Të shkruash për shqiptarët e Turqisë apo arnautët, siç thirren aty, është një përgjegjësi e madhe dhe një barrë jo fort e lehtë. Është komuniteti me numrin më të madh të shqiptarëve në botë dhe pas tij renditen shqiptarët autoktonë të Greqisë apo siç njihen arvanitët ose dhe arbërorët apo barbaçet.

Nga historia shqiptare e Anadollit dje…

Kur njeriu flet për Turqinë, mendja të shkon te pllaja e Anadollit. Ajo ka qenë e populluar që nga të mugëtit e historisë së njerëzimit por dhe vazhdimisht ka qenë një shesh e arenë lëvizjesh të popullatave të ndryshme të ardhura nga Ballkani, Kaukazi, Azia Qendrore apo dhe nga Mesopotamia e Lindja e Mesme. Megjithatë një popullatë qe e rrënjes, mbeti e nuk u zhduk kurrë me gjithë stuhitë e kohrave; si në lashtësi e në mesjetë dhe në kohën e re e të sotme, zotërit edhe sot të vërtetë të Anadollit, të Thrakës e të mbarë Turqisë, fisnikët e saj, pikërisht elementi shqiptar: Pellazgët, ilirët, të ashtuquajturit rumë, që mbizotëruan gjatë Mesjetës e deri në ditët tona, madje në dy formacione shtetërore të mëdha si Perandoria Bizantine dhe Perandoria Osmane.

“Hirushja” e vatrës, siç e quan Robert D’Anzheli gjuhën shqipe, mbeti pjesë e pandarë e jetës së banorëve të Anadollit. Asaj gjatë viteve të zotërimit bizantin iu shtua gjuha greke si gjuhë kulture, e kishës dhe gjuhë zyrtare e perandorisë për 10 shekuj dhe më pas gjuha osmanishte për 6-7 shekujt e fundit deri në ditët tona. Pra pati një shtresëzim 3-4 gjuhësh në shekuj, megjithatë shqipja u mbijetoi valëve zemërake të qindvjeçarëve.

Rastet e saj i kemi gjetur të gjalla në Ishujt Prinkipo apo të Princave në Stamboll, ku popullsia vëndase, ndonëse shkollimin e ka bërë në greqisht por edhe në turqisht, shqipen çuditërisht e ka ruajtur si gjuhë shtëpie.

Dikush mund të shtrojë pyetjen e ligjshme: Shqiptarët janë autoktonë në Turqi, në Anadoll?! Por e vërteta e shekujve është kjo. Një marrëveshje e Lozanës në 1923-25 prishi konfiguracionin e popullatave në të dy krahët e Detit Egje. Është thika më e madhe që i është ngulur ndonjëherë pas shpine popullit shqiptar pas kohës së Lidhjes së Prizrenit dhe të shpalljes së Pavarësisë më 1912. Më 1877 e 1878 në genocidin e egër të dy dimrave të shtetit shovinist serb mbi sanxhakun shqiptar të Nishit, u larguan me dhunë nga trojet e tyre të lashta mbi 300.000 shqiptarë myslimanë;

pas vendimit barbar të Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 1913 për masakrimin e territoreve shqiptare të Kosovës e Çamërisë në favor të fqinjëve grabitqarë e të pangopur, që u pagua me koston e vuajtjeve të paimagjinueshme dhe të dëbimit të përbindshëm nga vëndi i tyre të disa qindra mijra vetëve prej tyre në vitet e rënda të luftës së parë botërore.

Me marrëveshjen e Lozanës dhe atë që e pasoi më pas, zbimin e pamëshirshëm nga shtëpitë e tyre, duke lënë edhe tenxheren e gjellës duke valuar në zjarr, u shkëputën nga vendbanimet e tyre stërgjyshore që nga antikiteti, jo pak por mbi 2 milionë banorë të të dy brigjeve kundruall të Egjeut për të “prodhuar” mbi bazën e përkatësisë fetare me shqiptarët musulmanë – “turq” dhe me shqiptarët ortodoksë “grekë“ dhe për të zhbirë përfundimisht kombësinë e tyre shqiptare.

Kështu deshi Evropa, kështu deshën edhe dy shtetet nënshkruese të marrëveshjes, Greqia dhe Turqia. “Kurbani” i marrëveshjes në njërën anë qenë arvanitët muslimanë të Moresë (Peloponez) dhe çamët muslimanë si dhe shqiptarët muhamedanë të Maqedonisë “greke”, të ish-vilajetit të Selanikut dhe të Thrakës Perëndimore. Ndërsa në krahun tjetër qenë rumët, kryesisht shqiptarë dhe llazët ortodoksë që u këmbyen si kafshë në pazarin e bagëtive midis dy shteteve ndërsa Evropa bënte “sehirin” e radhës të veprës makabre të vet, duke luajtur me fatin e tij, pra në kurriz të popullit shqiptar.

Pra, pas Berlinit më 1878, Londrës më 1913, si edicion i tretë, Evropa plakë i vuri vulën me Traktatin e Lozanës të 1923-24, si akti i fundit i tragjedisë që i kish përgatitur popullit më të madh e më të lashtë të kontinentit për ta shuar përgjithnjë nga faqja e dheut…Kështu i ndërruan në bazë të fesë gati gjysëm milion muslimanë, kryesisht shqiptarë të Greqisë, me mbi 1,5 milion të krishterë shqiptarë të Anadollit, të perëndimit, të jugut, të qendrës e të veriut të tij; por në këtë të fundit, pra në veri të Turqisë, në pjesën lindore të Detit të Zi, përfshihen edhe të krishterët llazë, një popullsi autoktone, me prejardhje pellazge, e afërt me shqiptarët në tradita, në zakone, në gjuhë, në folklor, në këngë dhe valle, në veshje, në kulturë, në arkitekturën e shtëpive, në artin e detarisë etj.

S’mund t’i kapërcej këto rrjeshta, pa thënë dy fjalë për komunitetin shqiptar të rumëve të Izmirit që, pas Lozanës u shumëzua me zero. Ishte një komunitet shqiptarësh ortodoksë që ka luajtur rolin e një lokomotive progresi në Perandorinë Osmane. Ata kanë qenë mjeshtër të tregtisë në perandori, në fillimet e industrisë në Turqi, ata kanë investuar kapitalet e tyre në Izmir e zonën përreth deri në Stamboll, në kryeqytet, kanë dhënë një ndihmesë të shkëlqyer në fushën e arsimit, kulturës etj. Atyre u takon merita e nxjerrjes në gjuhën frënge të gazetës “Smyrna”, gazetë e parë otomane etj.

Sa keq që ky komunitet i lavdishëm që ka qenë në harmoni të përkryer me shqiptarët muslimanë (si kudo shqiptarët me njeri tjetrin, pavarësisht nga besimi fetar apo besa siç është thënë ndryshe dikur) u dëbua me Lozanën. Edhe ikja apo dëbimi i tyre ka qenë i dhimbshëm e i llahtarshëm. I bartën me anije të huaja për në Greqi. Ndodhi afërsisht si largimi biblik i shqiptarëve nga Shqipëria më 1990 me anijet shqiptare “Vlora” etj. nga Durrësi që u mbushën sa s’kishe ku të hidhje mollën dhe u kacavirrën në to, por në rastin që po flasim ishin shumë e shumë më tepër, s’ka vend për krahasime).

Shqiptarët e Izmirit, jo me qindra po me mijëra përfunduan të mbytur në ujërat e ftohta të brigjeve të Izmirit. Thirrjet dhe lebetitjet e këtyre njerëzve deri në kupë të qiellit, që u lanë në mëshirë të fatit, s’ka penë që t’i përshkruajë. Rastet e tyre i gjen edhe sot në Katerini, një lokalitet afër Athinës.

Autori i këtyre rreshtave ka njohur personalisht dy zonja të nderuara nga ky komunitet. Njëra me emrin Zefirat (shkurt Zefi) jetonte në Athinë dhe punonte në bibliotekën shtetërore të saj, ndërsa e dyta ka punuar në Radio Tirana në radion e jashtme.

