DW: Zoti Daum, ju ishit përfaqësuesi i parë i Gjermanisë, që shkuat në Shqipëri me vendosjen e marrëdhënieve diplomatike në vitin 1987. Çfarë Shqipërie gjetët, cilat qenë mbresat e fillimit?

Daum: Mua m’u bë shpejt e qartë se ai ishte një vend gjithë magji, plot bukuri natyrore, dhe për një evropianoperëndimor, të mësuar me nxitimin e shekullit të 20-të ishte një kthim prapa në mënyrën se si njerëzit kanë jetuar për shumë shekuj. Ishte në një farë mënyre një muze, që fillimisht ta mbante të fshehur faktin, që njerëzit dëshironin të iknin me çdo kusht prej tij.

DW: Nga ky muze shqiptarët mundën të dalin vonë, megjithëse Josef Strauss i ofroi qeverisë shqiptare një ndihmë qysh në vitin 1984, që u refuzua. Cilat qenë tani prioritetet kryesore të politikës së jashtme gjermane në lidhje me Shqipërinë?

Daum: Në orientimin e ri në politikën ndaj Lindjes në kohën e Willi Brandit dhe Genscherit Gjermania synonte që të vendoste marrëdhënie të mira dhe të ngushta, edhe pse ishin sisteme të ndryshme politike. Ideja ishte jo vetëm që të bashkëbisedohet, por edhe të ketë shkëmbime njerëzish dhe idesh në sa më shumë fusha, në mënyrë që edhe nëse këto nuk kontribuojnë për kapërcimin e antagonizmit Lindje-Perëndim, gjithsesi është me mirë bashkë, se sa kundër njëri-tjetrit. Ky program u realizua me të gjitha shtetet e Evropës, me të gjitha shtetet e Evropës Juglindore, përveç Shqipërisë. Shqipëria ishte vendi i fundit, me të cilin ne jo vetëm që donim të vendosnim lidhje për të patur marrëdhënie diplomatike, por donim të vendosnim marrëdhënie në sa më shumë fusha të jetës sociale dhe njerëzore.

Tirana, sheshi Skënderbe në 1990

DW: Deri në verën e vitit 1990 jeni përpjekur në mënyrë shumë aktive për të nxitur komunikimin, që i shërbente zgjimit dhe hapjes së vendit. A ishte e lehtë kjo duke patur parasysh ngërçin e sistemit?

Daum: Ishte e thjeshtë dhe e vështirë njëkohësisht. Menjëherë pasi hapa ambasadën në Tiranë dhe vendosa formalisht marrëdhëniet diplomatike, menjëherë pas kësaj, më duket dy tri javë më vonë kërkova nga ministria ime një kurs të gjuhës shqipe. Mora pushim 14 ditë dhe bëra një kurs intensiv privat të gjuhës shqipe në Paris në Ecole de Langues Orientales dhe pas këtyre 14 ditëve flisja deri diku shqip. Ky për mua ishte çelësi jo vetëm për të kuptuar gjuhën dhe për të lexuar Zërin e Popullit, por për të biseduar gjithmonë me njerëzit, kur ishte e mundshme. Jo vetëm se dija shqip, por për arsye se përfaqësoja vendin më të rëndësishëm evropian, u njoha shpejt me të gjithë ato, që lejoheshin të kishin kontakt me të huajt në Shqipëri dhe sidomos për shkak të preferencave të mia përpiqesha të njihesha me shkrimtarë, artistë, intelektualë dhe kam qenë shumë i lumtur për përzemërsinë dhe çiltërsinë, me të cilën jam pritur nga të gjithë.

DW: Keni patur një sërë aktivitetesh, disa ekspozita, si ajo e piktorit të njohur gjerman Horst Janssen.

