Babai ishte një burrë me një shtat pak më të gjatë se mesatar, me shpatulla të gjera, i bëshëm, por joi ngjallur, me fytyrë pak a shumë të rrumbullakët, me flokë të rënë dhe të zbardhur. Ngjyra e fytyrës ishtee bardhë, me një nuancë të lehtë të së kuqes si në rozë, gjë qëe bënte të cilësohej si një burrëi pashëm.Kishte një tëecur të rregullt, të qetë.Vishej mirë, në mënyrë të rregullt dhe shumë pastër. Nuk mbaj mend asnjëherë ta kem parë me pantallona të zhubrosura ose me stërkala balte. Këpucët i mbathte gjithmonë me lugë këpucësh dhe lidhëset i shtërngonte shumë, gjëqë më ka bërëedhe mua të veproj njëlloj.
Im atë ishte i përkorë në të ngrënë dhe në të pirë. Ndonjëherë pinte një gotë raki para buke si aperitiv dhe gjatë dimrit, një gotë vere të shoqëruar me arra e mollë pas darke sëbashku me miqtë që vinin sipas zakonit korçar.Hante pa u nxituar, ngadalë dhe duke mbajtur gjithmonë thikën në të djathtën e pirunin në të majtën dhe vazhdonte bisedën duke ngrënë.
Babai ishtë shumë serioz, por joi mvrëjtur. Ishtei qetë, dinjitoz dhe të impononte respekt. Më kujtohet qëedhe ne fëmijet 10-12 vjeçarë kur luanim në sheshin afër shtëpisë sonë, sa herë kalonte babaie ndërprisnim lojën dhe vetëm kur largohej mjaft ai, e fillonimn përsëri. Fliste ngadalë dhe me qëtesi.Jo vetëm nuk bërtiste kurrë, por nuk më kujtohet asnjë rast që ai të ngrinte tonin e zërit.Vetëm në një rast ai nuk u përmbajt dot dhe ndodhi kështu: Ishte prill ose maj i 1944-ës. Unë dhe Lika (Ilia Emanuel), fqinji dhe shoku im i vegjelisë, siçdo pasdite kishim dalë të shëtisnim në bulevard. Kur kaluam para kinema Mazhestikut pamë që portat ishin hapur dhe hynin brenda veç ushtareve gjermanëedhe shumë të rinj.Mësuam që jepej një shfaqje varieteje për ushtarët, por mund të hynin dhe civilë, kështu që sëbashku me të tjerët hymëedhe unë me Likën. Duke parë shfaqjen eduke bërë muhabet tëdy, nuk vumë re që civilët po iknin, sepse vajti ora e ndalim qarkullimit, kështu që kur mbaroi shfaqja kishim mbetur vetëm unë me Liken midis ushtarëve. Dolëm menjëherë jashtë dhe u drejtuam për nga shtëpitë.Rrugës nuk na ndaloi njeri, por kur arritëm në krye të rrugës sonë vumë re që para shtëpive ishin grumbulluar gjithë familjarët tanë, si edhe fqinjë. Teto Ollga, nëna e Likes dhe mamaja ime po qanin. Të gjithë ishin shumë të shqetësuar, se mos nakish ndodhur gjë.Sa u afruam, Manoli, babai i Likës, e kapi atë për zverku dhee tërhoqi për në shtëpi. Kurse unë duke menduar ta qetësoja, iu drejtova mamasë: “Po ti mama pse po qan, sikur ke marë mandatën e vdekjes time”. Në çast doli me vrull nga oborri babai, i skuqur në fytyrë nga inati dhe duke më thënë: “S’të vjen turp t’i flasësh kështu s’at ëme” – më dha një shpullë të fortë.Unë u shtanga.Të gjithë heshtën. Babai sigurisht i tronditur qe veproi ashtu, u kthye dhe hyri brenda. Mamaja ende me lot në sy, më tha: “Turp qëebëre tët’ atëtë veprojë ashtu, shko i kërko të falur!”. Hyra në shtëpi në dhomën e ndenjes.Babai po rrintei ulur këmbëkryq në këndin e vet dhe po tymoste cigaren.Vajta u ula pranë tij, i mora dorën dhei kërkova ndjesë për sjelljen time.Ngriti kokën dhe më vështroi gjatë. Në atë vështrim kishte qortim, por edhe shumë dashuri. Kishte dhimbje, por edhe inat ndaj vetvehtes, si një pendim që nuk u përmbajt dot.“Harroje këtë që ndodhi” më tha.
Mënyra e tij për të qortuar ishte ndryshe.Të prekte në sedër.Ja një rast. Ishteverae vitit 1945 dhe mbaroi viti shkollor, një vit i vështirë për mua. Kishte filluar në mënyrë tinzare, jo aq brutale si u bë më vonë, ajo që do të quhej famëkeqja “lufta e klasës”. Kundër nesh që bënim pjesë në të ashtuquajturat klasa të përmbysura filluan goditjet nga profesorët e rinj komunistë si Dhori Samsuri, Pandi Geco, Nella Sinaeri etj. Më“ hanin” notën dhe protestave të miai përgjigjeshin me dënime si ulje notës në sjellje deri në përjashtimin tre javë nga shkolla. Si përfundim mbeta me tre provime për vjeshtë. Më vonë mësuam se kishin dashur të më ngelnin në klasë dhe më shpëtoi vëtëm këmbëngulja e profesorëve të vjetër si Niko Stralla, Besim Qorri etj., që më njihnin mirë. Shumëi mërzitur vajta në shtëpi dhei tregova babait. Ai më vështroi gjatë dhe më tha:”A të kujtohet kur ishei pari i klasës?!”.Kjo e bëri të derdhet kupën e hidhërimit që ndjeja.Vajta në dhomën e gjumit, rashë mbi krevat dhe pa dashur më shpërtheu një vaj me ngulçimë. Po vajtojajo vetëm se u prek thellë sedra ime, por ndoshta se në nënvetëdijen time po ndjeja se një periudhëe jetës sime mbaroi dhe fillonte një tjetër plot dhimbjee vuajtje që do të vazhdonte gjatë. Po vajtoja se ndoshta duhej të derdheshin gjithë lotët e mij që nuk m’i lagën më sytë gjatë gjithë asaj kohe të nëmur, veçse njëçasti sekondash kur mësova vdekjen e babait.
Babai cdo hidhërim ose shqetësim e mbante përbrenda dhe shprehja e fytyrës së tij ishte gjithmonëe qetë. Çdo hidhërim ose fatkeqësi e përballonte me stoicizëm dhe durim.Këshilla e parë që më ka dhënë ishtee kësaj natyre.Që kur isha pesë-gjashtë vjeç dhe duke luajtur rrëzohesha e vritesha në gjunjë ose bërryla, sigurisht që filloja të qaja. Atëherë babai më pyeste: “Pse qan?”- “Se më dhemb”- përgjigjesha unë.“Por kur qan të shkon?”-pyeste babai -“Jo” përgjigjesha unë. “Atëherë pse qan?”-pyeste ai. “Po ç’të bëj?”-thesha unë. “Shtërngo dhëmbët!”-këshillonte ai. E unë fillova të shtërngoja dhëmbët që të mos qaja kur lëndohesha duke u rrëzuar dhe nuk e dija se do të vazhdoja të shtërngoja dhëmbët gjatë, shumë gjatë, gati gjithë jetën time përballë torturave, urrejtjes, poshtërimeve, poshtërsive, tradhëtive.
Babait i pëlqente muzika.Kishim sjellë kur erdhëm nga Amerika shumë pllaka gramofoni me arie të ndryshme operash të kënduara nga tenori Enrico Carusso dhebaritoni Boris Chaliapin të cilat i dëgjonte shpesh.Nëna ime kishte një zë melodioz dheçdo mëngjes bënte punët e shtëpisë duke kënduar këngë populloree sidomos ato patriotike. Unë jam rritur duke dëgjuar çdo mëngjes, i shtrirë në krevat, këngët “Që më një të kollozhekut u formua shoqëria..’, “Nga na vjen o tinë, trim o kapedan.., “Për mëmëdhenë…, “Edhe flamuri kuq e zi-do të valoje përsëri- në Kosov’eÇamëri..” Kisha vënë re se babai shoqëronte me zë të ulët mamanë.
