Prolog
Isha student i vitit të dytë të degës gjuhë-letërsi të Institutit të Lartë Pedagogjik,në vitin akademik 1956-57, kur me dëshirën time mora si temë vjetore studimin “Ortografia e Kristoforidhit, gegërisht e toskërisht, krahasuar me ortografinë e sotme”.Në përgjithësi këto lloj temash gjuhësore, të detyrueshme për ne studentët në vitin e dytë dhe të tretë, nuk parapëlqeheshin nga studentët, sic nuk parapëlqeheshin në përgjithësi lëndë të tilla, si fonetika,morfologjia gramatika historike, e cila cilësohej si matematika e gjuhësisë, sidomos nga ata studentë që ishin të prirur nga krijimtaria letrare dhe, madje, kishin debutuar me krijimet e tyre në poezi e në prozë,duke dëshmuar se do të bëheshin shkrimtarë.
Unë,sidoqë kisha shkruar në vitet e gjimanzit hartime të mira e, madje, kisha botuar edhe shkrime, kryesisht në gazetën “Sporti Popullor”, kuptova se nuk do të jepja në fushën e lëtërsisië dhe iu vura me pasion lëndëve gjuhësore që përmenda më sipër.
Tema ime studimore m’u duk interesante.
Dija që gjuhëtari atdhetar,Kostandin Kristoforidhi,(1827-1885), ishte përpjekur, vec të tjerash, që të lëvronte sa më shumë gegërishten dhe toskërishen, bile duke shkruar në të dyja këto dialekte.Le të kujtojmë, me këtë rast,krijimin tij të goditur letrar, “Gjahu i malësorëve”.
Por, që të kisha njohuri sa më të thella, udhëheqësi im shkencor, pedagogu Engjëll Angoni, më këshilloi të shkoja më Bibliotekën Kombëtare, që asokohe ndodhej në rrugën e Elbasanit, dhe të njihesha me materiale që trajtonin cështje të formimit të gjuhës sonë letrare. Dhe unë kështu veprova.
Një nga nëpunësit e biblotekës më ofroi një bibliografi të pasur, që kishte filluar të përgatitej prej vitesh dhe kësisoj fillova të skedoj fragmente nga artikuj e referate që trajtonin këtë ceshtje të rëndësisshme. Dhe mbeta i habitur sidomos me materialet e botuara në revistën,”Buletini i Shkencave Shoqërore”,ku anohej në mënyrë disi tendencioze që, si bazë e gjuhës letrare shqipe, pë të cilën po bëheshin prej vitesh diskutime të vazhdueshme, të ishte toskërishtja.
Unë vetë, duke pasur babën tiranas e nënën shkodrane, i rritur kryesisht nën ndikimin e shkrimtarëve shkodranë, veprat e të cilëve i kisha trashëguar nga xhaxhai,ish-gazetar në vitet 20-30, madje edhe kryeredaktor për një kohë i gazetës “Bashkimi” të shoqërisë më të njejtin emër, që drejtohej nga Avni Rustemi,anoja nga gegërishtja.Madje, edhe një tregim të gjatë,nga të paktët, të botuar në faqet e “Zërit të Rinisë”,e pata shkruar në gegërisht,ashtu sic shkrova edhe temën vjetore në fjalë.
Ndaj dhe mbeta i tronditur nga mënyra se si në këtë revistë ishin shtjelluar problemet që kishin të bënin me krijimin e gjuhes letrare shqipe, që sot quhet gjuhë standarte.I pata ruajtur ato skeda prej vitesh, por, pas largimit tim nga Shqipëria, kur biblioteka ime vetjake levizi dy herë, deri tani kam arritur të gjej vetëm një pjesë të vogël të tyre.Dhe ja, një mik imi më afroi nëpermjët internetit studimin e gjatë dhe shumë interesant, “Nga historia e standartizimit të shqipes së shkruar”,shkruar nga pr.Bahri Beci.
Me këtë rast duhet t’u them lexuesve se Bahriu është një shok i vjetër, që mbaroi studimet në Institutin e Lartë Pedagogjik më 1958, i quajtur më pas Universiteti Shtetëror i Tiranë,pra, një vit para meje dhe u emërua punonjës shkencor në Instutin e Gjuhësisë dhe Historisë, ku pati fatin të punojë me gjuhëtarë të tillë të njohur si Eqrem Cabej e Mahir Domi.
Dhe duke lexuar me kërsheri të madhe këtë studim,u habita që shumë nga citimet e përdorua nga pr.Bahri Beci,përkonin me skeda të miat deri më 1957, që i kisha vjelë kur më 1956-57 shkruaja temën time vjetore”Ortografia e Kristoforidhidhit…”.
Nuk pretendoj që në këtë shkrim të gjatë të them ndonjë gjë më të re se sa ato që ka trajtuar pr.Bahri Beci në studimine tij.Por, sidoqoftë, duke qënë tashmë shkrimtar dhe jo gjuhëtar, sic kisha pasur dëshirë ato vite, mendoj se do t’i përcjell lexuesit në një mënyrë disi të ndryshme historinë se si toskërishtja u bë gjuhë standarte.
Gegërishtja, drejt përcaktimit si gjuhë letrare (1916-1944)
Më 1940, një vit pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste, u krijua për herë të parë në historinë e lëvizjes shkencore në Shqipëri, Instituti i Studimeve Shqiptare.Në gjirin e tij bënin pjesë figura të tilla të shquara, si Ernest Koliqi, kryetar, e Aleksandër Xhuvani,Mustafa Merlika, Kruja,Karl Gurakuqi,Eqrem bej Vlora,Anton Paluca,Xhevat Korca,patër Anton Harapi,Vangjel Koca,Dhimitër Berati,Lazër Shantoja,patër Xhuzepe Valentin etj.
Në kuvendin e tij të parë, që u mbajt po atë vit, u konfirmua edhe një herë, ashtu sic ishte konfirmuar më shumë se dy dhjetëvjecarë më parë se si “dialekt i përbashkët zyrtar për shtetin do të ishte gegërishtja letrare,(B.Beci.” Nga historia e standartizimit të shqipes”, faqe 13, publikim në internet)., tezë të cilën e mbështeste N.Resuli,(1908-1985), kur shprehej po atë vit se:”Gjuha e përbashkët e ardhme sipas zhvillimit të evolucionit historik të saj e gjer më sot,vecse në mos u vërtetofshin shkaqe të ra që t’i këmbejnë drejtimin që ka marrë, shkon drejt dialektit të Shqipërisë së Mesme”,(po aty).