Daum: Unë kisha bindjen se arti, si klasik edhe bashkëkohor, është çelës për të hapur zemrat e njerëzve. Unë vetë krahas profesionit të diplomatit kam edhe një jetë të dytë intelektuale, kam shkruar disa libra, madje mjaft syresh, kam qenë edhe kurator muzeumi, në vitin 2001 kam bërë ekspozitën e madhe të Shqipërisë në Mynih. Kisha shumë dëshirë që edhe në art t’u jepja shqiptarëve shansin për të parë origjinalet, sepse arti nuk mësohet dot nga librat. Ai mësohet nga veprat origjinale. Përmes aktivitetit tim si kurator në Mynih kisha kontakte të mira në Gjermani. Kemi patur një ekspozitë interesante me lojëra shahu, me figura klasike shahu pjesërisht prej qelibari dhe fildishi të periudhës prej shekullit të 18-të deri sot, që pati një sukses grandioz te shqiptarët, të cilët e duan shahun. Apo Horst Janssen, që ju përmendët, pastaj kisha njohje të tërthorta me shkrimtarin gjerman Martin Waltzer, i cili erdhi dhe banoi tek unë një javë dhe që u entuziasmua ashtu si dhe unë nga njerëzit në Shqipëri. Dhe kjo më hapi shumë, shumë dyer dhe shqiptarët e kuptuan se qënka dikush, që nuk interesohet vetëm për art dhe kulturë, por edhe për ne.

Ish ambasadori Werner Daum në bisedë me Deutsche Wellen

DW: Dhe me anë një artikulli për Nënë Terezën keni ndihmuar që ajo të marrë vizë për të vizituar Shqipërinë, gjë që i ishte refuzuar deri atëherë pesë, apo gjashtë herë.

Daum: Po, por jo direkt me një artikull. Siç e dimë të gjithë Nënë Tereza është shqiptare, por e lindur në një kohë, kur nuk ekzistonin ende shtetet moderne të Maqedonisë dhe Shqipërisë. Ajo ka lindur në Shkup si shqiptare, por nëna dhe motra e saj dhe më duket edhe babai kanë jetuar në Tiranë. Nëna e motra kanë qenë dhe besoj se janë ende të varrosura në Tiranë. Nënë Tereza kishte bërë për një kohë të gjatë kërkesë për një vizë si vizitore, dhe nuk ia kishin dhënë. Sigurisht për arsyen se ishte një përfaqësuese e angazhuar e katolicizmit dhe regjimi e urrente fenë në përgjithësi, dhe veçanërisht kishën katolike e urrente dhe e përndiqte dhe e ka shfarosur. Unë kisha dëgjuar për këtë dhe në fakt në një intervistë me një gazetë përmenda që ajo ka dëshirë të vizitojë varrin e nënës dhe motrës së saj në Tiranë dhe një herë i thashë gojarisht ministrit të Jashtëm, Reis Malile, se sigurisht që do të ishte më mirë në interesin e Shqipërisë që ta presë një person me renome botërore si Nënë Tereza, se sa ta merrte vesh bota, që një grua e tillë pengohet të vizitojë varrin e nënës së saj. Dhe kur bëri kërkesën tjetër, Nënë Terezës iu dha viza. Mendoj se kam arsye të besoj, se kjo ka ndodhur, ngaqë unë e pata theksuar dhe më vonë kam marrë një letër falendërimi nga Nënë Tereza, të cilën e kam edhe sot dhe jam shumë krenar, që kam një letër të shkurtër nga Nënë Tereza me nënshkrimin e saj.

DW: Zhvillime të tilla si vizita e Nënë Terezës e forconin shpresën për ndryshime. Muajt e verës 1990 ishin plot tension, pritje, padurim e ankth se çfarë do ndodhte. Njerëzit e parandjenin ndryshimin, por askush nuk guxonte, duke patur parasysh ashpërsinë e regjimit. Ishte si brenda një tenxhereje me presion, që mund t’i shpërthente kapaku. Si e përceptonit ju këtë situatë?

Daum: Kjo më ka dhënë shkas që t’i them vetes, unë dua të ndihmoj këtu. Unë duhet t’i mbështes me sa të mundem këto ndjenja shprese, dhe unë isha shumë i vetëdijshëm për faktin, se njerëzit, shumica e njerëzve, kishin një frikë esktreme. Ata e dinin se çfarë u kishte ndodhur më parë atyre, që kishin vënë sadopak në diskutim regjimin, qoftë edhe me fjalë, dhe në këtë situatë ndërmjet frikës dhe dëshirës për ndryshime, shpresa siç e thatë, e kishte shumë, shumë të vështirë të manifestohej. Por që kokat e njerëzve kishin ndryshuar, këtë e vija re qartë.