Babait i pëlqente dhe kujdesej për lulet dhe pemët frutore. Në të dy anët e oborrit kishim dy parcela ose bashtulka si i themi ne në Korçë të mbushura me gjithfarë lulesh të mbjella nga nëna ime, e cila i rriste dhei shumonte. Më kujtohen shpatoret, por sidomos zambakët e bardhë që mbushnin oborrin me aromën e tyre, dhe mbi të gjitha trëndafilat që ishin aq të shumtë rreth e qark dy parcelave, sa të dukej sikur ishin dy tufa të mëdha trëndafilash. Ishin të të gjitha nuancave nga roza e zbehtë deri tek e kuqja e thellë dhe aroma e tyre ndjehej deri jashtë oborrit në rrugë.Për ata kujdesej shumë babai dukëi krasitur dhe pastruar nga parazitët. Më dërgontë shpesh tek një miku i tij që kishte një punishte duhani, i cili më jeptë qese me pluhur qëe zjenim, mbushnim pompën me atë lëng dhei spërkasnim trëndafilat. Me thënë të drejtën këtë punëe bëja pa qejf, se më hante kohën e lodrave me shokët.Ishte një lloj kacavjerrës që fillonte nga poshtë dhe shtrihej deri lart në ballkon.Çelte trëndafila të vegjël në tufa, pa aromë, por shumë dekorativë.Sigurisht nuk mungonte jargavani i gjithëpërhapur në qytet.Përsa i përket pemëve frutore më duket se ato ishin si një trashëgimi familjare, sepse kishim dru frutorë të vjetra dhe të mëdhaja. Më kujtohet bajamja dhe një dardhë shumë të mëdha, sa trungun e tyre nuk e pushtoje dot. Ishin një kajsi dhe një mollë më të vogla, një kajsi e një lloji tjetër dhe një pjeshkë që nëna thoshte sei kishte mbjellë ajo kur ishte martuar. Ishte një vishnjë, një ftua, dy lloje kumbullash dhe një hardhi rrushi të bardhë kokërmadh. Babai u bënte një krasitje të lehtë, kurse për krasitjet më të mëdhaja dhe sidomos për shartimet vinte një miku i tij.Dhe së bashku kishin krasitur një kumbull që ishte anash oborrit në mënyrë që ishin zhvilluar vetëm tri degë të saja dhe një nga ato e kishin shartuar me kajsi dhe tjetrën me pjeshkë. Kishin krijuar një gjë shumë të bukur: kur lulëzonte pema degët kishin lule të ndryshme dhe kur lidhnin kokrat një degë mbushej me kumbulla, tjetra me kajsi dhee treta me pjeshka.
Pasioni i madh i babait ishte leximi.Ai lexonte shumë, sidomos mbrëmjeve vonë deri në orët e vogla. Kjo gjë më pëlqente shumëedhe mua, kështu që fillova ta praktikoja edhe unë dhe sot mëështë bërë zakon: nuk vete të fle pa pasur një libër nën jastëk. Kishim një biblioteke të pasur, nga e cila nuk shpëtoi asgjë pas rrëmetit komunist.Babai lexonte në anglisht dhe greqisht, kryesisht jetëshkrime ose kujtime personalitetesh historike.Sigurisht kishim të gjitha përkthimet e Nolit të dhuruara nga ai babait si shok e mik i ngushtë që ishte. Ishin origjinalë nga botimi i parë, me kapak bojë kafe dhe me shënimin kuptimplotë: “E përktheu Fan Noli, e shtypnë shokët e Amerikës.”Librine parë që unë kam lexuar ka qenë Historia e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut e vitit 1921. Ai libër mua më magjepste, sepse si pohon vetë Noli, ishte shkruar më shumëme zjarrin e zemrës së mëmëdhetarit, sesa me logjikën dhe arrsyetimin e ftohtë të shkencëtarit. Ishtei abonuar në shumë të përditëshme dhe të përkohëshme, midis të cilave kujtoj “Përpjekja Shqiptare” të Branko Mërxhanit, e një niveli cilësor ende të pa arrijtur edhe sot e kësaj dite.Më kujtohet një shkrim i tij me titull “Pse nuk jam marksist” dhe një frazëe atij shkrimi: “Ata janë mizërabël dhe nga mizërabëlit nuk mund të vijë veçse mizerja.”
Babai ishte besimtar, po nuk e praktikonte besimin e tij ortodoks, ne kuptimin qe shkonte ne kishe rralle, kurse festat onomastike dhe ato fetare kryesore I festonim ne familje.Dashuria e tij e madhe, ajo që ishte kuptimi i jetës së tij, ajo që mbushte përplot jetën e tij ishte dashuria për Shqipërinë, për mëmëdhenë. Ai fliste me përdëllim për shokët e tij, për përpjekjet, mundimet, dhimbjet që kishin përballuar për ta mbrojtur atë, Shqipërinëe tyre. Ata vetquheshin nacionalistë, pra kombëtarë, përkundër grekomanëve dhe turkomanëve që në kohën e tyre ishin me bollëk. Dheky nacionalizmi i tyre, nacionalizmi shqiptar, kishte si ideologji shqiptarizmën. Si e mendonin ata shqiptarizmën, cili ishte synimi i fundit i saj?-Që të gjithë shqiptarët, kudo që të ishin, të jetonin të lirë në truajt e tyre, në një shtet të tyre, ku të bënin një jetëtë qetë dhe të lumtur, në mirëqënie, të krijuar nga puna dhe prona e tyre, dhe kjo të arrihej me të drejtën e tyre për të vetvendosur.- Me këtë bindje të tyre ata vepronin po kështu dhe në këtë kuptim, e parë dhe vlerësuar nga mendësia e kohës sonë, nacionalizmi shqiptar dhe dishepujt e tij kanë qenë prekursorët e Kartës Universale të të Drejtave të Njeriut, të Kartës së Helsinkit dhe tëçdo dokumenti ndërkombëtar që flet për të drejtat e njeriut.Pra me plot të drejtë, ne jemi krenarë për nacionalizmin shqiptar që nuk ka qënë kurrë shovinist!Shumë herë, kur rrinim mbasditeve lart në ballkon, babai fillontetë fliste për Shqipërinë. Në ato çaste ai sikur tjetërsohej; sytë dhe fytyra i shkëlqenin, me vështrimin ngulur tutje në horizont, ai fliste me ngazëllim se si do të bëhej, se si do të ishteShqipëria. Ai fliste sikur shihteatjetutje atë Shqipërinëe tij të bukur, të hijeshuar, të begate plot jetëe gjallëri, me njerëz të lirë, të qetë dhe të lumtur. Ai fliste aq i frymëzuar sa më dukej sikur jo vetëm fjalët, por gjithë qënia e tij, çdo qelizë, tërë shpirti i tij shprehnin të njëjtën gjë. Duke e rikujtuar sot, më shkon mendja tek ata besimtarë të zellshëm që dukeiu falur Zotit të tyre, frymëzohen, ngazëllehen dhe sikur shkrihen brënda tij. Po, ashtu është! Për babanë, si për të gjithë rilindasit dhe pasardhësit e tyre, Mëmëdheu, Shqipëria ishte besimi i tyre, feja e tyre, Ungjilli dhe Kurani i tyre, Perëndia, Zoti, fryma e tyre, kuptimi i jetës, jeta e tyre, çdo gjë! Thënia lapidaree Pashko Vasës ishte bërë pjesëe indeve të qënies së tyre, ishte futur në gjakun e tyre! Shqiptaria për ta ishte mbi ndarjen fetare të shkaktuar nga armiqtë tanë, mbi ndarjen krahinore të shkaktuar nga natyra me relievin tepër malor të vendit! Ata ishin të Shqipërisë, jetonin me Shqipërinë dhe për Shqipërinë! Ky ishte ideali i tyre dhe ata e mbajtën gjallë dhe të pastër deri nëfrymën e fundit. Dheky ideal do të jetojë në përjetësi, sepse në përjetësi do të jetojë dhe Shqipëria!