Po cili ishte Namik Resuli që bënte një parashikim kaq guximimshëm për të ardhmen e gjuhës së përbashkët të ardhme të shqiptarëve, qysh në fillim të viteve 40-të të shekullit të kaluar?Ai ishte studiues, gjuhëtar,që për shkak të vendosjes së diktaturës komuniste në Shqipëri,ishte detyruar të emigronte në Itali, ku kishte vazhduar vepimtarinë tij shkencore të filluar që më 1938, me veprën “Abecea e dorëshkrimit beratas dhe Abecea e Thodër Haxhi Filipit,(Shkodër, 1938),dhe më pas me botime të tjera si”I piu antichi testi albanesi”,”Tekstet më ta lashta shqipe”,Torino,1978),”Albanian literature”,(“Letërsia shqiptare”,Boston, 1988),”Katërqind vjet letërsi shqipe”,Tiranë 1994), si dhe ishte autor i librit ”Shkrimtarë shqiptarë,(1962-1878,pjesa e parë,Tiranë,1941, redaktuar nga shkrimtari dhe studiuesi i shquar, Ernest Koliqi),.(Robert Elsie,“Histori e letërsisië shqiptare”,Pejë 1997,faqe 331 dhe 682).
Vec kësaj, nga c’bazë nisej Namik Resuli kur bënte këtë parashikim?Nga dëshira e tij?Jo!Ai nisej nga përvoja e studiuesve të mëparshëm, atdhetarë, e filluar që nga viti 1916 me Komisinë Letrare të Shkordës, që hodhi bazat e standartizimit të gjuhës shqipe me “Parimet e rregullat mbi ortografinë e gjuhës shqipe të shkrueme”.
Ky komision, duke formuluar këto parime e rregulla, përcaktoi se ortografia e gjuhës shqipe do të jetë fonetike,pra, gjuha do të shkruhet ashtu sic flitet në popull, dhe do të bazohet në të folmen e Elbasanit,(“Posta e Shqinis,nr 953, nëntor 1917.).
Të gjitha këto rregulla të Komisë letrare të Shkodërs u pranuan një zëri nga anëtarët e saj, që ishin Luigj Gurakuqi,Gjergj Fishta,Mati Logoreci,Ndre Mjeda,Sotir Peci,Ambors Marlaskaj,Gjergj Pekmezi,Hilë Mosi,Luigj Naraci,Anton Parruca,Aleksandër Xhuvani,Josif Haxhimima,Haviz Ali Korca,Vincenc Prenushi e Sali Nivica, pra, që ishin si nga Shqipëria e Veriut, ashtu edhe e jugut.(B.Beci,”Nga histori e …”,faqe 11-12, publikim në faqet inernetit).
Duke u nisur nga vendimet e Komisë Letrare të Shkodres, “Parime e rregulla mbi ortografinë e e gjuhës shqipe të shkrueme”, organet kompetente të pushtetit të asaj kohe lëshuan udhëzimin:”Që prej datës së këtij urdhni kjo mënyrë shkrimi e diftueme me anë t’atyne rregullave do të ketë fuqi zyrtare edhe do të shtihet përdorimi i kësaj pa kurrnji jashtë rrëgulli, në të gjitha aktet në të përgjigjunit e në të kryemit e këtyneve, n’urdhënimet, në botimet etj.”(po aty).
Vec kësaj, Namik Resuli, nisej edhe nga vazhdimi i kësaj poërvoje në Kongresin Arsimor të Lushjes ,(1920) që “pranoi si gjuhë zyrtare të teksteve shkollore atë që kishte pranuar Komisia Letrare e Shkodrës, të cilën më 1923 e e përforcoi edhe dhe kryeministria në një nga urdhëresat e shpallura prej saj, ku thuhej se si gjuhë shkrimi e administratës shtetërore të përdorej dialekti i Elbasanit “…i cili asht pranue si dialekt i përbashkët zyrtar për shtetin,(po aty).
Por le të vazhdojmë më tutje me këtë përvojë, të cilën duhet ta ketë pasur parasysh studiuesi Namik Resuli, kur bën parashikimin për të ardhmen e gjuhës së përbashkët shqipe të bazuar në dialektin e Shqipërisë së Mesme.Edhe më 1923 Kryeministria vendosi përsëri që si gjuhë shkrimi do të përdorej dialekti i Elbasanit, “i cili ishte pranuar si dialekt i përbashkët zyrtar për shtetin tonë nga Komisia Letrare.”(“Fletore Zyrtare”,1923/21,3, vendimi 148).
Kurse në nëntor të vitit 1928 Ministria e Arsimit krijoi një komision tjetër letrar për të cuar më tutje detyrat që i kishte vënë vetes Komisia Letrare që më 1916.Do të kalonin vite dhe më 1935, për nevoja të përmirësimit të mëtejshëm të drejshkrimit të gjuhës shqiqe, u krijua “Komisioni për ceshtje të ortografisë së gjuhës së shkruar”.
Dhe arrijmë këështu më 1940, kur, sic përmendëm,në Tiranë u organizua Kuvendi i parë Albanologjik i Institutit të Studimeve,”në të cilin u konfirmua përsëri që “dialekti i i përbashkët zyrtar për shtetin do të ishte gegërishtja letrare”.Referatin kryesor përkëtë cështjet rëndësishme e mbajti Mustafa Kruja,(1887-1958), (revista”Shkëndija”,viti I,nr. 2, faqe 3-8).Eshtë fjala pikërisht për këtë figurë politike antikomuniste, që në “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar” është trajtuar vetëm si një nga krerët e reaksionit,ish-kryeministër gjatë pushtimit fashist italian,(faqe 556), por duke lënë mënjanë veprimtarinë e tij si studiues.
Pra, duke u nisur nga këto vendime historike për ecurinë e gjuhës shqipe dhe njësimin e saj, studiuesi Namik Resuli nuk kishte asnjë arsye që të vinte në dyshin që gjuha shqipe do të merrte drejtim nga dialekti i Shqipërisë së Mesme,…vec se në mos u vërtetofshin shkaqe të ra që t’i këmbejnë drejtimin”.