Në fund u bënë 1399 vetë gjithsej, që hynë në ambasadë.

DW: A mund të thuhet se ambasadat perëndimore ndihmuan në mënyrë aktive, që shqiptarët të hynin në oborret e tyre dhe të kërkonin strehim. Tashmë ishte fakt, i provuar në vendet e tjera lindore, se ikja e njerëzve i hiqte legjitimitetin regjimit dhe shkaktonte rrëzimin e tij. A keni kontribuar edhe ju në mënyrë të drejtpërdrejtë?

Daum: Refugjatët e parë hynë në ambasadën greke, ata ishin shqiptarë të etnisë greke, që flisnin greqisht, nja njëzet të rinj, që shpresonin se në këtë mënyrë do të iknin nga vendi për të gjetur një të ardhme jashtë Shqipërisë. Të tjerë të rinj, që falë historisë, por edhe falë afërsisë me radion dhe televizionin italian, dinin italisht, hynë në amasadën italiane. Në ambasadën gjermane askush. Ato, që kishin kërkuar ndërkohë strehim në ambasada, shpresonin se do të mund të dilnin nga Shqipëria, por kjo objektivisht nuk ishte shumë e sigurtë. Kishte raste precedente, të cilat e venisnin shpresën. Pastaj mendova, këto njerëz që duan të ikin nga burgu Shqipëri, që duan të ikin nga dhunimi jo vetëm i lirisë, por edhe i fesë, shkojnë te grekët dhe italianët, dhe as nuk u shkon ndër mend të vijnë te gjermanët. Dhe thashë me vete, unë dëshiroj që edhe te ne të strehohen njerëz, disi kemi për t’ia bërë, dhe nëse do të ketë sukses me një numër të konsiderueshëm, kjo do ta destabilizojë edhe regjimin. Pas ketij vendimi i hapa portat e ambasadës, dhe mbasdite vonë i ndeza të gjitha dritat, që kishte në ndërtesën e ambasadës dhe në oborr. Dhe me të vërtetë nga ai çast erdhën fillimisht disa, pastaj më shumë, dhe në fund u bënë 1399 vetë gjithsej, që u strehuan në ambasadën tonë.

DW: Disa të rinj kanë hyrë me kamion në oborrin e ambasadës, duke rrëzuar murin rrethues. Përse kjo hyrje me kamion, kur porta ishte ndërkohë e hapur?

Daum: Historia me kamionin ka qenë disa ditë më vonë, nuk mund ta them me saktësi se kur, katër apo pesë ditë më vonë, sepse natyrisht situata çdo ditë ndryshonte, madje çdo orë. Kishte vazhdimisht momente, kur shfaqej sigurimi, rrethonte territorin e ambasadës për të penguar që të tjerë njerëz të hynin në ambasadë dhe gjatë një momenti të tillë, tri katër ditë pas fillimit, erdhi kamioni, rrëzoi murin dhe ato, që ndodheshin brenda në kamion, kërcyen në tokë dhe ishin në ambasadë.

Kamioni që rrëzoi murin

DW: Sidoqoftë ju kishit mbi supe një përgjegjësi të madhe për kaq shumë njerëz (3199) në oborrin e ambasadës suaj. A keni mundur të flini i qetë ato ditë? Kishit frikë, apo mendonit se e gjitha do të përfundonte mirë?

Daum: Unë natyrisht që kam shpresuar se e gjitha kjo do të kishte një përfundim të mirë. Unë isha në një moshë të kaluar në atë kohë. Unë nuk e kam bërë një gjë të tillë nga entuziazmi rinor, apo për aventurë, por i kisha menduar shumë mirë edhe rreziqet. Unë e kisha mjaft të qartë se Shqipëria mund të reagonte me dhunë policore dhe ushtarake dhe siç mora vesh më vonë, ishte menduar me të vërtetë shumë seriozisht një gjë e tillë. Nga ana tjetër mendoja se në fundin e shekullit të 20-të përdorimi i dhunës në një situatë të tillë është diçka aq e tmerrshme, saqë do të kishte patur si pasojë fundin e menjëhershëm psikologjik të regjimit, një kryengritje popullore, si dhe shkëputjen komplete nga shtetet e huaja. Pra në përgjithësi isha i mendimit se do të kishim sukses.