Si të gjithë nacionalistët idealistëedhe im atëmendonte se nëçdo pozicion të administratës shteterore që do të mbulonte, ishte detyrëe tij të punonte sa më shumëe më mirë për zhvillimin e vëndit dhe jo për përfitime vetjake. Tipike për këtë janë letrat të dërguara nga kolonitë dardhare të Amerikës dhe Rumanisë me të cilat e falenderojnë për ndihmën që u ka dhënë në një të drejtën e tyre si deputet i qarkut të Korçës. Po përmend edhe një ngjarje tjetër, të shumë viteve më vonë, qëe dëgjova dukeia treguar nënës sime. Ishte diku nga fundi i 42-it dhe fillimi i 43-it.Përballë Bashkisë së Korçës, në ndërtesën e hotel Pallas, në krah të lokalit kafe-restorant, ishteedhe Banco di Napoli.Kur babai vinte pinte kafen aty me miqtëe tij, ishte njohur edhe me drejtorin Italian të bankës. Njëherë kur kishin qënë vetëm tëdy, ai i kishte thënë se meqënëse sigurisht rroga nuk qee mjaftueshme për të përballuar shtrejtësinëe jetesës, pse nuk bënte ndonjë tregëti. Im atë qe nxehur dheikish thënë se nuk e mendonte dot se si kryetari Bashkisë të bëhej tregëtar. Italiani kish qeshur dhei kish thënë se nuk ishte nevoja që ai të bënte tregëtarin, por mjaftonte t’i thoshtë atij se kujt tregëtari t’i jepte ai kredi dhe pastaj t’i merrte përqindjen e fitimit. Babai ishte inatosur shumë, ishte ngritur dhe dukei thënë sepo të ishte shqiptar do ndaheshinndryshe, por si i huaj po e linte me kaq, ishte larguar. Që atë ditëi rrinte ftohtëe nuk ia zgjaste muhabetin. Mbas disa muajsh, për të përballuar jetesën, sëbashku me të vëllanëe të motrën shitën një shtëpi qëe kishin trashëgim nga prindërit. Kështu që ai duke punuar gjithë jetën e duke bërë një jetë të rregullt familiare, jo vetëm nuk e shtoi por e pakësoi pronën e trashëguar!Duke u nisur nga mendësia e sotme që detyrën shtetëroree sheh vetëm si mjet përfitimi material brenda një kohe të shkurtër, shprehja mëe butë për ata nacionalistë idealistëështë se ata paskërkan qenë shumë naivë! Prandaj, me të drejtë them se mbas më shumë se 80 vjet shteti shqiptar, Shqipëria jonëështë pa asnjë dyshim shumë mëe zhvilluar materialisht se atëherë, por shpirtërisht e moralisht shumë shumë më poshtë se ai i asaj kohe!Babai kishte jetuar rreth 25 vjet në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe ishte në bindjet e tij politike për sistemin republikan të formës shtetërore.Kurse Shqipëria kishte vendosur me të drejtë apo jo, në mënyrë të rregullt apo jo, që të ishte monarki. Si të gjithë idealistët e tjerëedhe ai vështronte se shteti shqiptar i krijuar në kuptimin e plotë tëfjalës sii tillë për herë të parë në historinë shumëshekullore të kombit tonë, dalngadalë, edhe më shumë gabime, edhe me faje, po fuqizohej, po konsolidohej dhe po zhvillohejdhe nëçdo detyrë shtetërore që mbuloi ai punoi me ndërgjegje të lartë, ndershmërisht, me përkushtim dhe me bindjen e thellë që ai punonte për Shqipërinëe tij e të gjithë shokevë të tij. Por ai kishte personalitetin e tij dhe kur vinte rasti e shprehte atë. Mbaj mend dy ngjarje. Ishte viti 1937 dhe ne ishim në Himarë ku babai ishte nënprefekt. Në atë kohë ndodhi kryengritja e vëllezërve Toto dhe Himara ishte krahinë nën kontrollin e qeverisë. Brenda pak ditëve kryengritja u shua dhe Ismet Totua, vet i katërt,erdhi u dorëzua në Himarë tek babai me të cilin para pak ditësh ishin kolegë se Ismeti ishte nënprefekt në Sarandë. Babai e trajtoi miqësisht dhe me respekt sikur të vazhdonin të ishin tëdy nënprefektë. Madje, më ka treguar se kishin më shumë se një orë që po bisedonin, kur Ismeti u kujtua se revolverin e kishtëende me vehte dhe duke qeshur tëdy, e nxorri dhee dorëzoi dukee lënë mbi tavolinë. Dhe kur me urdhër nga Tirana, i nisën për në Gjirokastër, im atë urdhëroi xhandarët që Ismetin mos e lidhnin. Por kjo që do të tregoj më poshtëe përcakton më mirë personalitetin dhe karakterin ë tij. Dy-tre ditë pas ngjarjës së më sipërme, roja i vete në zyrë dhei thotë që një grua plakë kërkon ta takojë. Im atëe pret dhe ajo i tregon që kanë arrestuar të birin e vetëm që ka dhei lutët ta lirojë. Babai qëe dinte rastin, filloi t’i thotë që djali i saj kish shkelur ligjin dhe kish vepruar edhe kundër lajmërimit që ishte bërë publikisht për të mos strehuar të arratisurit kryengritës. (Plaka vetëm më të birin jetonin në një mulli të vjetër jashtë qytetit të Himarës dhe të dorëzuarit kishin deklaruar se atë natë kishin fjetur në atë mulli). “Pa mbaruar unë fjalët- tregonte babai- plaka drejtoi trupin, ngriti kokën dhee ndërkryer m’u drejtua me atë shqipen eçalë:” Dëgjo zoti nënprefekta, neve jemi të krishtera e miqtë ishin musulmana po ata i kërkuan besën djalit dhe djali ua dha besën. Atëhërëç’fat të kenë miqtë atë të ketëedhe djali!” Unë mbeta, shumëi habitur, pse jo edhe i tronditur, sepse m’u duk vetja i vogël para asaj gruaje plakë, të dobët e të thatë, të veshur keq dhe që sigurisht nuk dinte as të lexontee as të shkruante. Ajo më dha një mësim të mirë shqiptarie.E vështrova gjatë dhe pastaj mora telefonin dhe urdhërova rrethkomandantin exhandarmërisë të lironte të arrestuarin.Ai filloi të mëpërmendë udhëzimët që kishin ardhur nga Tirana, gjë që më zemëroi dhei thashë prerë: Zbato urdhërin e mbylla telefonin. Iu ktheva plakës dukei thënë të shkonte në shtëpi se djali do t’i vinte atje. Ajo u përlot dhe iku duke thënë:”Perëndia të bekoftë, zoti nënprefekta!” Djali u lirua, por rrethkomandanti njoftoi ministrinë për këtë.Mbas disa ditësh më vjen një shkresë ku kërkoheshin shpjegime. Atëherë përgatita një relacion të gjatë ku përshkruaja gjendjen në nënprefekturë, ku qetësia ishte vendosur plotësisht, nuk kishte asnjë të arratisur dhe vazhdoja me personin e liruar që ishte njëi ri pashkollë, i varfër që luftonte për të jetuar, pa asnjë influencë dhe që nuk formonte asnjë rrezik për shtetin, por që me dinjitet dhe krenari, ashtu si edheeëma, i qëndronin traditës shqiptare për dhënien e mbajtjen e besës. Dhe shtroja disa pyetje: kur nuk formon rrezik për shtetin, pse ta dënojmë këtë veprim?A mburremi para gjithë botës për besën e shqiptarit, atëherë…? A duhet ta mbrojmë apo ta shtypim këtë qëndrim krenar?Dhe sigurisht çështja u mbyll aty.”