Shqiptarët muslimanë të Gjirokastrës, të Delvinës, Konispolit e Çamërisë poshtë lumit Kalama kanë jetuar në shekuj në Izmir. I tillë p.sh., në vegjëli, ka jetuar shkrimtari e përkthyesi i shquar Vedat Kokona. Veç historia e shqiptarëve të Izmirit është sa e dhimbshme aq edhe të bën krenar për bashkëkombasit tanë vendalinj të atjeshëm. Duhen studime e studiues të tërë që të ndriçojnë këtë pjesë të kombit tonë, që ka jetuar në këto troje që nga lashtësia, po që i takon tashmë historisë. Rastet e tyre në Greqi, pothuajse janë greqizuar plotësisht…

Në këtë truall, që quhet Anadoll, kanë jetuar jo vetëm popullsi të stërlashta si sumeret e hititet, me të cilët fillon historia e njerëzimit apo edhe pellazgët, por edhe gjatë mijëvjeçarit të I- rë para erës sonë dhe në shekujt e tij kanë banuar në të, në pjesën më të madhe të tij, popullata ilire, fise ilire. Për këtë na bën me dije dijetari ynë rilindas, Sami Frashëri si në veprën e tij “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet” edhe në enciklopedinë e tij gjashtë – vëllimshe “Kamus’ul Alam” (Fjalor i Botës apo i Gjeografisë e Historisë).

Në një gjeografi që fillon nga qyteti Samsun në brigjet e Detit të Zi e në vazhdimësi rreth e qark gadishullit të Azisë së Vogël, nëpër Detin Marmara, Detin Egje e Detin Mesdhe, deri në Antalja, Alanja e, pse jo, deri në qytetin-port Mersin, apo siç njihet sot Içel, kanë banuar fiset ilire, që turqit në tekstet e tyre të historisë i quajnë “iljallëllar”; duke marrë nga veriu i Anadollit me paflagonët, me myzët, me trojanët, me lidiasit, kariasit, likiasit etj. etj.

Fiset ilire dikur kanë qenë mbizotëruese në një hapësirë që fillonte nga Mbidanubi e përfshinte tre gadishuj, atë Apenin, gadishullin apo sinisinë e Ballkanit dhe gadishullin më të madh e që përbënte rrënjën apo “nuklin” e ilirëve, atë të Anadollit apo Anatolisë. Pjesën më të madhe të territorit të këtij të fundit e zinte fisi i frigasve që ka pasur shtetin e vet të centralizuar, një mbretëri që sundoi për rreth 7 shekuj gati në mbarë Anadollin.

Rilindasi arvanit, Aristidh Kola, duke pasur parasysh që Anatolia ka qenë rrënja e shqiptarëve, në një poezi hymn të tij shkruan midis të tjerash se “ty kush mund të të presënj, kush mund të të zhduknjë, rrënjë e lashtë e Ilirisë, e Pellazgjisë, rrënjë e lashtë e Anatolisë“.

Popullsia pellazgo-ilire në antikitet vazhdoi rrugëtimin e saj në mesjetë si të ashtuquajtur “rumë“, (jo në kuptimin grek, por si ish-banor i perandorisë romake e më pas bizantine). Ajo u mbijetoi valëve të egra asimiluese nga popullatat barbare që shkelen Anadollin, por që zunë e nuk zunë vend aty. Pas mijëvjeçarit të parë të erës sonë, aty u vendosen fiset e turqve selxhukë, për t’u pasuar në shekujt e XIII, XIV, XV nga turqit osmanë.

Në shekujt e Mesjetës, duke filluar nga shekulli i pestë, kur merr rrugën Bizanti i perandorit Justinian i Parë, popullsia vendase e genit pellazgo-ilir, pra rumët që flisnin shqip (në Ballkan kanë përballë apo në kontinuitet, arbërit mesjetarë), ngritën qytete të tëra të nëndheshme në pllajën anatolike, për të jetuar. Turisti i sotëm mbetet pa mend, kur viziton këto qytete apo vendbanime të nëndheshme dhe bën çudi si janë ndërtuar ato dhe si mbijetoi popullsia “arbëre” (rume) në to.

Sigurisht duke qenë e njëjta popullsi që themeloi edhe qytetin e Bizantit (Konstantinopojës apo Stambollit) në një pikë strategjike midis dy gadishujve, djep i qytetërimit evropian e mesdhetar në ngushticën e Bosforit, njeriu nuk mund të mos habitet me vitalitetin e saj. Ajo u mbijetoi shekujve të pamëshirshëm dhe mirë apo keq e ruajti shqipen.

Historiani shqiptar, Prof. Kristaq Prifti, në një monografi për Ibrahim Temon na tregon se jo vetëm në vilajetin e Selanikut, që ishte me popullsi kryesisht shqiptare por edhe vilajeti i Edrenesë në fund të shekulli 19-të dhe në fillim të shekullit të 20-të rreth gjysma e popullsisë së tij fliste shqip dhe përbënte masën kryesore të tij.

S’po flasim për qytetin e Stambollit që deri në vitet 70 të shekullit 20-të sipas një statistike të brendshme të bashkisë së tij nga 140.000 banorë ortodoksë, 100.000 prej tyre flisnin ende shqip dhe deri diku, ndonëse jo si në shekullin e mëparshëm, luanin një rol me influencë në jetën e Stambollit e sidomos përbënin një pjesë të konsiderueshme të elitës së tij. Aq e vërtetë është kjo, sa edhe në shoqatën turko-shqiptare d.m.th. të shqiptarëve të Stambollit e të krejt Turqisë, ata luanin rol vendimtar, madje i jepnin asaj tonin.

Pas grushtit të shtetit (apo “darbe”-s siç thuhet turqisht) në fillim të viteve 70 dhe ndjekjeve që bënë ndaj tyre, sigurisht ra dhe influenca në Shoqatën shqiptare.

Kur flasim për shqiptarët e Turqisë nuk duhet të harrojmë tre komponentë, atë autokton, atë të ardhur dhe në këtë të fundit duhet të ndajmë si të tretë elementin musliman shqiptar, që mbushi Thrakën Lindore dhe Anadollin, për dy shekuj në vazhdimësi, në qindvjetshin e 19-të dhe atë të 20-të me shqiptarë kryesisht të besimit islam. Stambolli, deri në fund të shekullit të 19-të, 2/3 e popullsisë së tij i ka pasur të besimit të krishterë. Lagje të tilla si Feneri (apo Fanari), Balata, Tarlabashë, Pera, Bejollë, Tophane, Beshiktash, Arnavutqoj, Shishli, Maçka, Teshvikije, Ettiler, Bakerqoj, Kadiqoj, Bostanxhi, Suadije, Fëndekzade, Koxha Mustafapasha (ose Samatia) etj., sidomos lagjet buzëdetit gëlonin, gjallonin nga të krishterët. Ato kanë pasur dhe emrat e tyre të vjetër që popullsia e Stambollit në zhargonin e sotshëm të folur, sidomos të vjetrit, i kujtojnë me nostalgji dhe sjellin ndërmend se në ç’harmoni shembullore kanë jetuar me kristianët rumë dhe miqësitë që kanë pasur me ta.

Stambolli apo edhe Konstantinopoja siç quhej atëherë, si kryeqytet, ka qenë metropoli që ka grumbulluar popullatat nga tërë anët e Ballkanit, Kaukazit dhe Lindjes së Afërt e të Mesme. Gjithmonë në përbërjen e kryeqendrës osmane, elementi dominues i popullsisë së saj kanë qenë shqiptarët, qoftë të besimit musliman apo atij kristian. Rreth 80 kishat ortodokse të Stambollit, (përfshi dhe Kishën e Shën Triadhës në zemër të tij, në sheshin Taksim në Bejollë, bashkë me liceun e vajzave në krah të saj, të ndërtuar që më 1874 nga pasaniku i madh shqiptar Vangjel Zhapa nga Labova e Kryqit në Gjirokastër), janë kisha të ndërtuara nga shqiptarët e që në shekuj u kanë shërbyer atyre dhe vetëm atyre, të njohur si rumë të vendit, autoktonë denbabaden, që nga mugëtirat e Bizantit e thellë e më thellë…

Nuk mund ta mbyll komponenten e parë autoktone pellazgo-iliro-rume, pa përmendur tre zhvendosje të mëdha popullatash të genit shqiptar në tre kohë të ndryshme, në Antikitet me Aleksandrin e Maqedonisë, në Mesjetë në kohën e Skendërbeut dhe në kohën tonë, nga çereku i parë i shekullit të 19-të e deri tani në fillim të mijëvjeçarit të ri.