Ai ishte edhe një konfrontim, nuk ishte vetëm aksion humanitar, por ishte, siç i thonë në frengjisht një bras der fer, një konfrontim i dhunshëm ndërmjet qeverisë shqiptare dhe meje dhe unë më shumë isha i mendimit se qeveria shqiptare do të ishte e detyruar të lëshonte pe, por përsëri plotësisht i bindur nuk isha. Por duhet ta pranoj, se kam qenë shumë i gëzuar që gruaja ime nuk ndodhej aty, dhe shumë i gëzuar, kur çdo gjë përfundoi mirë, sepse jo vetëm refugjatët, por ndoshta edhe ne do ta kishim paguar me jetë.

DW: Kjo ishte gati e pamundur, sepse shteti kishte marrë fund ekonomikisht, nuk kishte më ushqime në dyqane. Konfrontimi do të ishte vetëvrasje edhe për regjimin.

Daum: Kështu mendoj edhe unë, mendja ma thoshte se regjimi do të detyrohej të lëshonte pe, ky ishte vlerësimi im për situatën, përndryshe nuk do ta kisha bërë gjithë atë. Por ama isha i vetëdijshëm se po i hyja edhe një rreziku.

DW: Kur refugjatët morën lejen për t’u larguar ,duhet të kenë përjetuar një nga momentet më të lumtura në jetë. Por edhe në lirinë e fituar vazhdojnë sfidat e së përditshmes. Në Gjermani atyre u është dashur të përshtaten, të integrohen, ndryshimi ka qenë fillimisht i madh e shokues. A keni takuar ndonjërin prej tyre më vonë në Gjermani?

Daum: Kam patur vazhdimisht rast t‘i takoj. Është interesante se shqiptarët rradhë dalin vetëm. Shqiptarët shkojnë zakonisht vetë i dytë, apo vetë i tretë. Edhe shqiptaret. Dhe në vitet më pas, në ato raste kur ndodhesha në Gjermani, më qëllonte shpesh që në tren dëgjoja shqip. Madje edhe gjatë një shëtitjeje në natyrë pranë Manhajmit, në një rrugë mes fushave, takova disa shqiptarë dhe u fola. Gati gjithmonë do të ndodhej aty njëri prej të tremijëve, ose së paku vëllai apo motra e njërit prej të tremijëve. Por kur i takoja, ishte fare rastësore.

DW: A gëzoheshin që ju takonin, a ju kanë shprehur mirënjohje?

Daum: Patjetër që po.

DW: Ju i keni hapur dyert e ambasadës pa marrë urdhërin nga Boni. Kjo ishte një përgjegjësi me rrezik. Sa ia vlen të rrezikosh për të marrë vendime pa miratimin e qendrës, kur e kërkon nevoja e momentit?

Daum: Kjo ështe e imagjinueshme dhe e mundur vetëm në raste ekstreme. Një diplomat është i varur nga qendra. Boni atëherë nuk donte që unë të mbështesja në mënyrë aktive lëvizjen e refugjatëve. Unë kam patur pastaj, për ta thënë në mënyrë të zbutur, vështirësi tepër të mëdha me eprorët e mi politikë. Normalisht krimi më i madh i një diplomati është, kur nuk e bën atë, që i thuhet shprehimisht, por si në rastin tim, bën të kundërtën. Por ka edhe situata të tilla, kur nuk mban më përgjegjësi të drejtpërdrejtë para ministrit tënd, por para vetes dhe Zotit, dhe kjo ishte një situatë e tillë.

DW: Nganjëherë njeriu pyet veten, si është e mundur që diktatura të tilla si ajo në Shqipëri, të jetojnë rehat, pa u bezdisur nga njëri për dekada të tëra. Dhe askush nga jashtë nuk interesohet të ndryshojë diçka.