Ngjarja tjetër ka ndodhur kur ishte nënprefekt në Bilisht.Në një fshat të Devollit që nuk më kujtohet emri, kishte shumë ankesa e pakënaqësi për sjelljen e kryeplakut të fshatit, i cili midis të tjerave mburrej në mes të fshatit se ai kishte mik të fortë në Tiranë.Imformacioni që kishte tregonte se ai me zullumet që bëntee kishte mbushur kupën.Dhe përmendej emri i një tjetri që fshatarët e donin dhe kishin besim tek ai si njeri i mirë dhe ndershëm, pra si një farë rivali i tij. Një ditë kryeplaku i shkon në zyrë babait dhe i thotë që meqënëse po mbaronte afati i dekretit që kishte për kryeplak, t’i jepte dekretin eri që të vazhdonte punën. Babai i tha që nuk do ta emëronte më si kryeplak, sepse fshatarët e vet nuk e donin si të tillë. Kish ikur dhe pas disa ditësh ikish vajtur përsëri në zyrë dhe me një farë fodullëku, i kish lëshuar mbi tavolinë një zarf të vogël nga ata që janë për të futur brenda vetëm kartvizita. “U inatosa jashtë mase-më tregonte im atë-Thirra sekretarin dhei thashë të më sillte një dekret për detyrën e kryeplakut.E plotësova duke vënëemrin e atij që konsiderohej si kundërshtari i tij, mora zarfin qëkish sjellë dhe pa e hapur e bëra copa copa dhe me zë të lartëe urdhërova të dilte nga zyra. Ai nuk u duk më dhe tjetri vazhdoi si kryeplak dhe gjithë fshatarët ishin të kënaqur prej tij”.
Po vazhdoj të tregoj ngjarje që më kanë ngelur në kujtesë. Ishte nga fundi i prillit 1937, pra ishim në Himarë. Unë po luaja para shtëpisë dhe shoh që po vinte babai.Më bëri përshtypje, se nuk ishteeecura e tij e zakonshme, por mjaft mëe shpejtë. Hyra brenda dhe i thashë mamasë që po vinte babai, por se si më dukej, si ndryshe…Ajo e shqetësuar, ndërpreu punën që po bënte dhe bëri për nga dera. Në atëçast u dha babai. Shkëlqentei gjithi! Gëzimi i madh i shpërthente nga sytë, nga fytyra, nga gjithë qënia e tij. Në ato çaste ai ishte vërtet i lumtur!E kapi mamanë nga tëdy krahët dhe me zë të lartëi tha: “Niqi, fituam!” Pastaj u ul dhe mbasi u qetësua pak, filloi të flasë: “Sot më njoftuan se Patriku në Stamboll shpalli me një Tomos të veçantë see njihte Kishën Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë të barabartë dhe të njëllojtë me të gjitha kishat e tjera ortodokse në botë. Na u deshën 15 vjet përpjekje për të arritur këtë. Sa mundime dhe vuajtje, një luftëe gjatë që ka dëshmoret e vet, Papa Kristo Negovanin, At Stath Melanin,por mbi të gjitha, ajo që na dhembte më shumë, ishte moskuptimi, kundërshtimi deri edhe mohimi që na vinte nga bashkëatdhetarët tanë. Arritën deri aty sa të na mallkonin. Sepse të ngriheshe në atë kohë kundër kishës greke, kundër meshimit dhe gjithë liturgjisë fetare në gjuhën greke, ishte sikur të ishe kundër Ungjillit, kundër Krishtit, kundër Perëndisë! Ishte bllasfemi, ishtë sakrilegj.Por nei përballuam të gjitha dhe fituam.” Dhe duke u kthyer nga unë më tha: “Ngule mirë në mëndjen e në shpirtin tënd. Kisha Ortodokse Autoqefaleështë dhurata mëe madhe, është shërbimi mëi mirë që ne, ortodoksët nacionalistë, i bëmë Shqipërisë sonë! Ajo është gurrthemeli i Shtetit Shqiptar, është gurr i qoshes për pavarësinëe Mëmëdheut dhe mos harro se ajo duhet mbrojtur vazhdimisht dhe me shumë kujdes.”Dhe kjo më tingëllon sot, dhe sidomos sot, si amaneti i shenjtë i tij dhei gjithë bashkëluftëtarëvë të tij.
Në vjeshtën e vitit 1938, pasi dhashë provimin e pranimit, fillova vitin shkollor si student i Liceut Kombëtar të Korçës.Isha nxënës shumë i rregullt, pregatitesha mirë dhe kisha arritur rezultate shumë të mira. Im atë ishte nënprefekt në Bilisht ku rrinte gjithë javën dhe në shtëpi vinte të shtunën pasdite dhe iktë të hënën herët në mëngjez. Kështu që ca nga koha e shkurtër që ai ishte me ne dhe ca nga detyrat e shumta që duhej të bëja, pak rrija me të dhe nuk mëkish rënë menjëherë në sy ndryshimi që po ndodhte në qëndrimin e tij. Ai ishtei mërzitur, rrinte i heshtur e shumë i menduar dhe pinte shumë duhan.Dhe arsyen e kuptova papritur.
Ishte 5 prill 1939, pasdite. Po shkruaja detyrat e ditës, kur nga larg më vjen zhurma e thirrjeve të ndryshme, jo të qarta dhe tingujt e këngës “..Eja mblidhuni këtu..!”.U ngrita, vura në kokë kasketën e shkollës me rrethin kuq-e-zi e me shpejtësi vrapova jashtë duke u drejtuar andej nga vinin zërat.Ishin një grumbull studentësh më të rritur të Liceut tonë të prirur nga njëri që valëviste Flamurin e të gjithë këndonin këngët e njohura patriotike. Njëri prej tyresa më pa me kasketën tonë në kokë, më kapi e më tërhoqi midis tyre, kështu që u bëra pjesëmarrës në demostratën që po bëhej. U drejtuam për nga sheshi ku ishte monumenti i Luftëtarit Kombëtar dhe nga thirrjet që po bëheshin e kuptova se Italia po vinte tëna pushtonte. Isha njëmbëdhjetë vjeçar. Të nesërmen, më 6 prill, isha midis demostruesve që medy vajza të veshura me veshje kombëtare në krye, njëra prej të cilave mbante Flamurin e tjetra fotografinëe madhe në kornizë të Mbretit, vajtëm para Bashkisë ku u bë një miting proteste nga gjithë populli i qytetit. Nga ballkoni i Bashkisë foli Fazlli Frashëri që dënoi Italinë fashiste për rrobërinë që donte t’i bënte popullit tonë. Midis atyre që kishin mbushur ballkonin, i habitur, pashë që ishteedhe im atë. Si duket kishte ardhur nga Bilishti drejt e aty.Në mbrëmje ardhi në shtëpi sëbashku me disa miq të tij.Të gjithë ishin të tronditur, mund të them të dëshpëruar. Dëgjova të thonin se Anglia e Franca na kishin lënë në