Duket se hamendsimi i tij u bë profetik se, me të vërtetë, katër vjet pas kuvendit të parë të Institutit të Studimeve Shqiptare ,ku u mor vendimi i mësipërm, u vërtetuan… “shkaqe të ra”.Kjo ndodhi me vendosjen e diktaturës komuniste në Shqëipëri, sic do të shohim më poshtë.
Luftë ndaj gëgërishtes, që toskërishtja të jëtë gjuhë standarte
Në referatin tij, mbajtur në sesionin e parë shkencor të Institutit të Shkencave, më 1952, midis të tjerash,Dhimitër Shuteriqi, që dy vjet më parë ishte zgjedhur kryetar i Lidhjes së Shkrimtarve dhe Artistëve të Shqipërisë, theksonte me të madhe;”Që në vitin e dytë të pushtimit fashist, më 1940,u shtrua zyrtarisht ceshtja e njësimit të shqipes së shkruar n’Institutin e Studimeve Shqiptare, që fashistët ngritën në Tiranë.Nisën të merren masa për kërtë ceshtje.Po fashizmi nuk do të kishte bërë më shumë se c’bëri feuo-borgjezia në kohë të Zogut.Ai i pati ditët shkurtra në Shqipëri.(“Buletini i Shkencave”,IV,faqe 15, 1952).
Pra,Shuteriqi pohon se feudo-borgjezia kishte bërë në këtë drejtim.Po më qartë këtë pohim të tij e shpjegon pr.Bahri Beci :”Po, a nuk do të thotë kjo se, sipas Shuteriqit, po të merreshin “masat’,(kupto ato që u morën menjëherë pas Luftës),në kohën e regjimit të Zogut, gegërishtja letrare do të mund të bëhej gjuhë letrare?.”(“Nga historia e standartizimit të shqipëes”, faqe14…).Dh.Shuteriqi në mënyrë indirekte pranon që gegerishtja letrare në prag të Luftës i kishte barabar mundësitë të bëhej gjuhë standarte, por kjo nuk u bë,për shkak të masave të pamjaftueshme nga regjimi feudo-borgjez i Zogut.E kjo bie në kundërshtim me ato që thoshte Shuteriqi më sipër se “kjo cëeshtje e gjet zgjidhjen nga historia e popullit tonë që nga Rilindja e këndej:toskërishtja , gjatë zhvillimit të popullit tonë në këtë fazë të historisë së tij, u bë dialekti ynë kryesor i shkruar e baza e gjuhës sonë letrare.”(“Nga historia e standartizimit të shqiqes”, faqe 15, internet).
Por, sic do të shohim më poshtë,toskërishtja u bë gjuhë standarte edhe nga trysnia që ushtroi regjimi komunist, i cili solli si paojë që në administratë,shkolla, shtyp e botime…Në këtë mënyrë u hodhën poshtë gjitha vendimet që ishin marrë në kuvende zyrtrare deri më 1940.
Për këtë qëllim,le t’u drejtohemi fakteve:
Më 1952 u mbajt në Tiranë një sesion shkencor mbi problemet e gjuhës shqipe, ku u kumtuan tri referate kryesore:”Mbi gjuhën letrare shqipe “,nga Dhimitër Shuteriqi,”Për dialektet e shqipes”, nga Zihni Sako,dhe “Probleme të gjuhës shqipe, mungesa dhe detyra”, nga Jakov Xoxa.Eshtë për t’u habitur se si në një sesion shkencor për cështje themelore të gjuhës shqipe këto referate nuk u mbajtën nga gjuhëtarë të njohur si Aleksnder Xhuvani,(1880-1961),Eqrem Cabej,(1908-1980) Kostaq Cipo,(1892-1952), por nga shkrimtarë , të cilët nuk ishin specialistë të gjuhës shqipe.
Ndaj, ka të drejtë pr.Bahri Beci kur shkruan:”Komentet janë të tepërta.Shkenca shqipare po politizohej me ritme të shpejta.(Po aty).Për kërë mjafton vetëm ky fakt:Në diskutimin e tij në sesionin e parë të Lidhjes së Shkrimtarve dhe Artistëve të Shqipërisë,Shuteriqi,edhe në cilësinë e anëtarit të Institutit të Shkencave, duke zbërthyer problemet gjuhësore në ndritën e… mësimeve të Stalinit,cështjen e gjuhsës sonë nacionale, sic e quante ai, e niste me një sulm që nga lingusiti i njohur gjerman, Gustav Majer,(1850-1900) dhe Eqrem Cabej, veprimtarinë kërkimore të të cilit në fushën e historisë së gjuhës shqipe e quante “antipatriotike”.(Buletini i Shkencave, 1952,nr.1,faqe 18-19.)
Po le të ndjekim se c’thoshte Dh.Shuteriqi në referatin e tij:
“Kleri katolik nuk u përpoq të shkruajë një gjuhë që të kishhe përfituar nga të folmet e ndryshme të gegërishtes, e ca më pak të toskërishtes.Ai shkroi në një të folme t’epërme gege……Ky lloj reakcioni e ka penguar krijimin e një gegërishtjeje të vetme letrare-ai ka penguar edhe afrimin ndërdialektor në shqipen e shkruar.Duke kërkuar që gjuha e tyre e shkruar të bëhet gjuhë kombtëre letrare,Fishta me shokë s’kanë bërë gjë të madhe që të krijojnë një gegërishte letrare të vetme, duke u afrur nga gegërishtja jugore.(B.Beci,”Nga historia…”,faqe 4, në internet).
Miëpo, më pas, po në këtë referat Dh.Shuteriqi thotë:”Austria me anë të Komisisë Letrare të Shkodrës,Zogu me anë të të Ministrisë së tij të Arsimit,Italija me anë të Mustafa Krujës, kush më shumë e kush më pak,i mbështetën disa shkrimtarë e studiozë gegë që të shpallin nëndialektin e Elbasanit gjuhë zyrtare”.(po aty).
Kurse për periudhën 1930-35 ai nënvizon:”Shohim që shkrimtarët shkodranë të nisin e t’i bëjnë “koncesione” të folmes së Elbasanit, duke u afruar nëpërmjet të kësaj edhe nga toskërishtja, me të cilin Kristoforidhi kishte të paktën gjashtëdhjetë vjet që ish afruar.”(Po aty).
Sic shihet, Dh.Shuteriqi kundërshton veteveten, sepse nga vetë pohimet e tij del se shkrimtarët shkodranë, e këtu në radhë të parë përfshihen shkrimtarët katolikë, kanë qenë të prirur që ato kohë që elbasanishtja të njihej si gjuhë letrare.
