritur tek poetët. -Kisha dëgjuar për plot persekutime vrasje e burgosje, kudo në perandorinë komuniste të Europës Lindore, edhe në ish Jugosllavi, po kurrë s’kisha menduar se në vendin tonë amë, në një fshat ku vetëm Mali i Jabllanicës dhe Shebeniku na ndante. Të ishin pushkatuar dy të rinj, dy mësues, dy poetë. E morra vesh në vitin 1994, kur u bë zhvarrimi i tyre, i përbaltur në një vend të shkretë. E ndjeva veten fajtor, megjithëse të pa faj, që s’kisha mundur të bëj gjë, si një moshatar dhe poet si ata vetë….Prof Vinca vazhdon gjatë dhe ethshëm i prekur në shpirt. Reciton poezinë e tij, regjistruar edhe nga TV Francez në vitin 2006, si fitues i Çmimit të pare, në Festivalin Poetik, “Flaka e Janarit” :

“Ç’thuhet për poezinë, kur vriten poetët…? / Kur shteti vret poetët ç’bëjnë poetët e atij shteti?/ A e ngrenë zërin kundër a i gjykojnë xhelatët/ A pikëllohen ndopak ambajnë zi paksa / A e quajnë vrasjen me emrin e vërtetë? Kur vriten poetët….”

Kumtesat janë të plota, përfshijnë shumë histori dhe ngjarje. E përsëri mbetet gjithmonë për të treguar. Dr. Eris Rusi e fillon kumtesën e tij dhimbshëm, me përshpirtje nga shkrimet e shenjta, “

Vdekja nuk është asgjë. Thjesht sa kam kaluar në anën tjetër: zere se jam fshehur në dhomën ngjitur. Unë jam i njëjti gjithmonë e ti je përherë ti. Ajo çka ishim për njëri-tjetrin më parë jemi akoma.” Po për çerek shekulli, dhoma e të gjallëve, që duhej të komunikonte me poetët ishte e zbrazët. E sa përfytyrim i kobshëm duhet të jetë pritja e përjetësisë……Me një filozofi të përkryer, Dr. Eris Rusi, përshkruan deri në fund studimin e tij, “Genc Leka në kohën e harresës”.

Interesante, serioze, shkruar bukur, me fakte e stile të larmishme , secila temë dallon nga tjetra. Dr. Promo Shllaku, i mëshon faktit se: Tashma pas 45 vitesh, nga vdekja tragjike e dy çunave të Librazhdit, të ulemi me gjakftohtësi dhe të analizojmë shkrimet e tyre nga pikpakje artistike dhe estetike, si letërsi dhe si poetikë. ….A është më e vështirë me jetu apo me vdekë për një kauz të madhe si ajo e lirisë, letërsisë dhe ajo e artit? Këto gjasa analizon dhe jep mendimet e tija. …

” Kur ai për keq e mban në gojë,/ Saharaja e mban vesh e qesh/ saharaja fillon të gëzojë / kur ne mallkohemi mes nesh…” Kjo pezi emblematike e Vilson Blloshmit në mënyrë të pa kundërshtueshme politike e ndërtueme me rrugën e simboleve dhe e përvijueme sipas rrugëve simboliste. Paralelet e e autorit me gjendjen e përgjithshme. …ato poezi ishin pjesë e ankthit të tij dhe e ndjenjës së zymtë se ai nuk do të kishte rrugëdalje, se nuk do ti jepeshin ato që kërkonte.

Profesor Tomorr Plangarica. Do të trajtonte Përkthimet nga frëngjishtja si tregues i pozicionimit estetik- letrar dhe paratopisë krijuese të Vilson Blloshmit. Perkthimet nga Sharl Bodler, Stefan Melarmeja, Racini, nga Alfred de Museja, Hermani etj. Me veprat e përkthyera nga secili autor i huaj, është marrë hollësisht prof. Sadik Bejko.-thekson ai. Keto mardhënie ndërtekstore, e vërejmë pa vështirësi edhe në krijimet origjinale të poezive të Blloshmit. I cili u jep atyre modernitet dhe njëherë përkatësi…..