fatin tonëe me qëndrimin e tyrei kishin lënë dorë të lirë Italisë për të na pushtuar. Përballë fuqisë ushtarake të pushtuesit, rezistenca jonë do të ishtee papërfillëshme, vetëm për të shkruar historinë. Çdo gjëkish marë fund. Dëshpërimi ishtei madh.Të nesërmen, më7 prill, e Premtja e Zezëe Pashkëve, mëmëdheu u pushtua e humbi pavarësinë, humbi lirinë. Në vazhdim im atë ishte pothuaj gjithmonëi mërzitur, i trishtuar.E kam parasysh ulur këmbëkryq në këndin afër vatrës i zhytur në mendimedhe dukë pirë duhan. Një ditëishim vetëm ne të dy dhe unëe pyeta se si do të shkonte ajo gjendje. Vazhdoi të mendohej, pastaj ngriti kokën, më vështroi gjatëe më tha: “Do të vahdojë gjatë, shumë gjatë, bir. Fati ynëështë lidhur me fatin që do të këtë gjithë bota, sepse Gjermania me Italinë synojnë rindarjen e botës sipas interesave të tyre, gjë që do ta kundërshtojnë Anglia me Francën. Pushtimin e Shqipërisë Mussolini e shikon si fillimin e pushtimit të të gjithë atyre shteteve që dikur përbënin Perandorinë Romake rreth Mesdheut.Fatkeqësia mëe madhe për Shqipërinë tonëështë semë 7 Prill 1939 u ndërpre në mënyrë brutale vazhdimi i zhvillimit natyral ehistoriki vendit tonë.Sakishim filluar të formonim ndërgjegjen kombëtare sidomos tek të rinjtë dhe ky proçes tani u ndërpre. Kam ndjesinë se një periudhëe veçantëehistorisë, plot dritëe shkëlqimnë përpjekjet tona për ta bërë Shqipërinë dhe shtetin e saj, u mbyll. Po fillon një periudhë tjetër me një pjesë të shqiptarëve, të cilët ende nuk e ndjejnë ashtu si duhet qënien e tyre pjesëe kombit shqiptar,e të qënit shqiptarë.Dhe kjo më dhemb, ma bën ta shoh të ardhmen tëerrët, të zymtë. Zoti e bëftë mirë! Nuk di ç’të them..!”.Sot mbasi kanë kaluar gati 80 vjet nga ajo ditë, mbyll sytë dherishikoj tim atë ulur aty në këndin e tij, të trishtuar e pothuaj të mbuluar nga tymi i duhanit. I shkreti baba! Edhei shtypur nga dëshpërimi më i madh, kurrë nuk do ta kishte menduar seçfarëe priste Shqipërinëe tij. Si një mallkim hyjnor, Shqipëria përjetoi për gati gjysmë shekulli skëterrën më satanike që asnjë mendje njerëzore mund ta perceptojë. Një pjesëe vogël shqiptarësh, me një mllef e urrejtje që të ngjeth mishtë, i bënë Shqipërisë që ishteedhee tyrja, një shkatërrim aq të madh e aq të thëllë,saedhe armiku mëiegër nuk do t’ia kish bërë!E shkatërruan pothuaj tërësisht shpirtin e shqiptarit, dukepërmbysur plotësisht kuptimin e së mires dhe së keqes, duke fshirëçdo gjë të mirëe të shenjtë qëkish trashëguar apo krijoi në ato pak vite të shtetit të tij. Edhe sot pas 20 vjetëve të shkërmoqjes të atij rregjimi gjakatar, të qeverisur nga pjella të asaj mendësie, Shqipëria po përjeton shfaqje të mbrapshta e të turpshme si ato të vetmohimit të të qënurit shqiptar!
Lufta italo-greke filloi më 28 tetor 1940, ditëe hënë.E mbaj mend mirë, sepse 28 tetori ishte festë zyrtare në përkujtim të grushtit të shtetit fashist, e ashtu quajtura “Marcia su Roma”, kështu që do të kishim pushim dhe bashkë me të djelën bëheshin dy ditë, kohë që do ta kalonim duke luajtur. Mirëpo të shtunën na lajmëruan që manifestimi për festën do të bëhej të dielën, gjë që na mërziti shumë se humbëm një ditë lojrash dhe të hënën na priste shkolla me mësimet e detyrat e saja. Por shkolla nuk filloi as të hënën dhe as për gjithë vitin shkollor.Fillimi i luftës itronditi shumë njerëzit.Të gjithëe dinë se ajo nuk sjell asgjë të mirëdhe fatkeqësitëe mbrapshtitë filluan.Mbas disa ditë luftimesh, grekët filluan kundërmësymjen dhe italianët filluan të tërhiqeshin.Nga Tirana erdhi urdhëri që administrata shqiptare duhej të tërhiqej. Ato ditë, nuk e di se si, u përhap një lajm që në Selanik kish ardhur i dërguar nga mbreti Zog Koço Kota për të formuar një qeveri shqiptare, e cila do të drejtonte luftën për çlirimin e Shqipërisë. Nga ana tjetër Metaksai, kryeministri grek, në një deklaratëkish thënë se ushtria greke po luftonteedhe për çlirimin e Shqipërisë.Kjo gjëi vuri në dilemë qarqet nacionaliste.Të shkonin me italianët, nuk e gëlltisnin dot,por edhe të qëndronin kur të vinte greku, junani, kundër shovinizmit të të cilit kishin luftuar gjithë jetën, edhe kjo nuk përtypej.Por ndoshta grekët, të gjëndur ngushtë në luftën e tyre, kishin nevojë për ndihmën e shqiptarëvë dhe kjo duhej shfrytëzuar për të përfituar në interes tëçështjes shiptare.Kështu që një pjesëe mirëe tyre, midis të cilëveedhe im atë, vendosën të qëndrojnë.Këto dëgjoja unë nga bisedat që bëheshin ato ditë në shtëpinë tonë.Pas disa ditësh grekët hynë në Korçë.Babai rrinte në shtëpi duke pritur zhvillimin e ngjarjeve. Ishte mjaft nervoz dhe një ditë duke folur me mamanë dëgjova të thotë: “Nuk dua t’i shoh peçkat!”-këtu është rasti të them diçka për këtë nofkë cilësuese “peçka”, të cilën ka shumë kohë që nuk e kam dëgjuar dhe mund të harrohet, por nuk duhet të harrohet, sepseështë shumë tipike për kohën kur përdorej, sepse pasqyron në mënyrë të qartëe shumë besnikemendësinëe ndjesitëe asaj kohe qëështë një pjesëe rëndësishmee historisë të kombit tonë. Po shpjegohem.Në rrethin e atdhetarëve nacionalistë të të krishterëve ortodoksë të qytetit të Korçës kur bëhej fjalë për grekët, ata thjesht quheshin peçka.Kurrë ndonjëherë nuk e dëgjova gjyshen, tetot ose nënën të thonin “grekët”, por gjithnjë “peçkat e djallit”. Nuk e kam mësuar kurrënga ekishprejardhjen kjo fjalë, por e di shumë mirë që ishte një fjalë përbuzëse, përçmuese, diçka si plehrë, ndyrësirë.