Këtu bën pjesë edhe Fishta, i cili më 1916 ka qënë kundër këtij vendimi dhe këtë e ka shprehur në vargjet:”Komisioni i jonë,/ta ka ndërtue kinse “një gjuhë letrare”/, që turce s’asht,-po ashtu po i thonë,/por qi nuk asht , qe besa , as gjuhë shqiptare,/gjymsa gegënisht e gjymsa toskënisht./tamam “gjuhë mushke” me gjithë vesh e bisht”,(Po aty).
Mirëpo,kjo do të kete qëne një shkarje e castit e Fishtës që si anëtar i Komisisë Letrare, një vit më pas, dhe, gjithashtu,si veprimtar edhe në fushën e njësimit të gjuhës shqipe,pranoi mendimin që gjuha jonë letrare të mbështetej në nëndialektin e Elbasanit.
Të shkojmë më tutje:Duke injoruar gjicka që ishte arritur në përpjekjet për të përcaktur një gjuhë të njësuar mbi bazën e elbasanishtes, sic e kemi parë deri tani,Dh.Shuteriqi në sesionin e parë të Institutit të Shkencave, me temë “Veprat e shokut Stalin mbi gjuhësinë dhe problemet tona gjuhëore nën dritën e këtyre veprave”,(26-29jamar 1952),hynte drejtperdejt në temë, ashtu sic u intresonte qarqeve zyrtare komuniste dhe shprehej se kjo ceshtje ishte zgjidhur”…nga historia e popullit tonë që nga Rilindja e këndej:toskërishtja gjatë zhvillimit të popullit tonë në këtë fazë të historisë së tij u bë dialekti i ynë kryesor i shkruar e baza e gjuhës sonë letrare”.(“Buletini i Shkencave”, 1952,I,faqe 52.).
Bahri Beci në studimin e tij “Nga historia e standartizimit të shqipes”, jo pa shpoti i përgjigjet me të drejtë:”Pra, për Shuteriqin më 1944 problemi i bazës dialektore të gjuhes së vetme letrare ishte zgjidhur.Pra, ne kishim një gjuhë të vetme letrare, madje që parpara vitit 1944 dhe kjo ishte toskërishtja.(Faqe 7 e veprës së cituar).
Po c’e shtynte Shuteriqin të në një përfundin kaq të nxituar?
Le të citojmë përsëri një fragment nga referati i tij:”Juga e Shqiërisë ,m’e zhvilluar se Veriu nga pikëpamja ekonomike,shoqërore e kulturore, u bë djepi i lëvizjes sonë kombëtare, se kolonitë shqiptare të mërgimit në të cilat u lërua shqipja, përbëheshin kryesisht nga të emigruar toskë;se nga juga duall udhëheqësit , ideologët e shkrimtarët që i prinë kësaj lëvizjejeje,Naimi e Samiu me shokë, se shumica atyre që shkruanin shqip gjatë Rilindjes, qenë nga jugu…”
Duke u shprehur kështu Shuteriqi nuk bënte bënte ndonjë një zbulim, sepse i kishin pasur parasysh ata burra që më 1916, në përbërjen e Komisisë Letrare të Shkodrës, (e, pra ky qytet me shumë tradita kulturore nuk ndodhej në jug, por në veri të Shqipërië),si: Luigj Gurakuqi,Hilë Mosi,Aleksandër Xhuvani,Sotir Peci,Mati Logoreci,Gjergj Pekmezi,Ndre Mjeda, Gjergj Fishta , Sali Nivica, Ambros Marlaskaj,Luigj Naraci,Anton Parruca, Hafiz Ali Korca, Vincenc Prendushi, Josif Haxhimima,që, sic kam theksuar më sipër,ishin nga të gjitha krahinat e Shqipërisë, të jugut e veriut.
Një pjesë e mirë e tyre, jo vetëm që e dinin,por kishte nga ata që kishim qenë pjesëmarrës të drejtpërdrejt të kësaj lëzizjeje me rëndësi të madhe historike si Rilindja dhe për hir të interesave të atdheut, vendosën njëzëri që gjuha ardhshme shqipe të bazohej të nëndialekti elbasanas ,sepse ai ishte i ndëmjeëtëm midis dy dialekteve, gegërisht e toskërisht.
Por Shuteëriqi, vetë elbasanas,dhe,sic shihet qartë, i detyruar nga trysnia e udhëheqejs komuniste, nuk ndalet me kaq dhe në dukje se “… pas clirimit toskërishtja nisi të bëhej gjuhë zyrtare e gjithë popullit tonë e u afirmua në mënyrë të plotë si dialekt bazë i gjuhës letrare shqipe …se vatra e madhe e Luftës Nac.Cl.qe juga, meqë ajo ishte m’e përparuar nga pikëpmja shoqëore;juga nxori udhëheqësit kryesorë e më të shumtë të lëvizjes ;ajo i dha kuadro më të shumta…(B.Beci”Nga historia e standartizimit të shqipes”,faqe 7 në internet).
Më shkoqur se kaq, politizimi i këtij problemi nuk ka ku të vejë:toskërishtja duhej të bëhej gjuha bazë e shqipes, sepse atë e flisnin dhe e shkruanin Enver Hoxha,Koci Xoxe,Hysni Kapo, Mehmet Shehu…pikërisht ata që e katandisën Shqipërinë në vendin më të shtypur dhe më të varfër të Evropës, duke e izoluar krejtësisht nga bota mbarë. Dhe sikur këta udhëheqës të kishin qenë nga veriu, atëherë,gegërishtja do të bëhej gjuhë e përbashkët e shqiptarëve.(!?)
Sado që në disa nga argumentet e Shuteriqit ka të vërteta,pra, që toskërishtja u kultivua në periudha të ndryshme të historisë më shumë se gegërishtja e, sic do të trajtohet më pas, në këtë dialekt u shkruan vepra madhore, arsyeja e vërtetë që toskërishtja u bë shqipe standarte shpjegohet “si rezultat i ndërhyrjes së shtëetit,pra, si rezultat i masave administrative të marra menjëherë nga qeveria komuniste për të zëvendësuar gegërishten me toskërishten letrare si gjuhë zyrtare në shkollë, në administratëtë, në shtyp, në botime etj.,pa ndonjë marrëveshje dhe sigurisht pa përfillur vendimet zyrtare të marra para Luftës lidhur me gegërishten letrare si gjuhë zyrtare.(B.Beci,po aty).