Teksa dëgjoja me vemendje të madhe ligjeratat e përgatitura mjeshtërisht, më mungonte diçka. Pata një boshllëk prej fillimi, në gjith atë ngazëllim lëtrar e festiv përgatitur lartësisht. Kërkoja diçka me sy nëpër rrjeshtat e njërëzve e s’po e shikoja, Lumen gjëkundi. Mikja e ime e shtrenjtë Lumturi Blloshmi, me të cilën kisha ardhur në çdo aktivitet për herronjtë në Librazhd, po edhe në Bërzeshtë, tek shtëpia atërore. Filmuar dhe shkruar, për poetët dhe piktoren e madhe rebele, si kushëriri i saj Vilsoni. Që nuk pajtoheshin kurrësesi me mediokritetin e kohëve.

Dhe ja, këtë boshllëk ma plotëson dikush që ngjitet në podiumin e Simpoziumit. Është, Profesore Lili Sula. Me temën: “Po unë, a do të kem fatin të ngopem së lexuari ? Një tezë delikate dhe mjaft prekëse, që profesore Lili, e ka përshkruar me mjaft finesë dhe art. Janë letrat që Vilsoni i dërgon kushërirës së tij, Lumturi Blloshmi, me të cilin ajo mburrej gjithmonë se ngjanin shumë. Janë letra artistësh, intelektualësh që shohin përtej horizontit të zakonshëm, ata flasin për art dhe letërsi botërore. Horizontin që atyre u jepte gjuha frënge. Këmbejnë ide mendime dhe kode mbi leximet e parapëlqyera të filozofëve dhe autorëve të shquar botërorë, për sigurimin e librave dhe autorëve të mëdhenj, që qarkullonin në mënyrë të kufizuar apo të ndaluar. Përkthime të shkrimtarëve të huaj, egsitencialistë, si Sartri, Kamy, etj. Ekspozita piktuarash për kompozitorë të mëdhenj. Këto letra shpësh kanë trajtë eseistike. “…. U bëra ziliqar kur mora vesh se po lexoje “La mort dans l’me të Zhan Pol Sartrit.” përfaqësuesit më të madh të egzistencializmit që ka lëvruar të gjitha gjinitë letrare dhe ka pasur suksese të mëdha në të gjitha. Por suksesin më të madh e korri në mëndjemadhësi, pikërisht në vitin 1964, kur refuzoi çmimin Nobel….. Më thoshe se kishe lexuar mbi jetën e Artur Rembosë. Mirë, po pse nuk më çove ndonjë copë poezi nga Remboja? Pse nuk më tregon për sonetin e famshëm të ngjyrave. Pse nuk më shkruan asgjë për atentatin e bërë nga Pol Vërleni kundër Rembosë? Shkruam për këtë.”

Në këto letra e të tjera rëzatohet kultura e e poetit, e formuar pas leximesh nga Eskili, Dantja, Shekspiri, Hygoi, Dostojevski, Shatobriani, Lamartini, Bodleri, Sartri, Kamyja, Remboja, Vërleni, Remarku, Skoti, Frashëri, Carcoja. Nga kompozitorët, Moxart e Bethoven e të tjerë, nga artet dhe bota pamore e artit. “Letër Lumes e vitit 1973”. Ku. i thotë “Po unë, a do ta kem fatin të ngopem duke lexuar”.

Së fundmi, përshëndetje, nga ish shokët e shoqet e shkollës, nga nxënësit e tij që i ka marrë malli shumë për mësuesin e tyre. Recitimi të poezive të zgjedhura të poetëve. Mirnjohje, nga Kryetarët e Bashkive, që nuk kanë hezituar asnjë herë për të organizuar evente të tilla për Poetët e tyre martirë të demokracisë. Nga shokët miqtë. Nga Simon Miraka, i linduri i persekutuar, që flet përlotur.

Eh, sa shumë, shokë e miq, dhe së fundmi Eni Blloshmi, e cila asiston për herën e parë, ndaj fjala i takon asaj. Në emwr të dy palë familjarëve të përshëndes të pranishmit. Po ajo më shumë së me fjalët flet me lotët që mundohet ti gëlltitë me një buzëqeshje falenderuese. Ju duk se këtë herë u takua me atin e saj, me prezëncën e mungesës së tij qe nuk e belbezoi kurre fjalën baba.