Vazhdoj me kujtimet.Isha vetëm 13 vjeçar, por fillova ta ndjeja vehten të rritur e më dukej se po bëhesha edhe unë pjesmarrës në ngjarjet e kohës. Një ditë babai më thirri e më ngarkoi një detyrë: çdo mëngjes duhet të vija të shikoja tabelën në hyrjen e ndërtesës së bashkisë, pastaj në atë të financës, të cilat ishin në shqip dhe në krah kishin flamurin shqiptar e atë grek, të blija një paketë cigare, një gazetë(ishin vetëm në gjuhën greke) dhe të kthehesha në shtëpi. Dhe këtë ritual, që mund ta quajmë kështu, e përsërisja çdo ditë.Por një ditëçdo gjëkish ndryshuar. Tabelat ishin shkruar në greqisht, flamuri ynë ishte hequr duke ngelur vetëm ai grek. Tepër i shqetësuar, harrova gazetën e cigaret dhe vrapova për nështëpi dhe duke m’u marë fryma nga të rrendurit, ia tregova babait. U vrejt dhee dëgjova duke mërmëritur: “Filluan përsëri!” Nuk kaloi shumë dhe një ditëia behën një oficer me disa korofillakë, të cilët e bastisën shtëpinë tejembanëe ikën duke marë me vete shumë dokumenta të babait. Më vonëe thirrën dhei kthyen vetëm një pjesë të tyre.Ishim shumë të shqetësuar e jetonim në ankthdhe ajo që kishim frikë ndodhi. Babai nuk po vinte nga pazari ku kish vajtur të takonte një të njohur që do të na sillte sende ushqimore, të cilat në atë kohë lufte nuk para gjendeshin. Një kushëriri ynëna njoftoi see kishin arrestuar së bashku me disa të tjerë. Të nesërmen nëna ime vajti në komandën e korofillaqisë të pyeste së ku ndodhej babai, por përgjigja ishte se ata nuk dinin gjë.Mbas këmbënguljes të saj, i thanë të shkonte në komandën e ushtrisë.Pyetëm e mësuam se ajo ndodhej në godinën e re që ishte caktuar për prefekturën. Rrugës për atje takuam një të njohur, i cili na tregoi që komandanti ishte gjeneral Çollakogllu (më vonë, gjatë pushtimit gjerman u bëedhe kryeministër i Greqisë) po sigurisht mund të takonte vetëm axhutantin e tij, një oficer i ri që njihej si stërnip i Pavllo Mellajt, një nga herojtëe pavarësisë së Greqisë. Vërtet na priti ai dhei kërkoi mamasë t’ithesh atij ankesën e saj e ai t’ia transmetonte gjeneralit. Atëherë nëna e tha që ajo kish jetuar mbi dhjetë vjet në Amerikë, ku njerëzit vërtet të qytetëruar i respektojnë gratë dhe veçanërisht i lutej si stërnip i ati stërgjyshi të lavdishëm që t’i mundësonte takimin me gjeneralin. Ai doli për disa minuta nga zyra dhe kur u kthyei tha nënës që të vinte në ora katër për takim me gjeneralin. Këtë bashkëbisedim me axhutantin si dhe atë që beri më vonë me gjeneralin, ma tregoi mamaja, mbasi unë nuk e kuptoja,se bëhej në greqisht që ajo ekish mësuar në kohën e Turqisë në shkollën greke në Korçë, se në atë kohë shkolla shqipe nuk kishte. Vajtëm në orën e caktuar dhena shpunë në zyrën e gjeneralit. Ai me mirësjellje, e pyeti nënën çfarë ankesë kishte dhe ajo i tregoi sei kishin arrestuar burrin, nuk i tregonin ku ndodhej dhe në see kishin vrarë le ta thonin.Ai u vrejt, përplasi dorën mbi tavolinë dhei tha që ata nuk vrisnin njerëz. Kërkoj t’i sillnin dosjen e timeti dhe si e shfletoi, për habinëe madhe të mamasë,e pyeti se ku kish qënë ai më 1921-shin! Më 1941-shin pyetej për 1921-shin! Atëherë mamaja ime, një grua me karakter të fortë dhe me kurajo civile të theksuar, iu drejtua pikërisht me këto fjalë: “Zoti gjeneral, në se burrin tim e kini arrestuar si filoitalian, po ta them se nuk është.Ai është filoamerikan, se atje ka jetuar shumëdhee do atë vend. Por në see kini arrestuar si nacionalist shqiptar që ka mbrojtur vendin e tij nga politika juaj shoviniste, ashtu si po e mbroni vendin tuaj juve sot, po ta them unë gruaja e tij, ai ashtu ka qënë, ashtu është dhe ashtu do të jetësa është gjallë!” Ai, me pamje të qetëe shumë serioz, i tha: “Zonjë, jemi në luftë dhe jemi të detyruar të marim disa masa. Brenda tri ditësh do të marësh lajmin se ku ndodhet”- dhei bëri me dorë oficerit tëna përcillte. Brenda javës morëm një telegram nga babai ku na njoftonte se ishtei internuar në një kamp përqëndrimi të ndodhurnë një vend të quajtur Koqinja, afër Athinës. Pastaj mësuam se bashkë me babanë kishin arrestuar edhe njezët korçarë të tjerë, midis tyreedhe një grua që ishte mësuese për gjimnastikë. Dhe kuptimplotë ishte fakti që nga ata një osedy ishin të besimit musulman, kurse gjithë të tjerët të krishterë ortodoksë të mirënjohur si nacionalistë. Sa herëe kujtoj këtë ngjarje, sidomos në kohën e sotme, e vetmja pyetje që kërkon përgjigjeështë: pse ushtria greke kishte në përdorim materiale të sistemuara në dosje të veçanta që sigurisht ishin kopje autentike të atyre materialeve që përdorte shërbimi sekret grek?! Dhe ka vetëm një përgjigje: ushtria grekee angazhuar në një luftë qëmegjithësei dihej fundi, e drejtuar nga politikanë tëegzaltuar nga fitoret eçastit, u bë përçuesee politikës shoviniste greke, të famëkeqes politikë të “Megali Idesë”, sidomos kundër fqinjëve shqiptarë. Pra ishtë një ushtëri pushtuesee zaptuese dhe kështu duhet trajtuar historikisht.Kur u kthye nga internimi, dukena treguar ato që kish vuajtur, një herë na tha se në se nuk kish vdekur atëherë, nuk do të vdiste më! Ku ta dintei dashuri baba që mbas pesë vjetësh do të vinin ta mernin përsëri dhe nuk do të kthehej më. Dhe nuk do të ishin korofillakët e grekut, por sigurimsat shqiptarë, djemtëe Shqipërisë. Ai dhe të gjithë nacionalistët idealistë atëhere nuk mund ta dinin që ata “djemtëe Shqipërisë”, të infektuar nga ajo ideologji e mbrapshtë, të mbushur me aq mllef e urrejtje, nuk ishin më jo vetëm shqiptarë, por as edhe njerëz! Ata ishin shndërruar në përbindësha gjajkpirës që, mbasi nuk u ngopën me gjakun e mijra e mijra nacionalistëve, u kthyen dhei pinë gjakun njëri-tjetrit! Nuk besoj të ketë histori me gjakatare se ajo e të ashtuquajturve komunistë shqiptarë!
Ishte vera e vitit 1942. Një të djelë unë nuk vajta të luaja me shokët, seishim ftuar në dasmën e një kushëririt tonë. Të hënën kur i takova më treguan se tëdjelën kishin qënë në një shtëpi për mbledhje dhe do të mblidheshim përsëri të djelën tjetër. Kështu fillova edhe unë të merrja pjesë në atë aktivitet që po bënin propagandistët komunistë për të bërë për vete rininë shqiptare. Im atë ndiqte me shumë kujdes atë që po ndodhte dhe si duket, dinteedhe për mbledhjet tona. Një të djelë, duke ngrënëdrekë, më pyeti se ç’kisha bërëparadite dhe unë, në mënyrë të vagullt, i thashë se kisha luajtur me shokët.Por ai më kërkoi t’i tregoja me hollësi çdo gjë. Atëherëe kuptova që ai dintegjithçka dhe unë që nuk e gënjeja kurrë babanë, i fola për mbledhjet që bënim dhe përsena flisnin të dërguarit dmth. për patriotizëm dhe për moral. “Kush ishte sot?”-më pyeti dhe unëi thashëemrine tij.Nuk po e përmend sot, se të gjithë kanë vdekur prej kohësh.Ai vinte nga një familje që njiheshin në qytetin tonë si grekomanë dhe se femrat e asaj familjeje ishin të përgojuara për sjelljen e tyre morale.Sa dëgjoi atëemër, babai ndërpreu të ngrënën, lëshoi me nervozizëm thikën e pirunin mbi pjatë dhe me vrazhdësi më tha: “Mirë mor bir, po nuk të mjaftoj unë për atdhetarizmë po duhet ta mësosh nga grekomanët?! Nuk të mjafton nderi e morali i nënës e tetove të tua, por të mbeti ta mësosh nga ato gra?!”-dhei inatosur, u ngrit e iku në dhomën e ndenies. Që nga ajo ditë fillova të mendoja për atë që po ndodhte, por nuk mund të shkëputesha menjëherë, se më duhej të ndahesha nga shokët e mëhallës. Por mbas ca kohë më ndodhi diçka tjetër.Ishim duke luajtur volley-ball në sheshin afër Kishës, kur një nga shokët më lajmëron se më kërkonte dikush. Vajta tek vendi ku më thanë dhe aty më priste një person që nuk e njihja, sigurisht iri por disa vjet mëi madh se unë. “Vij nga Puna- më tha-Në shtëpinë tuaj mblidhen babai yt me disa miq të tij.Si i ri antifashist e revolucionar që je, duhet t’i dëgjosh seç’farë thonë dhe të vish të m’i tregosh mua. Unë do vij të të takoj mbas ca kohë.”- U largova i hutuar dhe që atëherë fillova të mendoja i shqetësuar se më dilnin shumë pyetje. Fjala parti në atë kohë nuk përmendej kurrë, vetëm fjala puna që ishte diçka e vagullt, e mjegullt, pothuaj misterioze. Ç’farë më kërkohej? Thënë troç, duhej të spiunoja babanëe miqtëe tij!! Unëe dija që në shtëpinë tonë vinin mblidheshin vazhdimisht babai me shumë miq të tij, nga të cilët mbaj mend të ndjerët Fazlli Frashëri, Stavri Skëndi, Kasëm Qafëzezi, Doktor Progri,Loni Kristo,Xhevdet Kapshtica, Ksenofon Xhori, Fuat Kostreci dhe më vonë mësova se këta përbënin Komitetin Qarkor të organizatës nacionaliste Balli Kombëtar. Si kureshtar që isha, dukei përgjuar, kisha dëgjuar të flisnin se si duhej vepruar me pushtuesin Italian, sesi po zhvillohej lufta në gjithë botën, por ajo që më ka ngelur në kujtesë ishte mënyra se si duhej vepruar qëanglezët të dërgonin një radio transmetuese, e cila do t’i ndihmonte shumë për t’u ndërlidhur me ata. Këto bisedonin ata dhe këto duhej t’ia raportoja një njeriu që as e dija kush ishte dhe pse i duheshin ato informata?! Unëe adhuroja babanë si nacionalist idealist dhe ndjeja respektin e nderimin më të thellë për shokët e miqtëe tij.Sigurisht ai erdhi më takoi dhe unëi thashë se nuk kishte ardhur njeri, por ai më tha që qenë mbledhur e më saktësoi ditët e orët.Duket se ata vëzhgonin vazhdimisht.Ai më takoi disa herë, por unë mbaja të njëjtin qëndrim kështu që nuk më kërkoi më.Vazhdova të mendohesha më shumë, sepseedhe ndjeja që diçka e keqe, e pistë, e pabesë po pregatitej. Fillova të mos isha i rregullt në mbledhjet, deri sa u shkëputa fare. Dalngadalë u ndava edhe me shokët e mëhallës dhe po rrija më të rinj të tjerë. Kështu babai nuk më la të rrëshqisja në atë batak të ndyre, ku rranë shumë të rinj të tjerë, baballarët e të cilëve nuk treguan kujdesin e duhur ashtu si veproi im atë me mua.