Stambolli dhe Anadolli, pavarësisht kufijve të çdo kohe, kanë qenë forca tërheqëse magnetike e shqiptarëve, sidomos nga Ballkani. Një zhvendosje e madhe ka qenë lëvizja e trupave të Aleksandrit të Maqedonisë nga Ballkani, kur ndërmori fushatën e madhe luftarake deri në Indi. Masa të mëdha njerëzish të racës sonë u zhvendosën e u vendosën që nga malet e Hindokushit, në Kaukaz e në vetë Anadollin e deri në Egjipt, ku u formua qyteti Aleksandria dhe në Anadoll në brigjet e Mesdheut, qyteti Iskenderun (Aleksandria e dytë) etj.

Në kohën e Skënderbeut, në shekullin e XV, pas vdekjes së tij e pushtimit osman, 300.000 shqiptarë, shumica luftëtarë, bashkë me familjet e tyre të mëdha, kapërcyen detin e u vendosën kryesisht në jug të Gadishullit Apenin, në Kalabri e Siqeli. Disa dhjetra mijëra të tjerë kapërcyen Danubin dhe kaluan në Rumani. Por, emigracioni më i madh ka qenë i brendshëm, drejt “nuklit”, në thellësi të Perandorisë Osmane, drejt Stambollit e Anadollit, rreth një milion njerëz. Llogarisni, që ka qenë një zhvendosje e stërmadhe nga trojet e Ballkanit, “apokaliptike” do ta quaja për kohën që çoi në boshatisje të tokave, ku rrinin shqiptarët, të cilët u bënë dhe rezistencën më të madhe pushtuesve osmanë.

Mendoni që në ato kohëra popullsia e botës ka qenë tepër, tepër e vogël dhe e rrallë në krahasim me sot, kështu që shifra prej 1 milion shqiptarësh apo më mirë të themi arbërish, që ia mësynë Anadollit, ka qenë tepër e madhe dhe s’mund të krahasohet me 1 milion njerëz të sotëm.

Dhe vala e tretë e migracioneve të mëdha shqiptare drejt Anadollit janë dy shekujt e fundit, kur u formuan shtetet e pavarura në Ballkan. Kjo s’do të thotë se s’ka pasur të tilla edhe në shekujt para këtij procesi. Praktikisht, në shekullin e 18, në fund të tij, vlen të përmenden dy lëvizje të mëdha demografike. E para ka të bëjë me qytetin shqiptar të Selanikut. Njoftimi na vjen nga konsulli francez i kohës në këtë qytet, Laskaris, që shkruan se në vitin 1779, në kohën e sulltan Abdylhamitit të I-rë, me mbështetjen e admiralit osman Gazi Hasan Pasha, në krye të 30.000 burrave, u dëbuan nga Selaniku, brenda 5 ditësh, nga guvernatori i qytetit, një pasha mizor e i urryer, më shumë se katërqind mijë shqiptarë, duke përfshirë disa qindra, të cilët bënin pjesë në shpurën e tij…

Në mesin e shekullit XVIII, disa mijëra shqiptarë punonin atje në hamame, si shitës boze, armëpunues, gurgdhëndës apo roje. Disa të tjerë bënin punë sezonale si barinj ose tregtarë bagëtish. Shumë prej zyrtarëve të lartë ishin vetë me origjinë shqiptare etj. Megjithëkëtë, në shekuj, Selaniku s’e humbi kurrë shqiptarësinë e tij. Edhe sot, kur pas 1912-tës ai po bën një shekull duke iu nënshtruar një procesi intensiv dhe të sforcuar të helenizimit nën Greqinë, çdo i katërti banor i tij është shqiptar, pa folur për rrethinat e fshatrat e tij e të Thrakisë Perëndimore. Jo më kot, nëpër dasma nga Pogradeci deri në Permet, në Devoll, në Korçë, Kolonjë, Dangëlli e gjetkë, këngëtarët popullorë ja marrin me zë të lartë si sokëllimë malesh, si në ato këngët e lashta majë krahit në Veri të Shqipërisë, që duket sikur del nga fundi i një shpelle, si një ofshamë e stërmadhe:

 O Selanik e tatëpjetë

Siç ka qenë do të jetë

Shqipëri me të vërtetë

Vini re, këngëtari popullor kërcen nga e kaluara direkt në të ardhmen, duke lënë mënjanë të tanishmen e Selanikut, fati i të cilit dihet.

Dhe vazhdon me nota patetike:

 Ç’kërkon greku e bullgari

Kur këtu është shqipëtari?!

Historianët mund ta fshijnë këtë fakt nga shkrimet e tyre, por populli nuk harron asnjëherë, nuk e fshin kurrë nga kujtesa e vet…

Konsulli francez shkruan më tej ndërmjet të tjerash: “Duhet të frikësohemi se ky komb, i cili është i madh dhe njëkohësisht shumë i varfër, do të shpërdorojë zakonin e tij të mbajtjes së armëve dhe do të bëhet i fuqishëm e i rrezikshëm për këtë Perandori. Të gjithë qytetet e hapura të Rumelisë janë të ekspozuara ndaj shkatërrimeve të tij, që mund ta çojnë atë te portat e Konstandinopojës, nëse ndonjë ambicioz do të dijë si të përfitojë nga numri, kurajoja dhe disiplina e natyrshme e këtij kombi.”

Dhe ashtu siç e kishte parashikuar konsulli Laskaris, shumë drejtues shqiptarë u bënë një kërcënim serioz për Perandorinë. Në fillim të shekullit XIX-të, Mehmet Aliu, një ushtar shqiptar nga Kavalla, u bë sundimtar i Egjiptit, themelues i një dinastie mbretërore dhe krijues i një perandorie jetëshkurtër në Afrikë e në tokat arabe. Më pranë atdheut ishte Ali Pasha – Bonaparti mysliman, siç e quante Bajroni – i cili sundoi në gjithë bregdetin perëndimor të Ballkanit nga kalaja e tij në Janinë. Ky ishte një pasha shqiptar, i cili po ndërtonte shtetin e tij dhe po ofronte mbrojtje për të krishterët e rajonit.

Këtyre ne duhet t’u shtojmë dhe dy drejtues të tjerë pashallëqesh shqiptarë që konsulli francez nuk i jep, por që ishin edhe ata bashkëkohës me dy të mësipërmit, Bushatllinjtë e Shkodrës në Veri dhe Ahmet Kurt Pasha i Beratit që ishte një pasardhës i denjë i myslimanizuar i princërve Muzakaj.

Këto të dhëna për Selanikun i kemi nga profesori amerikan me origjinë hebreje i historisë në Universitetin e Columbias në Njujork, Mark Mazover, në librin e tij “Selaniku, qytet i fantazmave”, Tiranë 2011, kur flet për shqiptarët në faqet 148-151.

Është fakt i pamohueshëm historikisht se furia osmane i shtypi kryengritjet e ndryshme të shqiptarëve me zjarr e me hekur dhe pashallarët osmanë të çdo kohe, të dërguar nga sulltanët, e mbuluan Shqipërinë e tokat shqiptare me lumenj gjaku dhe u bënë në shekuj shkak i lëvizjeve të mëdha e të stërmëdha demografike të shqiptarëve, sidomos drejt Stambollit e Anadollit.