Se fundmi një foto të përbashkët të fiksuar tek Rrapi shekullor. Mungon një njëri i thjeshtë si vetë thjeshtësia. Nje bari, i cili tek kulloste dhentë te Përroi i Firarit. Aty afër, kalonte një ujvarë, vendi ishte i bukur. E ku dinin xhelatët ç`është bukuria, po ndoshta Zoti e kish menduar ashtu…E pra, tek kulloste dhentë, pa diku këmbë njerëzish të dala mbi dhe. Bariu i tronditur vrapoi dhe lajmëroi në degën e punëve të brendshme. Ata e qortuan se atij s`kish ç`i duhej ajo punë, e nuk duhet të shkonte më kurrë andej… Bariu, kurioz e human, e kuptoi dhe shkoi shpesh fshehurazi, e u’a mbulonte këmbët me dheun e rrëpirës, sa herë zbuloheshin, nga shkarjet e dheut. Poetët nuk i nxinte as varri, me sa dukej dhe gropën e kishin kursyer xhelatët. Atëhere kur i pushkatuan më 17 qeshor 1977, pas dhjetë muaj tortura në hetuesi.

Në fillimet e proceseve demokratike filluam të kërkojmë varret. Kërkuam nëper zyra e nëpër gjykata, por jo, asnjë gjurmë, vetëm firma e doktorit që vërtetonte vdekjen e tyre e asgjë tjetër nuk figuronte. Eh, si i gjetën?

………Duke pyetur e gjetëm bariun, që diku kish rrëfyer fshehurazi dhe kur i çvarrosëm i pamë skeletet e prangosur të mbështetur tek njeri-tjetri, ashtu si në jetë. …
Ceremonitë e varrimit ishin te dhimbshme dhe madhështore, por madhështor qe dhe gjesti i bariut, i cili jo vetëm u mbuloi këmbët për 29 vjet rresht, por gropën bosh, pas nxjerrjes së eshtrave, e mbushi me lule.

Prandaj dhe mbijetoi ky popull, se pati jo vetëm artiste, e poete e djem të ditur, por dhe bari njerëz të thjeshtë, të dashur, human, trima dhe fisnikë.

Ai nuk është, as emrin nuk ja di kush, por është rrëfyer netëve mbështetur pranë trungut gjigand tek ky Rrap shekullor. I cili do t’i kthejë në legjenda një ditë. Objekti i Artit, është e veçanta që përmban Universalen. –thonë të mëdhenjtë e ditur. “Arti është superior, sepse procedon në akomulimin e të mundëshmes dhe me një arsyetim të kujdesshëm, arti ka nëvojë për gjenialitet.“ – Po kush e linte të zhvillohej ky gjenialitet, në një botë të errët të një sistemi dictatorial, si Shqipëria e atyre viteve.

Ata janë përjetësuar në një memorial jo të zakontë në vendin tonë, larg statujave të mermerta e lapidareve të larta madhështore të heronjve. Një memorial impresionues. Bronzi – simboli i rezistencës, uji – simboli i jetës, i përtëritjes dhe poezia – fuqia shpirtërore. Këto tre elemente, të gërshetuara në një vepër të skulpturës bashkëkohore dhe tepër domethënëse. Të një artisti të madh shkodran, Sadik Spahija, professor në Universitetin e Arteve.

Dy koka të mbështetura te njëra-tjetra, ashtu siç u gjendën në varrin e ngushtë komunist. Dy koka të mëdha bronzi, në heshtje dhe në revoltë, në dhimbje dhe madhështi, në një reliev blu, ku rrjedh një ujë i pastër. Bluja e gjakut të tyre, bluja e demokracisë që ata e sollën më parë seç e kërkuam ne.

Ata janë bashkë aty në ujvarën e krijuar enkas për të shuar etjen për jetën.
Vilsoni i ka sytë e çelur fort në revoltë, buzët e bukura shtrënguar, me pamjen sikur do të përpijë ata që shterruan ujin dhe e kthyen vendin e tyre në Sahara. Sytë e tij nga qielli duke bëre një lutje,

“O Zot na shpëto, nga kjo murtajë”, apo ndoshta reciton poezinë ‘’Saharaja’’.

Harrimi i vehtëvetës dhe i interesave të vockla, është lartësimi i mendjes në kundrimin e së vërtetës. Bukuria sugjestionon dhe sfidon peripecitë e jetës, qoftë dhe në burg, përpara pushkatimit, poetët e vunë në lëvizje imagjinatën e tyre ndaj të bukurës edhe përmes hekurave të burgut. Jeta ka egzistuar brenda tyre me thjeshtësi, pavarësi dhe me shpirtmadhësi në besim, se poezia, jeta dhe vdekja e tyre, do të ndryshonte diçka në jetën e secilit, duke na ndriçuar udhët e artit dhe të jetës.

Ashtu si bëri dhe ky simpozium i kthyer në një festë poezie.

Në 45-vjetorin e ekzekutimit të dy poetëve.

Kujtimi i tyre, ndriçoftë udhët tona!