Këtë të vërtetë e plotëson më sëmiri edhe një shprehje e studiuesi R.Ismajli:”Fitorja e koministëve solli në horizont një mënyrë tjetër trajtimi të cdo gjëje në jetën shoqërore,pra, edhe në fushë të gjuhës.(B,Beci, faqe 13).
Toskërishja zëvendëson kudo gegërishten
Që në vitin shkollor 1945-46, kur isha nxënës i vitit të tretë të shkollës fillore, nisa të vë re se në tekstet shkollore gegërishtja, që e kisha parë të përdorej në tekstet e botuara në vitet e periudhës së Mbretësisë e deri më 1944,të cilat i kishin përdorur motra dhe kushurinjtë e mi, filloi të zëvensdësohej nga toskërishtja.Po kështu, më pas, dhe librat letërsisë, si dhe të gramatikës së gjuhës shqipe, me të cilat kam studiuar në vitin shkollor 1951-53 në gjimnaz,të hartuara nga K.Cipo, ishin të shkruara në toskërisht..Pra, në ato vite gegërishtja u zhduk krejtësisht në tekstet shkollore,sic ishte zhdukur në shtyp e në radio.Edhe Fjalori i parë, i botuar më 1954, gjithashtu bazohej në toskërisht .
Kur, student i kursit të dytë të Institutit të Lartë Pedagogjik, më 1957 shkruaja temën time vjetore, “Ortografia e Kristoforidhit, gegënisht e toskënisht e krahasueme me ortografinë e sotme”, për të cilën kam shkruar në pjesën e parë të këtij shkrimi,studiova si material ndihmës edhe rregullat e e ortogarfisë, të cilat ishin botuar së pari më 1948 nga një komision i përbërë nga A.Xhuvani,K.Cipo,dhe E.Cabej, pastaj më 1951,dhe, pasi disa variantesh të tjerë, më 1956 u paraqit varianti që pata në dorë..E vërteta është se, krahas rregullave, bazuar në toskërishten letrare,atje përfshiheshin edhe disa regulla në gegërisht.
Më 1967 u botua “Projekti i rregullave të drejtshkrimit të gjuhës shqipe”,(për herë të parë fjala ortografi u zëvensdësua me fjalën shqipe drejtshkrim), që nisi të diskutohej kudo në Shqipëri, sidomos në shkolla.
Më kujtohet se në në pranverë të vitit1967, kur isha mësues në një shkollë 12-vjecare të Beratit, pr.Androlki Kostallari, drejtor i Institutut të Gjuhësisë dhe Historisë, së bashku me një bashkëpunëtor shkencor të këtij instituti, bëri një takim me mësuesit e gjuhës shqipe rreth këtij projekti.
Një mësues nga Kosova,( nga ata që ishin arratisur as viteve 60-të, për të gjetur “parajsën” në Shqipëri), gjatë diskutimit e pyeti Kostallarin se mbi cfarë kriteresh ishte vendosur që toskërishtja të bëhej gjuhë letrrare, dhe se në Kosovë, në mbledhjet që ishin bërë deri atëherë, meqë tërë shqiptarët e atjeshëm dhe të trojeve shqiptare në Malin e Zi dhe Maqedoni, flisnin gegërishte,po merreshin masa që baza gjuhës letrare të ishte një gegërishte e mesme.
Kostallari nuk iu përgjgj drejtrdrejt kësaj pyetjeve disi të vëshrirë për të, por u shpreh shkurtimisht se gjuhë letrare do të ishte toskërishtja, duke marrë elemente të gegërishtes.Dhe për këtë qëllim solli disa shembuj si fjalët me prapashtesën –ues të gegërishtes, që kishte zevendësuar prapashtesën –onjës të toskërishtes,(mësues për mësonjës, punues,për punonjës),si edhe fjalët e kahershme që ishin futur në toskërishe, huazuar nga gegërishtja, si ranishte e jo rërishte, zanafillë e jo zërafillë, e folme dhe jo e folur,domethënë,pra, me paskajoren e gegërishtes:do+methënë) etj.
Pas një diskutimi, vërtet të gjerë e masiv, më 1976 u botua “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe”,(1970), dhe Fjalori drejtshkrimor”,(1977), për të ardhur te “Fjalor i gjuhëes së sotme shqipe,(1981) etj.Të gjitha këto vepra të botuara në variantin e toskërishtes letrare, e cila u bë përfundimisht gjuhë standarte me vendimet e marra në Kongresin e Drejtshkrimit, të mbajtur në shtator të vitit 1972, në Tiranë.
Në këtë kongres morën pjesë 87 delegatë nga të gjitha rretheët e Shqipërisë, nga shqiptarë që jetojnë në trojet e tyre në Jugosllavi,në Kosovë,në Mal të Zi, Maqedoni, si dhe nga viset e arbëreshëve të Italisë.”Kongresi bëri bilancin e gjithë punës së mëparshme për njësimin e drejshkrimit të gjuhës shqipe….ai miratoi njëzëri Rezolutën që pohon për herë të parë se”populli shqiptar ka tashmë një gjuhë letrare shqiqe të njësuar.Kështu Kongresi mbyll pëeriudhën kur gjuha gjuha letrare shqipe funksiononte në dy a më shumë variante dhe hapi një periudhë të re , periudhën e një gjuhe letrare të vetme, të njësuar.”(“Fjalori Enciklopedik Shqiptar,faqe 510).
Kështu, duke mos marrë asnjë nismë për një diskutim mbarëkombëtar,si pasojë e oriemntimeve të shtetit komunist, sic e kemi analizuar historikisht,toskërishtja letrare u bë gjuhë stanadarte.
Nga përpjekjet e studiusve të Kosovës për gjuhën standarte
Përmenda pak më lart se c’pyetje i pati bërë një mësuesi i gjuhës shqipe nga Kosova,Androkli Kostallarit, gjatë diskutimit të rregullave të drejtshkrimit me mësuesit e Beratit, më 1967, dhe c’përgjgje të përciptë pati marrë prej tij.Dhe kjo pyetje ishte me vend.Mësuesi kosovar kishte mbaruar shkollën pedagogjike, të mos gaboj në Prishtinë, kishte qenë mësues në fshatra të Kosovës dhe ishte i dhënë pas gjuhësisë.Vec kësaj,sic më pati folur më pas, ishte në dijeni të diskutimeve që ishin bërë nga studuesit kosovarë se mbi c’baza do të bëhej njësimi i gjuhës shqipe në trevat e Kosovës.