Së dyti, një lëvizje tjetër e madhe demografike në fund të shekullit 18 e fillim të shekullit 19 lidhet me emrin e qytetit të Voskopojës, metropol ballkanik e europian. Me rastin e dy-tre djegieve dhe shkatërrimeve të saj më 1769 e më 1789 e më pas në fillim të shekullit 19 popullsia e saj në shumicën e saj dërmuese e mbajti frymën drejt qytetit metropol të krejt Perandorisë Osmane. Disa dhjetra mijëra voskopojarë ja mësyen, u mërguan drejt Stambollit, me të cilin kishin lidhje të shumanshme tregtare, ekonomike, kulturore e deri ato fetare.

Askush deri më sot nuk ka folur për këto lëvizje të mëdha njerëzish të këtij qyteti, Voskopojës e të malësisë së saj, krahinës së Oparit drejt Konstandinopojës, përfshi dhe qytetin apo qytezën e Vithkuqit etj., që pati një fat pak a shumë të ngjashëm me të simotrës së saj, të Voskopojës dhe u dogj e u prish edhe ai, afërsisht në të njëjtën kohë.

Vijmë tani në shekullin XIX. Popullsia që ka pësuar më së tepërmi kanë qenë shqiptarët. Emigrimet e para drejt Turqisë fillojnë nga Përlepi i Maqedonisë. Pastaj vazhdojnë me eksodin nga mbi 600 fshatrat dhe qyteti shqiptar i Nishit të mbi 300.000 banorëve, vazhdojnë me futjen më 1912 nën sqetullën e Serbisë, të Kosovës dhe të Greqisë, të Çamërisë e të një pjese të Maqedonisë; vijojnë me ikjet gjatë luftës së parë botërore.

Kështu, nuk mund të lëmë pa përmendur emigrimin e qindra, mos themi mijra voskopojarëve dhe oparakëve nga Shqipëria – Voskopoja, kur u dogj në vitin 1916, kishte mbi 500 shtëpi – për në Stamboll. Shumica e banorëve të saj e mbajtën frymën drejt qytetit të madh, me të cilin kishin lidhje të shumta familjare, ekonomike, tregtare, arsimore, kulturore e të tjera prej shekujsh.

Ikjet vazhdojnë drejt Turqisë si rezultat i shkatërrimeve të papara se Shqipëria u bë shesh lufte në Luftën e Parë të Përbotshme e sidomos në fund të saj, kur Jugosllavia e Versajës rikthehet në Kosovë, me Traktatin e Lozanës 1923-24, shkëmbimet e mëdha greko-turke të shqiptarëve, me lëvizjet e kosovarëve më 1938 drejt Turqisë, që u ndërprenë fatmirësisht, deri diku, por jo përfundimisht nga lufta e dytë botërore, me zhvendosjet për arsye politike pas luftës si genocidi çam apo dhe masakrat mbi kosovarët si ajo e Tivarit apo brenda Kosovës e Maqedonisë nga hordhitë serbe e maqedonase; me disa qindra e mijra të tjerë të emigracionit politik drejt Turqisë, Italisë dhe Evropës Perendimore, drejt SHBA-së dhe Australisë; me dëbimin e madh në Turqi nga 1954-1960 e më tej në bazë të Traktatit turko-jugosllav Tito – M. Qyprili (ministër i jashtëm i Turqisë) dhe në dekadat vijuese deri në ditët tona një rrjedhje e skajshme pa precedent drejt Stambollit e Anadollit e papërmbajtshme e shqiptarëve, pa folur për ikjet në Evropë e Amerikë; pa folur për emigracionin biblik nga Shqipëria pas viteve ‘90 -të shekullit të 20-të drejt Evropës e Amerikës.

Një kapitull më vete përbën tjetërsimi, boshatisja këto 70 vjetët e fundit nga shqiptarët e Sanxhakut me kryeqendër Tregun e Ri (Novi Pazar) dhe largimi masiv prej pllajës së Peshterit. Është një emigrim i vazhdueshëm, i pashembullt drejt Stambollit e qyteteve kryesore të Turqisë si Bursa, Izmiri, Ankaraja etj. Vetë kam folur shqip më 1989 me të rinjtë e Pazarit të Ri në Kapallë Çarshi (Pazari i floririt) që kishin ardhur e ishin punësuar në Turqi.

Largim, largim, kurbet, deri kur?! Formimi i shteteve të pavarura të Ballkanit ka pasur koston më të lartë për shqiptarët që kanë qenë të detyruar të marrin rrugët e mërgimit me hir apo me pahir…

Ka edhe një Zhvendosje të padukshme, të katërt të madhe, madje do të thosha të stërmadhe të shekujve, për të cilën kurrë nuk do të ketë shifër të saktë por bëhet fjalë për qindra e mijëra shqiptarë që mbeten në dhé të huaj, qoftë lanë kockat, qoftë zunë vend aty, krijuan familje e nuk e panë më tokën që i lindi, atdheun e tyre. Është fjala për aspektin ushtarak, qoftë si shërbim i detyrueshëm, qoftë si profesion, si ushtarë me pagesë ose të njohur ndryshe si mercenarë. Me të drejtë, Robert Elsie flet për “emigrimet e hershme të shqiptarëve në Turqi si rezultat i rekrutimeve me forcë për ushtrinë osmane dhe jeniçerë“.

Gjatë pesë shekujve të sundimit osman në trojet etnike, shqiptarët kryen shërbimin ushtarak në të katër anët e perandorisë, me një sipërfaqe mbi 15 miljon km² të shtrirë në tre kontinente. Kënga e “Urës së Qabesë“ është domethënëse në këtë drejtim…Shërbimi vazhdonte, në disa raste, deri në 10-15 vjet dhe, ose linin kockat në shkretëtirat e Arabisë, Jemenit, Sirisë, Veriut të Afrikës si në Egjipt, Libi e gjetkë, ose vendoseshin andej.

Një plagë e pambyllur, e nisur që në shekujt bizantinë e që vazhdoi edhe në shekujt osmanë, është mercenarizmi që e kanë kaluar shqiptarët pa dallim feje. Dy janë popujt në Evropë që armën e kanë patur të shenjtë dhe që jeta e malet ku jetonin, i diktonin e i detyruan të mos e hiqnin nga supet dhe luftën ta bënin profesion të tyre, se vendi nuk i mbante: Shqiptarët dhe Zviceranët. Katolikët e zonës së Krajës mbi Shkodër e Ulqin, e kanë kryer shërbimin ushtarak tradicionalisht në Gardën e Sulltanit, madje me veshje karakteristike të krahinës së tyre.

 Shqiptarët në Turqi dhe gjuha

Shqiptarët katolikë të veriut, shqiptarët ortodoksë të jugut e të Moresë që kapërcyen detin në Itali në shekullin 15, shërbyen si stratiotë (ushtarë me pagesë) në ushtritë e perandorëve e mbretërve dhe princërve të Evropës Perëndimore. Këtë traditë e vazhduan, po në Perëndim, në shekuj, osmanët shqiptarë ortodoksë të Himarës, Labërisë, suljotët e Ҫamërisë e të tjerë. Në Lindje, në Rumani, shërbyen shqiptarët ortodoksë të Shqipërisë së Jugut e të malësive të Korçës, Pogradecit, Strugës, Ohrit, Kolonjës, Përmetit, Dangëllisë, Gjirokastrës etj. Ata qenë ushtarë rrogtarë në shërbim të gospodarëve (princërve fanariotë shqiptarë si Gjikajt, Dukajt etj.) në principatat e Vllahisë e Moldavisë. Labëria, edhe kur u islamizua, vazhdoi zanatin e “gjakut”.

Anglezët, francezët etj., kolonizatorë, kanë rekrutuar për llogari të tyre mercenarët shqiptarë e i kanë dërguar pas përgatitjes stërvitore ushtarake në Afrikë e gjetkë. Shqiptarët me fustanella, sidomos nga jugu i Shqipërisë po edhe veriu, kanë luftuar me pagesë edhe për llogari të Mehmet Aliut, kur ai u bë pasha i Misirit (Egjiptit) edhe në shkretëtirat e Sirisë, Sudanit, të Arabisë, Libisë e në vende të tjera, ku e solli hera. Nuk është e rastit që në një sërë tabllosh të piktorëve të shquar anglezë e francezë etj., kur tregohen luftërat në Afrikë apo në Lindjen e Mesme, paraqiten shqiptarët me fustanella të bardha dhe qeleshet karakteristike në kokë.