Daum: Për fat të keq bota në 25 vitet e fundit ka ndryshuar politikisht dhe nëse më pyesni mua personalisht, për të keq. Fundi i historisë është se vetëm një fuqi botërore konsideron, se duhet të përcaktojë fatet e kësaj bote. Kjo fuqi botërore e ndan botën në shtete dhe regjime, që e mbështesin atë dhe në të tilla, që nuk e mbështesin. Dhe për fat të keq koncepti i të drejtave të njeriut është zhvleftësuar, saqë fjala të drejta të njeriut përdoret për të kritikuar, apo për t’i margjinalizuar ato shtete, që nuk konkordohen politikisht me SHBA, dhe largohen sytë nga çdo formë e shkeljes të të drejtave të njeriut, nga shtypja e lirisë së mendimit dhe e lirisë se shtypit në ato shtete, që janë aleatë me SHBA.

Refugjatët nga Shqipëria mbërrijnë në Geseke, në Gjermani. 1990

DW: Në vendet, ku keni shërbyer, krahas punës së diplomatit jeni marrë edhe me punë shkencore, keni bërë libra për historinë e traditat e Sudanit, të Jemenit, përmbedhje me përalla jemenite. Çfarë nevojitet për t’i bërë të dyja, disiplinë, përkushtim, dashuri?

Daum: Po, falemnderit për fjalën, që thatë në fund. Kjo gjë kërkon shumë dashuri. Unë i kam dashur të gjitha vendet, ku kam qenë, pavarësisht nga regjimet politike, dhe kjo për arsyen se kam dashur njerëzit dhe sepse në të gjitha këto vende kam gjetur diçka fare të veçantë në historinë e tyre. Secili nga këto vende, që sapo përmendet, është krejt i veçantë, një individualitet unik, ashtu siç janë njerëzit individë të veçantë. Dhe pikërisht Shqipëria është një vend jashtëzakonisht mbresëlënës. Ajo, që më ka mbërthyer më së shumti në Shqipëri, është kultura bizantine, që deri atëherë e njihja vetëm nga këndvështrimi shkencor. Kulturën bizantine unë e kam jetuar të gjallë në Shqipëri me kishat, pikturat murale, ndërtimet, kështjellat, por edhe me mënyrën se si kultivohet bujqësia dhe në raportin me mjedisin natyror real. Kështu duhet të ketë jetuar perandoria bizantine, kështu njerëzit duhet të kenë besuar pak edhe te shpirtrat që jetonin në pyje, të cilët i kanë hedhur në afresket e mrekullueshme. Kjo më ka mrekulluar më së shumti në Shqipëri. Dhe natyra e mahnitshme, egërsia e alpeve, lumejtë në malet e larta, pyjet dhe të gjitha këto të mbajtura bashkë nga njerëzit, të cilët kishin një çiltërsi dhe ngrohtësi dhe një humanizëm, që nuk e prisje kurrë duke patur parasysh regjimin.

DW: Domethëne jeni përpjekur që thelbin, të bukurën e një vendi t’ia bëni të njohur publikut gjerman?

Daum: Kjo është njëra anë, ana tjetër është, se unë mësova atje jashtëzakonisht shumë. Ato që përjetova dhe pashë në Shqipëri, më prekën personalisht në shpirt. Më vonë jam marrë me studimin e tyre. Shqipëria më ka dhënë shumë me vete.

DW: Më vonë keni organizuar një ekspozitë për Shqipërinë në Mynih dhe keni publikuar një libër mbi Shqipërinë.