Për këtë problem shumë të rëndësishëm do t’i drejtohem përsëri studimit të pr.Bahri Becit që e kam cituar diaa herë në këtë shkrim.Sipas këtij studimi,në Kosovë më 1952 qe organizuar një mbledje e pasacme për caktimin e gjuhes së shkruar të shqiptarëve që banonin në RFP të Jugosllavisë.” Meqenëse pakica kombëtare e RFP të Jugosllavisë flet një dialekt të gegënishtes,gjuha e shkrimit…nuk mund të ishte vecse gegënishtja…një gegënishte në të cilën vijnë me bashkëpunue nëngegënishtet e ndryshëme”(B.Beci,”Nga historia e standartizimit…”faqe 15 në internet).
Gjithashtu, sipas të dhënav të këtij studimi, më 1957 u mbajt një mbledhje e dytë në Prishtinë, me detyrë ,thjeshtimin sa më të madh të drejtshkrimit.Në janar të vitit 1963 në një takim tjetër u shqyrtua “Projekti i Ortografisë”, hartuar nga një komision, ku bënin pjesë Idriz Ajeti,Hasan Vokshi,Sulejman Drini,Mehdi Barshi e Latif Mulaku, dhe më një vit më pas u botua “Ortografija e gjuhës shqipe”.
”Studiusesit kosovarë,- nënvizon B.Beci,-kaën vënë në dukje afrimin e dukshëm të kësaj ortografie më atë të Institutit të Shkencave të vitit 1956”tue ruejtë vetëm karakteristikat themelore të gegënihtes letrare, e cila në kohët e vona ka ba nji evolucion të dukshëm drejt njazimit(njësimit) me toskënishten letrare”.(B.Beci,po aty).
Nga sa shihet, edhe studiuesit kosovarë gjatë kësaj periudhe prej disa dekadash u përpoqën të përkryejnë edhe më shumë gegërishten dhe ta afrojnë edhe më shumë me toskërishten letrare.Dhe në fakt, po të marrim parasysh vendimet që ishin marrë deri më 1944 për njësimin e gjuhës mbi bazën e gegërishtes së Elbasanit,studiuesit kosovarë vepronin drejt.Dhe kjo sepse gëegërishtja zyrtarisht, sic e pamë, ishte shpallur si gjuhë standarte.
Por ndodhi ajo që ndodhi.Me ardhjen në fuqi të sundimit komunist në Shqipëri, vendin e gegërishtes e zuri toskërishtja, pa marrë parasysh organizimin e një konsulte kombëtare, të paktën deri më 1948, kur marrëdhëniet midis Enver Hoxhes dhe Titos ishin “grurë” dhe kur në bazë të një marrëveshjeje midis dy qeverive përkatëse, shumë mësues nga Shqipëria shkuan për të ndihmuar shkollat kosovare, ku kishte mësues të paktë të gjuhës shqipe.
Megjithatë, ka edhe mendime të tjera.Në një studim të tijin me titull”Rreth disa ceshtjeve thelbësore të shqipes standarte”,(Zëri i së vërtetës”,volumi 15-të,nr.2,2002), pr.Shaban Demiraj së pari thekson:’”Të gjithë jëmi në dijeni se si lidhur me me këtë vendim,(është fjala për vendimet e Kongresit të Drejtshkrimit,-S.K.),ka pasur dhe ka vërejtje të mbështetura në arsyetime të ndryshme dhe sidomos të karakterit politik, duke e lidhur marrjen e vendimit të vitit 1972 me ndikimin e pushtetit monist të asaj kohe”.
Më poshtë, duke argumetuar se përse toskërishta u bë gjuhë standarte, ai vazhdon:”Por , sic e kam pohuarr edhe më parë,(shih Demiraj,1996,121),edhe dialekti verior mund të kishte shërbyer si bazë për shqipen standarte, natyrisht duke iu nënshtruar një procesi standartizimi,që me siguri do të kërkonte më shumë punë, për shkak të dallimeve të shumta të të folmeve të ndryshme të atij dialekti”.(po aty).
Sigurisht, në këtë pikë pr.Demiraj ka plotësisht të drejtë,se, me të vërtetë, nëndialektet e veriut, duke përfshirë edhe ato të Shqipërisë së mesme,pra, nga zonat e Tiranës, Durrësit, Krujës,Lacit, Zadrimës, Shkodrës, Dibrës, Kukësit, Kosovës…janë të shumta dhe të diferencuara nga njera-tjetra, dukuri që nuk ndodhin në nëndialektet e jugut, pra, të krahinave të Lushjës,Beratit,Vlorës,Gjirokastrës,Korcës,Camërisë,ku dallimet janë kryesisht fonetike. Por, duhet te vemë në dukje se në përgjithësi në të gjitha vendimet e marra që nga Komisia Letrare e Shkodrës (1916) e deri në vendimet e Institutit të Studimeve Shqiptare më 1940,sic e pamë, si bazë e gjuhës së ardhme letrare shqipe mbahej parasysh nëndialekti i Elbasanit, që ishte më i kulluari nga të gjitha nëndialektet e Veriut dhe, për më tepër, më afër tokërishtes.
Sot ka intelektualë nga veriu ose Shqipëria e mesme, që këmbëngulin se gegërishtja duhej të ishte gjuhë standarte.Ata, për këtë qëllim, venë në dukje me të drejtë se ky dialekt flitet , duke përfshirë edhe trojet shqiptare në ish-Jugosllavi, Maqedoni dhe sidomos në Kosovë,nga më shumë se tri të katërtat e popullsisë shqipfolëse, ndaj dhe do të meritonte të ishte gjuhë e njësuar.
Por kjo është relative e prandaj pr.Demiraj vë në dukje:”..Ka dhe raste të tjera që gjuha standarte e një kombi ,për një arsye a një tjetër,është mbështetur në një dialekt të caktuar,folësit e të cilit nuk përbënin shumicën e kombit përkatës.Mjafton të kujtojmë këtu italishten standarte që është mbështetur në dialektin e zonës së Toskanës , ose frengjishten standarte, që është mbshtetur në variantin letrar të zonës së Parisit, ose gjermanishten standarte, që është mbështetur në variantin letrar të gjermanishtes së mesme lindore(Saksonia),(Po aty).