Shërbimi ushtarak dhe mercenarizmi përbëjnë zhvendosjen e katërt të madhe të shqiptarëve, atë të largimit nga trojet amtare…

Duke e ndalur fokusin e vështrimit tonë në dy gadishuj, atë të Anadollit dhe Sinisinë Ilirike (Gadishulli i Ballkanit, siç njihet sot) mund të themi si konkluzion të shtjellimit të kësaj pjese të parë të punimit tonë se pavarësisht nga gjuha, që ka të bëjë me tjetërsimin e shqiptarit që ka jetuar në këto troje, si greqisht tek arvanitët, turqisht tek arnautët, kemi të njëjtin njeri. Antropologjia do të kishte se çka të fliste.

Shifrat për popullatën shqiptare që jeton në Turqi shkojnë nga 3 milion deri në 20 milionë (shifra zyrtare nuk ka por dhe kur jepen janë qesharake, rreth 50.000 veta, më e larta e dhënë në një botim të fundit deri më sot). Regjistrime, statistika në këtë drejtim për popullatën shqiptare nuk gjenden kurrkund. Gjithçka është e diskutueshme në shifrat që jepen andej këtej. P.sh. gjatë vizitave në Shqipëri të presidentëve turq, pas vitit 2000, për shqiptarët e Turqisë janë dhënë nga goja e tyre shifrat 53 dhe 64 mijë.

Në një emision të kanalit televiziv Top Channel për shqiptarët e Turqisë është dhënë shifra rreth 15 milionë pa treguar burimin. Ka burime të tjera që japin shqiptarët ¼ apo 1/3 e popullsisë aktuale të Turqisë. Sipas një të dhëne çdo i treti banor i Turqisë pavarësisht e flet shqipen apo jo, si gjuhë amtare, është i gjakut shqiptar. Kohët e fundit, janë shtuar botimet arkivale për popullsinë e zbritur në Republikën e Turqisë nga Rumelia d.m.th. Ballkani. Ka që e shpien shifrën e të ardhurve prej këtej në Anadoll, deri në gjysmën e popullsisë së tij, apo që përbëjnë rreth gjysmën e popullsisë totale të Turqisë. Këtë autori i këtyre rrjeshtave e ka dëgjuar edhe nga specialistë demografë në simpoziume e kongrese shkencore të mbajtura si në Jeshilqoj apo vende të tjera.

Po të gjykosh nga këto shifra, duke marrë parasysh dhe shtesën e madhe natyrore të popullsisë së re në Turqi, shikon se shifrat që u dhanë më sipër nuk janë dhe fort larg realitetit, apo e thënë ndryshe nuk janë dhe aq të papranueshme. Gjithsesi, problemi mbetet i hapur….

Po sjellim edhe të dhënat nga dy burime që i takojnë të njëjtit studiues, kanadezit Robert Elsie, të cilat na ranë në dorë tani së fundi, kur po i vinim pikën këtij artikulli studimor. Në të parin, në zërin “Turqia, shqiptarët në Turqi” ai shkruan dhe këto (lexuesi le të gjykojë vetë si për informacionin e sjellë, ashtu dhe për autorin):

“Ndonëse jo shumë i njohur jashtë dhe pavarësisht mungesës së statistikave të besueshme për popullsinë, komuniteti shqiptar në Turqi, në të vërtetë mund të jetë më i madhi në diasporë. Emigrimet e hershme të shqiptarëve në Turqi ishin rezultat i rekrutimeve me forcë për ushtrinë osmane dhe jeniçerë…Numri i shqiptarëve etnikë, (dmth nga Ballkani – L.B) në Turqi mund të arrijë mbi një milion, ndonëse shumë prej tyre janë asimiluar. Një raport i Këshillit të Sigurimit Kombëtar të Turqisë, më 2008, vlerësonte se në Turqi jetonin 1,2 milionë shqiptarë. Sidoqoftë, ka ende komunitete të mëdha dhe aktive shqiptare në Stamboll dhe Bursë”.

Kësaj shifre (1,2 milion), në burimin tjetër, albanologu Elsie i shtonte sqarimin, “shumica e të cilëve me origjinë kosovare”. U takon studiuesve kompetentë nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia, shqiptarëve të Turqisë dhe shtetit turk që ka statistikat e plota të brendshme për të thënë një fjalë më të plotë dhe kompetente edhe në këtë drejtim. Kjo i takon së ardhmes.

Ne vetëm kaq mund të themi përafërsisht mbi bazën e burimeve direkte apo të dhënave indirekte që disponojmë…Mendohet se vetëm qyteti i Stambollit ka mbi 3 milion shqiptarë në një kohë kur ai u është afruar rreth të 20 milionëve. Është qyteti me më shumë shqiptarë në Ballkan, për t’u ndjekur nga qytete – metropole si Tirana dhe Shkupi dhe, tash së voni, edhe Prishtina.

Për ngjashmërinë apo më mirë njejtësinë e shqiptarit apo njeriut të Ballkanit me shqiptarin apo njeriun e Anadollit të tjetërsuar në gjuhë etj., flet e do të flasë më mirë në të ardhmen antropologjia, etnografia, folkloristika e shkenca të tjera.

Mjafton të krahasosh instrumentet muzikorë si çiftelia, gërneta e të tjera apo veshjet e një popullate të Detit të Zi, siç janë llazët, këngët, vallet, lodrat e tyre të ndryshme e të bindesh se sado larg të jenë këto vise gjeografikisht nga njeri-tjetri, prapë janë afër, shumë afër në doke, në zakone, në tradita.

Me sy të lirë, vetëm duke parë muzeun e qytetërimeve anatoliane në Stamboll, muzeun e pasur arkeologjik të Bursës, muzeun arkeologjik të Antalias, muzeun e arkeologjisë së nënujit në Bodrum në brigjet e Egjeut etj., dhe t’i krahasosh me muzeun arkeologjik të Tiranës, s’e ke të vështirë të realizosh se në një kuptim, në të dy gadishujt ka jetuar e njëjta popullsi iliro-pellazge.

Kur mësonte gjuhën turke në Stamboll, autori i këtyre rrjeshtave në tekstin e mësimit shihte një fotografi me varre monumentale në zonën e Izmirit, në atë që njihet si “rrethi mavi (blu)” dhe që kap më së shumti brigjet e Egje-Mesdheut deri në Antalia. Nuk ishte e vështirë të konstatoje se ato ngjisnin si dy pika uji me varret monumentale të Selcës së Poshtme në Pogradec, ku ishin varrosur mbretër ilirë. Del nevoja e studimeve krahasimtare në këtë fushë të djerrë si arkeologjia që do të na sjellë në zbulime “perla” për popullatën ilire të Anatolisë që gati nuk është studjuar fare. Deri tani as që bëhet fjalë për studime krahasuese.