Daum: E përmenda, që historia e vendit më ka impresionuar. Dhe një pjesë e kësaj mahnitjeje ishte fakti, se sa pak dihej për Shqipërinë jashtë saj. Ishte një njollë në hartë, por unë po konstatoja, se sa histori kulture dhe arti fshihej në këtë copë tokë. Që në Tiranë mora vendim, që të bëja një ekspozitë për Shqipërinë. E thashë më parë, që përmes profesionit tim, edhe përmes profesionit tjetër timit, kisha lidhje me muzetë gjermane. Muzeu në Mynih u entuziazmua nga ideja për të bërë një ekspozitë për Shqipërinë. Unë që në kohën time në Shqipëri i kisha gjetur bashkëpunëtorët, intelektualët shqiptarë, që do të shkruanin për tema të ndryshme dhe kisha vizituar intensivisht me kuratorët muzetë dhe depot e artit, sidomos të ikonave dhe të artit popullor, duke bërë lista dhe fotografi të objekteve, që vinin në konsideratë për t’u ekspozuar. Pas ngjarjeve në ambasadën tonë në vitin 1990 Shqipëria jetoi vite të vështira, që nuk e bënin të mundur për të realizuar një projekt të tillë të madh dhe të shtrenjtë. Në vitet 90-të kam qenë pastaj disa herë në Shqipëri për të vazhduar me përgatitjen e ekspozitës. Më kujtohet mirë, kur kam qenë në Berat dhe se si kemi marrë nëpër duar të gjitha ikonat në qilarin e kalasë, në fund dukesha si afrikan, i mbuluar me një cm pluhur, ashtu si ikonat, por megjithatë e kisha mbushur bllokun me shënime. Ka zgjatur rreth 10 vjet, derisa në 2001 u hap ekspozita. Ajo përmbante një pjesë mbi prezantimin e historisë dhe kulturës së Shqipërisë dhe një pjesë të veçantë me prezantimin e artit të ikonave. Të dyja u pasqyruan në dy katalogje. Eskpozita qe shumë e suksesshme, pati 3200 vizitorë, pastaj ajo shkoi në Salzburg, e njëjta ekspozitë, ku edhe aty pati një numër të madh vizitorësh. Që andej shkoi në Torino, ku u eskpozua me shumë sukses me disa ndryshime. Besoj se patëm mundur t’u dhurojmë shumë njerëzve pak njohuri për bukurinë e këtij vendi të vogël Ballkanik.

Ndertësë kishtare në Voskopojë

DW: Ndoshta prezantime të tilla ndihmojnë për të rritur edhe në Shqipëri vetëdijën për rëndësisn dhe vlerësimin e historisë e të vazhdimësisë?

Daum: Ndoshta. Ekspozita entusiazmoi shumë vizitorë. Dhe unë shpresoj, ashtu siç e formuluat edhe ju, që edhe në Shqipëri t’u ketë dhënë njerëzve ndjenjën, se Shqipërinë jashtë nuk e shohin vetëm si vendin më të varfër të Evropës, por edhe si një vend, që ka kontribuar mjaft për kulturën evropiane dhe për historinë evropiane, jo vetëm me Skenderbeun.

DW: Ndoshta i keni ndjekur zhvillimet politike në Shqipëri, si i vlerësoni ato si një vëzhgues i jashtëm?

Daum: Për këtë nuk dua të them gjë, e them pa asnjë ironi, që politika nuk më ka interesuar kurrë në jetën time. Shqipëria ka statusin e vendit kandidat të BE, Shqipëria është anëtare e NATO-s, kjo është gjë shumë e mirë, por mendoj se gjërat thelbësore në jetën e vetë njerëzve, si dhe të vendeve dhe shteteve nuk qëndrojnë te politika, por tek rrënjosja brenda vetes, te mjedisi që njeh, te shpresat, që lidh me veten dhe familjen tënde, këto janë gjërat thelbësore dhe unë mendoj se një kishë bizantine në Shqipëri është më me vlerë se NATO dhe Bashkimi Evropian të marrë së bashku.

DW: Vitet e kaluara ka patur raste të demtimit dhe të plaçkitjes së ikonave dhe kishave me vlerë kombëtare.

Daum: Po e kam dëgjuar, për fat të keq. Kriminaliteti është një gjë e tmerrshme. Atë e shohim jo vetëm në Shqipëri, e shohim kudo në botë, është shumë e tmerrshme, se si shkatërrohen thesaret e artit nga kriminelët, që janë për mendimin tim më keq së vrasësit, sepse kur shkatërrohen veprat e kulturës janë të pazëvendësueshme.