Megjithatë,pr.B.Beci,kolegu dhe më parë ish-studenti i tij,ashtu si edhe unë, ngul këmbë: ”Vendosja e toskërishtes letrare në bazë të të shqipes standarte dhe, për pasojë, mënjanimi i gegërishtes letrare, nuk merte parasysh Kosoëvn dhe rrezikun e krijimit të dy gjuhëve letrare, shprehje e qartë e indiferentizmit ndaj cështjes kombëtare”)”Nga historia e standartizimit të shqioqes”,faqe 21,internet).
Sidoqoftë, ne kemi më së fundi një gjuhë standarte
Dule lëcitur këtë artikull, lexuesi mbase mund të mendojë se autori bën një ekspozim të tillë për të dëshmuar padrejtësitë që iu bënë gegërishtes e cila, ashtu si toskërishtja, i kishte të gjitha gjasat të bëhej gjuhë standarte, madje edhe me vendime përkatëse deri më 1944.Por, me vendosjen e regjimit komunist,si pasojë edhe trysnisë së drejtperdrejt ose të tërthorë të udhëhqësve komunistë,që kryesisht ishin nga jugu,sic pohon hapur Dh.Shuteriqi , nga sa u pa edhe në etapat që analizuam,si rezultat i vendimeve të këtij regjimi, toskërishtja u bë gjuha e përbashkët e shqiptarëve.
Nuk është aspak kështu.Përkundrazi,unë, ashtu sic shumë kolegë të mi,gazetarë, shkrimtarë, studiues, jam gëzuar që, më së fundi ne, shqiptaët kemi një gjuhë të njësuar, si tërë kombet e tjera të paktën në Evropë, të cilën duhet domosdoshmërisht ta flasim dhe ta shkruajmë sa më mirë.
E vërteta është se si gegë, sic e kam thënë në dnë fillim të këtij shkrimi, kam dashur që në bangat e shkollës së mesmë e në vitet e para të studimeve në UT, që gegërishtja të ishte gjuha letrare shqipe.Ndikoi tek unë jo vetëm mjedisi familiar, por edhe librat që në bibliotekën e shtëpisë ishin më shumë në gegërish.
Kam lexuar që i vogël “Lahutën e Malcis” së të Fishtës,”Hijet e maleve” të Koliqit,”Visaret e kombit”, përmbledhur nga at Bernardin Palaj e at Donat Kurti, “Përralla shqiptare”, të përmbledhura nga at Donat Kurti, dhe jam mahnitur nga kumbimi magjik i gegërisgtes.
Por kam lexuar po në atë kohë edhe “Kasollen” e Blasko Ibanesit dhe tragjeditë e Shekspirit në përkthimin e mjeshtëror të Fan Nolit pastaj,”Historinë e Skënderbeut” të shkruar prej tij.
Adhuroja kështu si gëgërishten,me të cilën isha rritur, sidomos shkodranishten e nënës sime, që e fliste butë, meqë ishte martuar në Tiranë që kur ishte 19 vjec dhe kishte lexuar vepra letrare edhe në toskërisht, përkthimet e para të Tolstoit,Cehovit dhe Gorkit nga Tajar Zavalani në vitet 30-të të shekullit të kaluar,që ishte mik i shtëpisë sonë.
Ndiqja, më pas, dhe zhvillimet e letërsissë së realizmit socialist,ku më bënte përshtypje gjuha e pasur e Sterjo Spases,Shefqet Musarajit,Fatmir Gjatës,por edhe të shkrimtarëve gegë,Kolë Jakovës, sidomos te dramat e ti,”Halili dhe Hajria” e “Toka Jonë”,krijimet poetike të Llazar Siliqit, vecanërisht te poema “Prishtina”, por, për fat të keq jo në prozë,sepse vepra të shkrimtarëvë të tillë që shkruanin në gegërisht në këtë gjini, ishin të pakta dhe jo të një rëndësie të vecantë,sidomos po t’i krahasojmë me veprat e shkrimtarëve gegë të para Luftës.
Por në poezi, pas viteve 60-të, mund të lexoje me ëndje poezi të Ndoc Gjetjes,Ndoc Paplekës,që shkruanin tashmë në gjuhën letrare të bazuar në toskërishte,po aq bukur sa Ismail Kadareja, Dritëro Agolli e Fatos Arapi, që e cuan më tutje jo vetëm nivelin artistik,por edhe gjuhësor të toskëtrishtes letrare, sic mund të lexoje në prozë po në ato vite edhe romanet e shkrimtareve të njohur shkodranë, Skënder Drini, Zija Cela,e dramat e shkrimtarit tjetër shkodran, Fadil Kraja dhe pastaj poezitë e mrekuullueshme te Frederik Reshpes.
Sigurisht,u veprua gabim që në fund të viteve 60-të, pa asnjë vendim, në shtëpitë botuese filluan të mos pranoheshin më vepra të shkruara në gegërisht.Por fakti është se kjo nuk i pengoi shkrimtarët gegë , disa prejtë cilëve i përmenda pak më sipër, që të botonin vepra me vlerë në gjuhën letrare.
Kjo dukuri vërehej edhe në Kosovë dhe në trojet e tjera shqiptare të ish-Jugosllavisë.Krijimet e prozatorëve,Zekeria Rexha,Adem Demaci,Anton Pashku, të poetit të njohur Ali Podrimja etj,të shkuara në një gegërishte të pasur, u pasuan më vonë nga vepra të të tjera të një brezi edhe më të ri shkrimtarësh e poetësh kosovarë,si Din Mehmeti,Azem Shkreli,Esat Mekuli, Sabri Hamiti,Agim Vinca e të tjerë, që tashmë shkruajnë në toskërishten letrare.
Madje, duhet thënë se kosovarët, në përgjthësi,megjithë ngurrimin që mund të kenë pasur, i përqafuan vendimet e Kongresit të Drejtshkrimit dhe jo vetëm krijuesit letrarë, një pjesë të të cilëve përmenda më sipër,por edhe shtypi RTV-ja, botimet shkollore u bazuan në gjuhën letrare.
Madje cdo kosovar, sic kam biseduar me disa që jetojnë së bashku me mua këtu në Boston, e quante për detyre që të fliste dhe të shkruante në gjuhën letrare.