Del gjithashtu nevoja e thellimit të bashkëpunimit të Instituteve apo Muzeve homologe, p.sh., të arkeologjisë. Sikur vetëm vizitat reciproke nga profesionistët në to, pa folur për sesione, simpoziume apo kongrese shkencore të përbashkëta shqiptaro-turke që mund të bëhen edhe në këtë fushë apo sfera të tjera si etnografia, folkloristika etj. etj. Brezat e rinj të sotëm e të nesërm të shkencëtarëve e studiuesve duhet të hulumtojnë dhe të tregojnë se sa të ngjashëm, të njëjtë, të mos themi identikë, janë qytetërimi ilir në Ballkan me atë në Anadoll, si në Trojë e në mbarë bregdetin egjean e në thellësi të tokës anatolike…

 II

Vendndodhjet e shqiptarëve në Turqi sot…

Më kujtohet se gjatë kohës që kam qenë në Republikën e Turqisë, sa herë jepej moti në lajmet e mbrëmjes në televizor, ajo ndahej në 8 rajone të mëdha. Mbi bazën e tyre po paraqesim me një vështrim telegrafik shpërndarjen e popullatës shqiptare në të.Së pari: Rajoni i Stambollit dhe Thrakës Lindore ose thjesht Thrakia Turke me qytete të tilla si Edrene, Tekirdag, Gelibollu, Kerklareli etj. Stambolli dhe Trakia siç i thonë turqit, përfshijnë një territor prej 24.000 km² gati sa Shqipëria. Në shekuj, po sidomos në shekullin e 20-të, kemi dyndje të shqiptarëve drejt Stambollit dhe pjesës evropiane të Turqisë. Mjafton të shohësh njerëzit e këtyre anëve dhe bindesh për origjinën e tyre. Edhe pa i pyetur, antropologjia s’të lë të gabosh kurrsesi. Por janë edhe shqiptarët vendas të krishterë “rumë“, po dhe muslimanë të konvertuar në shekuj deri në ditët tona. Stambolli numëron me miliona shqiptarë të shpërndarë në lagje si Aksaraj, Ejup, Alibeqoj, Beshiktash, Arnautqoj, Kadiqoj, Feriqoj, Bajrampasha, Fendekzade, Topkapi, Fatih, Kuçykçekmexhe etj.etj.

Dikur shqiptarët kanë qenë të vendosur me mahalla sipas krahinave në lagjet e ndryshme të Stambollit, madje kjo deri në vitin 1990 p.sh, Alibeqoj kishte shqiptarë të Kolonjës dhe të Gostivarit me shumicë që jetonin në masa kompakte në shtëpitë e tyre me bahçe dhe familjet ishin të një ane, madje në një pjesë të tyre ishin edhe farefis apo dhe ishin bërë të tillë, duke jetuar në krah të njëri-tjetrit. Nuk përziheshin me të tjerët e ruanin me fanatizëm gjuhën, madje në dialektin e veçantë siç e kishin folur në Shqipëri. Madje ndihej moszhvillimi i mëtejshëm i saj dhe dukeshin trajtat konservatore. I ruanin siç u bartën nga Kolonja dhe n’atë gjendje i flisnin sot.

Vetë i kam dëgjuar e komunikuar me ta. Ruanin madje këngë popullore, vjersha e folklor të vendlindjes. Mund të kishin lindur edhe në Turqi por ruanin një mall të patreguar për fshatin, qytetin, apo krahinën prej së cilës kishin ardhur. Të prekte kjo dashuri e mall i tyre i patreguar për t’u kthyer qoftë edhe njëherë në vendlindje. Shpesh të rinjtë bartnin si të regjistruar në një shirit magnetofoni kujtimet e prindërve të tyre për vendet nga ishin shpërngulur deri dhe për gurët e drurët e vendlindjes…

Bajrampasha, rajoni më shqiptar i Stambollit, ka kryesisht shqiptarë të Maqedonisë, sidomos nga rajoni e qyteti i Manastirit, Perlepi e fshatrat shqiptare rreth tij, kurse Fëndekzade ka më shumë shqiptarë të Shkupit, madje edhe shoqata e tyre e ka qendrën këtu… S’ka rajon të Stambollit që të mos ketë shqiptarë. Janë nga Kosova, Maqedonia po dhe nga Novi Pazari (Tregu i Ri) mbi Mitrovicën e Kosovës si dhe nga jugu i Shqipërisë, të hershëm e të sotëm.

Pas viteve ‘90, erdhi një valë e re emigracioni nga Shqipëria. Shqiptarët myslimanë në Traki, jo vetëm që i ke me shumicë në qytetet si në Edrene apo Tekirdag po edhe nëpër fshatra. Në shumicë janë të ardhur nga Kosova po edhe Shkupi.

Sami Frashëri na bën me dije për ngulime të tjera shqiptare në Thrakë dhe në brigjet e Detit Marmara si dhe në ishujt afër tyre. Këto komunitete shqiptarësh ortodokse u dëbuan në Greqi pas Luftës së Parë Botërore, në periudhën e shkëmbimit të popullsisë midis dy vendeve (turqisht “mubadele” dhe greqisht “andallaia”). Nuk është fjala për “Adalar”(Ishujt e Princave) që janë në Grykën e Bosforit në Stamboll, përballë Kadiqojit, gjithsej 9 ishuj të banuar e të pabanuar, me popullsi ortodokse, që s’u përfshinë në marrëveshjen e shkëmbimit, që u nënshkrua në Lozanë të Zvicrës.

Popullata ortodokse e Stambollit nuk u prek nga ky traktat ogurzi për shqiptarët. Sasia më e madhe e shqiptarëve të Turqisë është grumbulluar në pjesën evropiane të saj.

Së dyti: Rajoni i Bursës me sipërfaqe 11.087 km² dhe popullsi prej 2.600.555, pra gati sa Kosova e sotme. Bursa është qyteti i katërt më i madh i Turqisë. Në këtë rajon përfshihen edhe qytetet si Adapazar, Kutahja (emri i vjetër Qytahja), Bandërmaja, Ballëkesir, Çanakala e deri në Ajvallëk, një qendër e vogël e banuar buzë Detit Egje. Brenda qytetit Bursa (thirret edhe Brusa) ka disa mëhalla si “Zafer” etj. plot e përplot me shqiptarë, ku shqipja gjallon deri në ditët tona. Kjo lagje njihet si lagje e shqiptarëve. Ata kanë shoqatat e tyre kulturore – artistike dhe janë të mirëorganizuar. Ka shqiptarë të hershëm si ata të Nishit që i gjen në qytete si Adapazari, Kutahja etj. Shqiptarë ka dhe Bandermaja, Ballëkesiri, si dhe rajonet bregdetare, por me klimë relativisht të ftohtë si Çanakala apo diçka më ndryshe Ajvallëk, Akçaj etj.

Ka dhe ishuj si Bozxha Ada apo ndonjë tjetër në krah të saj të banuar nga të krishterë shqiptarë të vendit, të ashtuquajtur rumë. Prej këtyre ka dalë dhe patriarku ortodoks aktual i Stambollit, Bartolemeo, që e di shqipen si gjuhë amtare që e ka… Banorët e ardhur janë kryesisht nga Kosova e më pak nga Maqedonia.

Së treti është Rajoni i Izmirit me qytete si Manisa, Akhisar, Ajdin, Denizli, Fethije, Marmaris, Bodrum e deri në Antalja e Alanja, duke përfshirë dhe Ispartën dhe Afjonin etj. Ky rajon është i mbushur plot e përplot me shqiptarë të Çamërisë që erdhën pas nënshkrimit të Traktatit të Lozanës në vitet 1923-25. Qyteti i Izmirit lagjen e vet më të madhe e më të rëndësishme, lagjen aristokrate të vet, Karshejaka, në 90% të saj i ka me shqiptarë të Çamërisë apo dhe Janinës. Po nuk mungojnë dhe shqiptarët e Kosovës psh. nga Prishtina, të Shqipërisë e të Maqedonisë. Në lagjet e Izmirit apo Smirnës së dikurshme, është folur shqip nga rumët shqiptarë të këtij qyteti dhe pastaj pas dëbimit me marrëveshjen e Lozanës të shqiptarëve ortodoksë, këta u zëvendësuan me shqiptarë muslimanë të Çamërisë, me shqiptarë fisnikë muslimanë arvanitë të krahinave të Manit e të Lalës në Peloponez (More). Po ashtu, Izmiri pas 1924-1925 u mbush me kosovarë të ndjekur nga regjimi serbomadh i kralit Aleksandër Karagjorgjeviç.

Pra shqipja është dëgjuar deri në fund të shekullit XX në lagjet e Izmirit e ku më shumë e ku më pak, ndonëse më rrallë, sot vetëm në mjedise familjare. Çamët jetojnë të tubuar në qytete të tilla, veç Izmirit, si Foça, Menemen, Manisa, Soqe, Selçuk, Ajdin, Denizli e më pak në Bodrum, Fethije, Marmaris apo Muglla. Është për t’u përmendur një fshat i madh apo qytet i vogël, jo larg nga Izmiri, me emrin Jeniqoj me shqiptarë të Kosovës që flasin edhe sot e kësaj dite shqip e vetëm shqip. Njeriu mendon se është në Kosovë apo Shqipëri.