Duhet të ketë qënë fund i prillit të 1944-ës kur babai po itregonte mamasë se ishte takuar me një përfaqësues të komunistëve, i cili i kishte kërkuar që, si patriot i njohur, të dilte në mal se do të bëhej një kuvend i madh. Kurse babai i ishte përgjigjur që mëqënëse ishte kryetar i bashkisë, i kishte vënë vehtes si detyrë që në këtë kohë tepër të rrezikëshme, të mbronte qytetin nga ndonjë raprezalje shkatërruese që do të ishte fatale për qytetin. Deri atëherëia kishte dalë dhe shpresonte që të vazhdonte kështu deri në përfundim të luftës, kështu që nuk pranoi kërkesën e tij. Kur më 25 tetor partizanët hynë në Korçë, pasi kishin ikur gjermanët, i ashtuquajturi njësiti gueril i qytetit me në krye Peti Shamllin e Jorgji Lubonjën erdhën arrestuan babanë, dukee cilësuar “armik” e “tradhëtar”. Mbas nja dhjetë ditësh kish vajtur në burg Beqir Balluku me shtabin dhe kishin marë në pyetje të burgosurit. Kur kish qënë rradha e babait, i kishin thënë që faji i tij ishte se si patriot nuk i ishte përgjigjur thirrjes së tyre. Babai ishte përgjigjur që detyrën qëikish vënë vehtes për të mbrojtur qytetin e tij e kish bërë, pra ndërgjegjen e kish të qetë. Atëherë kishin urdhëruar lirimin e tij dhe babai erdhi në shtëpi. Pas ca kohësh na lajmërojnë se duhet të merrnim pjesë medoemos në një mbledhje shumë të rëndësishme që bëhej nëkinema Mazhestiku, kështu që vajtëm. Ishtepër të zgjedhur kryesinëe qarkut të frontit. Kur filluan propozimet pas fjalimeve të rastit, për habinë time të madhe, ngrihet Peti Shamlli, ai që para disa javësh e quajti babanë “tradhëtar”, dhee propozon për në kryesi dukee cilësuar patriot të madh e atdhetar të ndershëm!!. Sigurisht babai nuk pranoi duke thënë se ishte i sëmurë. Unë mbeta pamend, nuk u besoja veshëve. Si të kish mundësi një pafytyrësi e tillë! Dhe për fatin e keq të vendit tim kjo vazhdoi për gati gjysmë shekulli dhe vazhdon edhe sot. Sa pa personalitet, sa hipokritë, gënjeshtarë, mashtrues, të pabesë, sa pa skrupuj e të pafytyrë paskërkan qenë dhe janë të ashtuquajturit komunistë shqiptarë!! Sae ndyrë dhee neveritëshmeështë historia e tyre!
Babai rrinte në shtëpi në një farë vetburgimi. Vetëm dy miqshokë vinin e takonin të dielave dhe bisedonin për rrugën që po merete vendi, sidomos për arrestimet e dënimet e shumta që po bëheshin. Më duket se ishte Dita e Flamurit dhe si të gjitha shkollat morrëm pjesënë mitingun e rastit.U ktheva në shtëpi e po i tregoja babait. Ai më pyeti sekushe mbajti fjalimin e rastit e unëi thashë se kish folur Xhoxhi Blushi. Ai nënqeshi me ironi e më tha:”Janë të zgjuar Saliu me Beharin. Lenë të dalë përpara atë budallanë.” (Sali Mborja, ish profesori im, e Behar Shtylla ishin përkatësisht kryetar e sekretar të komitetit të qarkut. Ndërsa Xhoxhi Blushi një ish çirak, nuk dihej tëkish ndonjë detyrë.) I miri baba! Të mirët nacionalistë idealistë! Ata nuk e dinin se Xhoxhi Blushi ishte kandidat i byrosë, kurse Saliu me Beharin nuk ishin as kandidatë të komitetit qëndror! Ata nuk mund ta kuptonin që komunistët në organizimin e partisë së tyre, e kishin përmbysur hierarkinëe vlerave dukeçmuar më shumë besnikërinë ndaj udhëheqjes dhe verbërinë në zbatimin e urdhërave, sesa ngritjen moralee kulturale. Të ashtuquajturat parti të tipit Leninist ishin kopje të klaneve mafioze, pra bindje të verbër në zbatimin e urdhërave të kupolës dhe në rast mos zbatimi ose hezitimin më të vogël, zhdukjen fizike të kujtdo! Dhe kjo nuk ishte disiplinëe hekurt, por frikë dhe terror i pashëmbëllt. Ata “trima” komunistë dridheshin si lepuj nga partia e tyre, për “idealin” e së cilës betoheshin gjithë ditën dhe këtë frikëe terror, me bëmat që bënë, arritën t’ia ngulin thëllë në shpirt çdo shqiptari, aq sa ndjehet edhe në ditët e sotme. O baba, o miq e shokë të tij, me idealizmin tuaj, me dashurinëe sinqeritetin tuaj, me ndershmërine tuaj, ju nuk mund ta mposhtnit një kundërshtar të tillë. Ju nuk mund ta mposhtnit, sepse duhej ta vrisnit ashtu si ai po ju vriste juve dhe ju këtë nuk mund ta bënit dhe nuk e bëtë! Ju zgjodhët më mirë të ishit të vrarë sesa vrasësdhe kështu Mëmëdheu juaj, Shqipëria jonë përjetoi tragjedinë më të përgjakur të të gjithë historisë së saj shumëshekullore.