Por kjo nuk do të thotë që të tërë krijuesit të ishin të mendimit që toskërishtja të bëhej gjuhë standarte.Jam habitur kur kam parë që Tajar Zavalani,(1903-1966),studiues, përkthyes,më dhe pas vitit1939 gazetar pranë BBC-së, veprën e vet, “Historia e Shqipërisë”, botuar në Londër më 1966, e ka shkruar në gegërishte, madje të epërme dhe tek- tuk edhe me ndonjë trajtë nëndialetore.
Po kështu ka ndodhur edhe me studiuesin e njohur, Arshi Pipa,(1921-1998).Lindur në Libohovë,vendosur që i mitur në Shkodër,pas studioi për filozofi dhe letërsi në Itali, u burgos gjatë e regjimit komunist dhe pas lirimit nga burgu u arratis, për t’u vendosur në SHBA, e quante mëkat të madh që gjuha letrare shqipe u bazua në toskërishte.Këtë e shprehu jo vetëm në shkrime,por edhe në takime me intelektualë, sic ishte rasti i takimit që pati me ta, në Tiranë,në verë të viti 1992,kur vinte për herë të parë në Shqipëri pas rrëzimit të diktaturës komuniste,takim në të cilin kam marrë pjesë edhe unë.
Sidoqoftë, e përsëris: duhet pranuar që ne sot e kemi gjuhën tonë të njësuar letrare.Për rrethanat që shpjeguam, ajo nuk u bazua në gegërishte,por në toskërishtePor ne, shqiptarët kemi fat, se dallimet midis dy dialekteve të mësipërme janë kaq të pakta, sa që një toskë, me ndonjë përjashtim të vogël, merret vesh shumë mirë me një gegë,edhe kur nuk flasin gjuhën standart.
Unë i kupoj shumë mirë shqetësimet e shperehura edhe në shtyp nga intelektualë gegë e sidomos shkodranë për këtë padrejtësi që iu bë gegërishtes, të cilën u mundova ta paraqs në këtë shkrim studimor.
Ka midis tyre nga ta që shpjegojnë se, duke u vendosur toskërishtja si gjuhë e njësuar, asaj iu hoq mundësia e përdorimit të paskajores që ka gegërishtja- me punue.Sic dihet, të tëra fojlet në “Fjalorin Gjuhës Shqipe”,botuar më 1983 dhe në botimine dytë, më 2003, jepen në kohën tashme, pra, punoj dhe jo me punue, sic ndodh në të gjitha gjuhët e botës.
Ka të tjereë që ngulin këmbë që kjo paskajore t’i shtohet gjuhës letrare.Pra, të themi: dua me punue e jo:dua të punoj.Ndoshta, fillimthi, do të na vritej pakëz veshi,por, me kalimin e kohës, kjo do të bëhej normë.Edhe kështu mund të jetë, përderisa toskërishtja huazoi, sic është përmendur në pjesëne parë të këtij shkrimi fjalën domethënë, ndërtim me ndihmën e paskajores- me thënë.
Rëndësi ka fakti që gegërishtja nuk vdes kurrë, sepse ajo është gddhendur, së pari, në shekuj në krijimtarinë popullore e, më pas, në vepra letrare që janë studiuar e do të studiohen në cdo nivel të shkollave tona.
Por sot, mendoj se do të ishte e pamundur që, për hir të kësaj padrejtësie, të nismin nga e para,pra, të diskutonim e pastaj të vendosnim që gëgërishtja të bëhej gjuhë standarte, duke zënë vendin e toskërishtes.Me fjalë të të tjera, që gjuha e teksetve shkollore, e shtypit të shkruar dhe e RTV-ve,të ishte në gegërishte.
Kjo mund të ndodhë në letërsi. Mbase ndonjë shkrimtar, krijimet e tij do të kërkojë ta shkruajë dhe ta botojë në gegërisht.Për mua është e drejta e tij dhe e kujtdo.Po të jënë tënivelit të lartë artistik,ato do të shijohet ashtu sic janë shijuar e do të shijohen përjetësisht veprat e e tërë shkrimtarëve gegë duke filllar nga Fishta, Mjeda, Koliqi Podrimja, Camaj e të tjerë.
Për këtë mjaftojnë disa shëmbuj nga autorë që gjatë regjimi komunist ishin të ndaluar.Po e nis n me një fragment nga proza e Koliqit:
“Kopshti në at mbasdite të nxehtë heshtte në diell…Ndihej si një marrje frymë e gjanë bimësh,nji aht i thellë bimuer tue u përhapun nëpër atë heshtim ari.Lishojshin hije anave hardhijat e rrëfatuna në hujtë e tyne, me gjethe stërpikë në gur kali..Asaj hijeje i jepëte ngjyrë të bruztë ari i diellit me feksim e plot gjallni.”(Kumbulla përtej muri”, nga vëlllimi me tregime”Hanë gjaku”,Tiranë, 1995).Një peisazh që duket se autori e ka pikturuar me penel e jo me penë.
Ja dhe një shembull nga peezia ”A asht fajtor shqiptari”, e poetit të shquar kosovar,Esat Mekuli, shkruar më 1938 , kur u njoh mememorndumin famëkeq të Cubrillovicit, më 7 mars të vitit 1937, i cili kërkonte spastrimin e shqiparëve nga Kosova për në Turqi:
“A asht fajtor shqiptari pse, si të tjerët,po don,/Të jetojë si Njeri në të vetat sot e përjetë?/A asht fajtor, pse përkundër dhunës qindron,/Nën qiellin e Kosovës loke, në trolline të parëve të vet?”(“R.Elsie,”Histori e letërsisë shqiptare,Pejë, 1997).
Por, duke e mbyllur këtë shkrim të gjatëe,mendoj se, për hir të interesave kombëtare, cilido krijues duhet të shkruajë dhe të flaës, tashmë, në gjuhën letrare, edhe pse ajo bazohet në toskërishte.Në fund dë fundit, ajo është visar i gjuhës shqipe,ashtu si gegërishtja.
Asht e para here qe lexoj nje artikull te sakte te ngjarjeve qe kan ngja per vendosjen e “gjuhes se njesuar” mbi bazat e tosknishtes, tue shpjegue te verteten e vendosjes se saj nga shteti diktatorial i Enver Hoxhes.
Ju falemnderes!