Shqiptarë të Kosovës dhe Maqedonisë ka në qendrat e banuara në veri e në verilindje të Izmirit, siç është Aksaraj e të tjerë. Ka dhe rajone që janë të përziera me shqiptarë të ndryshëm, të Kosovës e të Çamërisë, siç është qyteti Akhisar e qendra të tjera më pak të njohura. Janë fshatra të tëra që deri vonë kanë folur shqip, por proceset urbanizuese kanë bërë punën e vet. Antalja, Alanja dhe qytete të vogla në krah të tyre, buzë detit si Qemer, Manavgat, Side etj. kanë shqiptarë të ardhur e të vendosur në to në kohë të ndryshme. Shifra për numrin e tyre s’ka, por kur pyet shqiptarët e atyshëm të thonë se janë shumë, “pa hesap”!

Së katërti: kemi Rajonin e Anadollit Qendror apo të Ankarasë, ndryshe mund ta quaja edhe të kryeqytetit turk. Në të përfshihen veç kryeqendrës së Turqisë po edhe të Anadollit Qendror e përgjithësisht të Ankarasë dhe qytete të tilla si Jozgat, Konja, Kajseri dhe Nigde, si dhe qytetin e Haxhi Bektashit si qendër e bektashizmit. Ankaraja, si çdo kryeqytet ka mbledhur edhe shqiptarë nga të katër anët e Turqisë dhe numri i tyre që banojnë në të është i konsiderueshëm.

Shqiptarët i gjen kudo në tërë poret e jetës turke, sidomos në poste drejtuese e komanduese si në aparatin shtetëror, në ushtri, në polici, në ekonomi, industri e tregti, në arsim dhe kulturë dhe ata gëzojnë respektin e mbarë popullsisë. Të përmendësh emrin shqiptar në Turqi, si dje dhe sot, është sikur të përmendësh një emër të shquar, të nderuar, me reputacionin më të mirë që mund të bëhet. Në tërë shtresat e popullsisë, pavarësisht nga niveli shoqëror apo raca dhe në gjithë popullsinë e Republikës Turke, s’ka rëndësi përbërja etnike e saj, të thuash “arnaut” d.m.th. të kujtosh një emër me peshë të madhe, njerëzore që gëzon një respekt jo të zakonshëm. Nuk duam të zgjatemi në këtë pikë se do të shkonte gjatë ky shkrim.

Popullsia rume e Kajserit, e Konjës apo dhe e qyteteve e fshatrave të tjera të Anadollit Qendror me marrëveshjen e Lozanës u vu në rrugën e ikjes drejt Greqisë. Boshllëkun e tyre e mbushën çamët e Çamërisë dhe shqiptarët e Maqedonisë “greke” deri në qytetin e Mersinit në bregdetin e Mesdheut. Nga këto vise është shkrimtari, poeti e dramaturgu i njohur turk me origjinë shqiptare Nexhati Xhumali prej Follorine që vdiq tani së voni, pas viteve 2000, në Turqi.

Viset e Jozgatit kanë të ardhur më shumë çamë kurse Kajseri, Konja, Nigde dhe Haxhi Bektashi etj. kanë shqiptarë nga Kosova, më pak nga Maqedonia, po diku dhe shqiptarë të ardhur herët nga Shqipëria, kryesisht nga jugu i saj. Diku fare pranë qytetit të Haxhi Bektashit janë dy fshatra shqiptare ku ende edhe sot flitet shqip, siç na kanë bërë të ditur dëshmitarë okularë.

Së pesti kemi Rajonin e Adanasë apo të Juglindjes me qytete të tilla si Adana, Mersin, Iskenderun etj. që shtrihet kryesisht në një nga fushat më pjellore të Turqisë, të Çukurovës nën malet Toros, vargmale që përshkojnë tej për tej Anadollin. Aty gjen shqiptarë nga tërë trevat e Ballkanit, të trojeve etnike shqiptare, po edhe çamë. Autori i këtyre rrjeshtave ka takuar në një qytet të vogël, Dortjoll, të përfshirë në qarkun Osmanije, afër Iskenderunit, çamë të Pargës dhe të zonës së Igumenicës. Në këto anë janë dy fshatra me shqiptarë të Kosovës, të dëgjuar në tërë Turqinë si Naxhar i Madh dhe Naxhar i Vogël, ku flitet sot e gjithë ditën shqip, të dy bashkë, me disa mijëra banorë. Këto emra të vjetër të këtyre fshatrave sot janë ndërruar, po shqipja vazhdon të dëgjohet edhe në këto anë të Anadollit.

Çudia e autorit ishte, kur mësoi për ekzistencën e një a dy fshatrave shqiptare pranë kufirit me Sirinë, në zonën e qytetit Antakja apo provincës Hataj siç thuhet ndryshe, e cila dihet hyri në përbërje të Republikës Turke me referendumin e vitit 1938.

Së gjashti kemi Rajonin e Detit të Zi, apo Karadenizit (siç i thonë turqisht), kryesisht me qytetet e Samsunit, Amasjas, Sivasit, Bafrës po dhe të Sinopit e të Çankërë… Këtu ka kryesisht shqiptarë të ardhur në vitet 1877, 1878 nga qyteti dhe rajoni shqiptar i Nishit apo siç thirrej dikur Sanxhaku i Nishit, sot i mbetur nën Serbi. Janë me dhjetra mijëra, mos them qindra mijra shqiptarë që jetojnë në fshatra me masa kompakte si dhe në ndonjë qytet si Bafra që mund të quhet pa frikë qytet shqiptar. Janë për t’u përmendur shqiptarët e qytetit të Tokatit e të rrethinës së tij. Të gjithë ata që shisnin simite rrugëve të Stambollit me karroca ambulante ishin nga këto anë dhe kudo midis tyre ata flisnin shqip. Ata ishin shqipfolës të çartur, ndonëse disa breza kishin lindur e rritur në Turqi dhe në fshatrat e tyre flitej shqipja e patrazuar. Kur vinin në Stamboll në punën e tyre si simiteshitës atëherë fillonin të mësonin turqisht. Shqiptarë të çuditshëm, asht i pandryshueshëm i tokës arbëreshe.

Të përkulem në gjunjë dhe të falem ty o gen i tokës mëmë që di të mbijetosh dhe i pashkolluar, siç ke mbijetuar në shekujt vrastarë e të pamëshirshëm e në kohërat “njerkë“ për Shqipërinë e kombin shqiptar! Shqiptarët e këtyre anëve jetojnë në një gjeografi që përfshin qytetin e madh bregdetar të Samsunit, kryeqendër e Vilajetit me të njëjtin emër me mbi 1 milion banorë, në Sivas, në Amasja e Tokat po edhe në Sinop e Çankere. I gjen ata dhe në qytetet e Bollusë e të Zonguldakut si qendër minerare e metalurgjike e vendit, në Kastamonu etj. Fusha e Samsunit, ku rritet sidomos duhani e deri poshtë në thellësi të Anadollit zbukurohet edhe me qeleshet, plisat shqiptarë.

Sado që ka kaluar gati një shekull e gjysmë nga dëbimi i tyre prej trojeve amtare, shqipja ruhet edhe në këto anë në thellësi të Turqisë. Këta shqiptarë të Nishit përbëjnë një kapitull të veçantë të mbijetesës së racës shqiptare në këto anë. Një autor i Kosovës u ka kushtuar një monografi të tërë këtyre shqiptarëve me trup si lisat e bjeshkëve të tokës arbnore dhe me pasuri shpirtërore të jashtëzakonshme, palcë e shqiptarizmit që bartën kudo që shkuan genin e shqiptarit. Ata i dhanë emrit shqiptar përmasa dhe vënd të veçantë, që s’guxon ta zërë kush në Republikën e Turqisë.