Babai e kishte peng që nga rrethanat e jetës së tij, nuk kish mundur të kryente studimet e larta. Kështu qëe kishte merak të madh shkollimin tim dhe kënaqej shumë që unë isha nxënës i mirë. Shpesh më fliste për këtë, duke më thënë se kishte dëshirë që unëtë vazhdoja studimet e larta në Harvard, në Boston. Aty pregatiteshin jo vetëm profesionistë shumë të aftë, por kryesisht formoheshin intelektualë të mirëfilltë, mendimtarë të lirë dhe qytetarë me kurajo civilee integritet karakterial. “Për shqiptarë të tillë ka nevojë mëmëdheu- më thoshte-dhe ti me të mbaruar studimet aty, do të vish këtu dhe se bashku me të tjerë, do tënae bëni Shqipërinë të përparuar e shumë më të bukur.” Ai ishtei sigurt që kjo do të arrihej, sepse unë kisha lindur në Boston, pra isha shtetas amerikan dhe, më kryesorja, ai me të vëllanë kishin në pronësi në Boston një godinë, të ardhurat e së cilës do të përballonin shpenzimet që do të nevojiteshin. Por kjo ëndërre tij e bukur, u prish kur në prill të 1946-ës mua më dëbuan “për gjithmonë nga të gjitha shkollat”, sepse “është kundra frymës së ree interesave kombëtare”. Ai u mërzit e u dëshpërua shumë dhe unëi premtova që dëshirën e tij do ta realizoja. Mbas njëzet e ca vjetësh, kur diktatori i prishi marrëdhëniet me sovjetikët dhee uli kurbën e luftës së klasave (si thosh ai vëtë) bashkë me disa ish të burgosur e të përndjekur politikë, munda edhe unë të kryeja me korespondencë fakultetin ekonomik, dega financë.Por nuk punova asnjëherë në atë profesion dhe vazhdova të punoja murator në ndërtim deri sa dola në pension. Dëshirën e tij të madhee realizova, por nuk pata një varr ku të vija t’i thosha se premtimin e bërëe mbajta.
Në atë zymtësi të jetës, atij dhe nënës u lindi një shpresë se me ardhjen e misionit amerikan në Tiranëe shndërrimin e tij më vonë në ambasadë, ne fëmijëve të tyre, lindur në Amerikë, pra shtetas amerikanë,do të na krijohej mundësia të largoheshim e të shpëtonim nga ajo skëterrë që po përvijohej. Po realiteti po nxirrosej sa vintee më shumë. Çdo ditë dëgjonim për arrestime tëreja.Rrethi po ngushtohej.Dhe mbërriti ajo ditë ose më mirë ajo natë kobzezë. Më 12 maj 1946, afër mesnatës, ia behu oficeri civil i sigurimit Enriko Bimbli me disa ushtarë. Mbas një kontrolli që bënë, i tha babait të vishej e të shkonte me ta.Nëna ime shumë guximtare filloi t’i thotë se kur kishin ardhur grekët, të shoqin e kishin marë (dihej në qytet se ai kishte një xhaxha oficer nërradhët e ushtrisë greke),tani vinte ai dhee merrte përsëri.E të gjitha këto, sepse i shoqi ishte atdhetar e nacionalist!Doli babai nga shtëpia dhe nuk u kthye më. Si duket ishtee thënë për ne, sepse pas disa javëve do të dilja edhe unë nga shtëpia dheedhe sot, mbas 65 vjetëve, nuk jam kthyer ende!! Nuk po më plotësohet dëshira që në këtë moshë të thyer të kthehesha edhe një hëre për të fjetur në atë dhomë ku si djalosh nëntëmbëdhjetë vjeçar dola për të vajtur në burg. Si duket do të vdes pa u kthyer më në shtëpinë time, sepse vendin tim vazhdojnë ta qeverisin pjella e atij rregjimi kriminal. Atë natë ne mbetëm të hutuar e shumë të tronditur. Përveç dhimbjes për arrestimin e babait, unë po e ndjeja vehten shumë të fyer, sepse ardhja në mesnatëe atyre njerëzve që hynë drejt e në dhomat e gjumit ku ne po flinim, ishte një përdhosjee jetës sonë private, ishte një përdhosjee intimitetit tonë familjar. Kishte filluar një kohëe keqe, gjatë së cilës çdo gjëe mirë dhee shenjtë që ishte ndërtuar, do të shkelej e përbaltej. Mbas disa ditësh dikush ardhi ena lajmëroi që babanë po e shpinin për nga axhensia e udhëtarëve, sigurisht për ta larguar nga Korça. Vrapuam të gjithë me një frymë dhee takuam babanë.Edhe sot e ndjej atë dhembje therrëse që më përshkoi trupin, kur e pashë babanë ulur mbi dyshek, duarlidhur e të brengosur. Motrat e vogla po qanin, shkembyem pak fjalë dhee morrën policët e hipën në një kamioncinëe u larguan.E ndoqa me sy deri sa m’u zhduk nga pamja dhe në cast një mendim më përshkoi trurin: a mos është për të fundit herë që po e shoh?! Sikur kisha një parandjenjë, që m’u përsërit edhedy herë të tjera, të vetmet që munda ta takoja kur dola nga burgu pas tetë vjetëve. Herën e fundit, në burgun e Burrelit, para se të ndaheshim më tha:”Tani që dolë ti, nuk ka më asnjë rëndësi si do shkojë puna ime!” Kohë më vonë, miku i tij, i ndjeri Andon Frashëri, më thosh se babai tronditej e dëshpërohej shumë kur mësonte për torturat që më kishin bërëe vuajtjet që kisha kaluar, kështu që kur unë dola nga burgu, ai ishte gëzuar shumë dhei thoshte:”Tashi që Nikua, djali im ivetëm, është bashkë me familjen, jam i qetë,se jam i sigurt që ata sëbashku do të përballojnëçdo vështirësi të jetës me kurajëe dinjitet! Kurse për mua çdo gjë që mund të ndodhë…?” Duket sikur ai ikish bërë një lutjee një kushtim Zotit:”O Zot, bëj që të më dalë djali jashtë dhe unë le të vdes këtu brenda!”Ditën që ndërroi jetë babai, u përmbajta që të mos ligështoheshin më shumë nëna me motrat.Por natën vonë, në shtrat, dukë rikujtuar shumëe shumë ngjarje me të, lotët rrodhën e rrodhën lumë, pambarim. Ne vazhduam kalvarin tonë shumë gjatë, edhe 35 vjet të tjera, por ajo është tjetër gjë, është historia e familjes sonë pa babanëedashur.
Këto janë ato që unë rikujtoj nga koha e shkurtër që kam kaluar bashkë me babanë.Unë pata fatin e keq që të mos jetoja shumëe shumë vite afër babait, që të mos rritesha e të formohesha si burrë për të kuvenduar me të më shumë si miq të mire dhe të shkëmbenim mendime për çështje të ndryshme.Pra, ndonëse po shkruhen tani që jam 84 vjeç, këto janë thjesht kujtimet e ndjesitëe një djaloshi tetëmbëdhjetë vjeçar për babanëe tij që ai e adhuronte.Vetëm kaq.
Jemi në prill dhe më 28 është ditëvdekja e tij.Brenga është shumëe madhe që nuk kemi një varr ku të ndezim një qiri, të vetëm një tufë lule dhe të derdhim lot në kujtim të tij. Dhe nuk ka sesi të mos të të vinë ndërmendvargjet e poetit Arshi Pipa për ata “…që Shqipnis themelin i patën kalë..” Ku prehen vallëeshtrat e mijëra nacionalistëve idealistë si im atë? Unë mbyll sytë dhe mendja më fluturon tutje, larg, kudo ku ndodhen trojet shqiptare, në kodrat e malet e tyre, në lumejtë, liqenet e fushat e tyre, në ajrin e tyre…po, aty janë, aty prehen! Ata janë shkrirë, janë tretur, janë bërë një me trruallin e tyre, me trruallin shqiptar! Ata ishin të Shqipërisë, jetuan me Shqipërinë dhe vdiqën për Shqipërinë! Shpirti i tyre shqiptar na ndriçoftë përjetë!
Dritë pastë në parajsë shpirti yt, i shtrenjti baba!
Komentet