Nderim e respekt të pamatë këtyre burrave të kombit shqiptar dhe nënave shqiptare që janë krenare për emrin shqiptar e për nënën SHQIPERI! Nishi dhe nishjotët kosovarë nuk vdesin kurrë! Ndaj detyrë e dy shteteve shqiptare është studimi i jetës dhe veprimtarisë së këtyre shqiptarëve të “harruar” të Samsunit, nxjerrja në dritë e tyre, ruajtja e gjuhës shqipe dhe përpjekja për moszhbërjen e tyre, duke ngritur qendra kulturore shqiptare, duke hapur panaire libri, duke dërguar grupe artistike-folklorike etj. Janë me qindra fshatra që gjallojnë shqip e si shqiptarë!

Së shtati: Rajoni i popullsisë llaze. Në të përfshihet zona e lindjes së Detit të Zi e banuar nga një popullsi që quhen llazë, në qytete të tilla si Trabzon, Artvin po dhe Ordu e Giresun. Pra, rajoni i shtatë i llazëve në një kuptim të kujton apo ngjet me rivierën shqiptare të Himarë – Sarandës. Aty ke dhe detin e kaltër dhe malin dhe fushën pranë e pranë njëra tjetrës. Kjo popullsi është shumë e afërt në tradita, zakone, konstitucionin shpirtëror me shqiptarët, aq sa dikush prej shqiptarëve apo dhe llazëve thotë se këto dy kombe janë “djem xhaxhallarësh”, “kushërinj”. Këto i kam dëgjuar në rajonin e Stambollit, të Zejtinburnusë, një nga më të mëdhenjtë, më të industrializuar dhe me më perspektivë të qytetit të stërmadh, gjysma e të cilit banohet kryesisht me shqiptarë të Maqedonisë e gjysma nga llazë të Detit të Zi.

Duke dëgjuar turqishten e të dy palëve, që nuk i shpëton akcentit të gjuhëve përkatëse, të duket sikur po dëgjon turqishten e Prizrenit të Kosovës, të konservuar nga osmanishtja, turqishtja e vjetër, sidomos me theksimin e gërmës xh (c) dhe eleminimin në shqiptim të rrokjeve të fundit psh të formës së kohës së ardhshme:”do të vij“ – “gelexhehim – gelexhem”.

Koha kërkon dhe kushtet janë krijuar, me botimet gjithnjë e më të shumta edhe në këtë gjuhë, pak të lëvruar siç është gjuha llaze – llazishtja – të bëhen nga gjuhëtarët tanë studime krahasuese e pse jo dhe gramatika e fjalorë në të dy gjuhët. Atëherë do të dalë në shesh se sa të afërt me njëri- tjetrin janë këta dy popuj, që në Turqi i konsiderojnë si “kushërinj” dhe sa përkime e gjëra të përbashkëta e madje të njëjta ka në gjuhët e tyre, në veshjen e tyre, në traditat, zakonet, në historinë e tyre.

A ka shqiptarë të vajtur në Trabzon, Artvin, Hopa e qytete të tjera më të vogla llaze? Ka, relativisht pak, si në historinë e largët e të afërt si dhe sot. Gjithmonë janë shkrirë e bërë njësh me popullsinë vendase llaze, janë martuar aty e përthithur nga mjedisi llaz. “Kan çeker” – “tërheq gjaku”, thonë turqit e në këtë rast kjo vlen midis shqiptarëve dhe llazëve. Ngjasin në fjalët e urta, në shakatë e tyre e në se nuk ngjasin! Nuk mund t’i shpjegosh kollaj këto përngjasime kaq të mëdha. Kërkojnë studime të posaçme që unë kam bindjen që koha do t’i sjellë, madje më shpejt se sa mund të mendohet.

Llazët, gjaku ynë pellazg nuk mund të zhduket kurrë!!! Zoti e ka ruajtur deri në ditët tona! Dhuratë e papërsëritshme! “Kan çeker”, po po “kan çeker”. Gjaku s’bëhet ujë po dhe n’u bëftë s’pihet… Me llazët është marrë, sidomos me gjuhën e tyre një shkencëtar, një gjuhëtar i shquar i ish- Bashkimit Sovjetik N. Mari i cili kritikohet direkt nga Stalini, në veprën e tij “Marksizmi dhe çështjet e gjuhësisë“.

Së teti, Rajoni i fundit kurd. Ky përfshin viset e Anadollit të brendshëm lindor me kryeqender qytetin e madh të Dijarbakërit (ose Dijarbeqirit) me qytete të tjerë si Gaziantep, Marash, Urfa, Malatia, Tunxheli, Elazig, Van, Mush, Siirt etj. të banuar kryesisht nga kurdët po dhe turqit. Rajoni kurd dhe ai llaz nga pikëpamja që po flasim d.m.th. për vendndodhjen e shqiptarëve, janë dy rajonet më pak të rëndësishëm. Këtu në këtë zonë ka shqiptarë të turqizuar të sjellë në kohën e Ataturkut që janë nga ish Vilajeti i Selanikut apo dhe Gjiriti, siç i thonë turqit ishullit të Kretës në Detin Mesdhe.

Psh autori i këtyre rradhëve, i ka njohur të tillë “shqiptarë selaniklinj”, të vendosur në rrethinat e qytetit Elazig, me tradita, zakone etj. si shqiptarët e krejt Toskërisë. Vetëm ishte bjerë gjuha shqipe në brezat e rinj. Sigurisht nga pikëpamja sasiore në pjesën e Dijarbakërit, sidomos nëpër qytete, (Ataturku i vendosi këta emigrantë nëpër fshatra, u dha tokë, shtëpi, gjë të gjallë e katandi) numri i shqiptarëve është shumë më i madh se në brigjet e Detit të Zi.Do t’i mbyllja këto rreshta duke iu drejtuar dy shqiptarëve në Turqi, njerit nga Dibra e tjetrit nga Kosova, nga Prizreni. I pari është filozof i mirënjohur në Turqi, Riza Tefik Dibrani, i cili shkruan se “kombi fisnik shqiptar i ka dhënë Perandorisë Osmane e më pas Republikës së Turqisë me dhjetra e qindra njerëz të mëdhenj që lartësuan emrin e Turqisë në Europë dhe në botë, përfshi këtu një Hoxha Tahsin, një Shemsedin Sami Frashëri e të tjerë”. Së dyti, është shqiptari i Prizrenit e miku im, atdhetari i shquar Ibrahim Ikiz (Binaku) që dhe fëmijëve të vajzës së vet ua vuri emrat Naim e Besa. Ai më ka treguar se “nga 27 kombet që jetonin në Perandorinë Osmane, në krye të tyre dhe me statusin më të lartë (qëndronin mbi turqit e të tjerët) ishin shqiptarët. Ata quheshin kombi “nexhip”, që do të thotë kombi “fisnik”. Këtë vënd e këtë status e kanë dhe e ruajnë edhe sot shqiptarët e Turqisë…

Autori i këtyre rradhëve, duke menduar të ardhmen, ka bindjen e patundur dhe koha ka për ta treguar e vërtetuar, edhe historia ka për ta shkruar se Shqiptarët e Turqisë janë një potencial i jashtëzakonshëm sasior (përbëjnë numrin më të madh të shqiptarëve në botë) dhe cilësor dhe si të tillë kanë një mision fisnik të trefishtë (ndonjë segment i të cilit vjen natyrshëm nga shekujt), së pari, të kontribuojnë maksimalisht për vendin ku jetojnë e punojnë, Turqinë; së dyti, të shërbejnë si urë e fuqishme jo thjesht miqësie por vëllazërie midis Turqisë dhe Shqipërisë dhe, së treti, të shërbejnë në një mënyrë ose tjetër si një mbështetje dhe një lloj “leve Arkimedi” për zhvillimin e përparimin e Shqipërisë e të krejt kombit shqiptar, mjafton që vendi amë mos të bëjë indiferentin ndaj tyre siç e ka bërë deri më tani dhe të kujdeset për emancipimin e vazhdueshëm, sidomos shpirtëror, të tyre.