“Që feja shërben si maskë për qëllimet më të ulëta, ky është një fakt aq i rëndomtë sa nuk ka pse të habisë askënd. Por që të ndodhë kështu edhe me filozofinë, vajza engjëllore e qiellit, që nuk ka kërkuar kurrë gjë tjetër përveç së vërtetës, kjo veç në kohën tonë ka ndodhur”. (Schopenhauer, Parerga und Paralipomena*, passim. Përkth. A. Dietrich, 1906-1909).

Tek Albania e vitit 1901 (vëll. G, f. 141) kemi paraqitur, sipas Le Mémorial Diplomatique de Paris, mendimin e një diplomati austro-hungarez për shqiptarët dhe çështjen shqiptare. Artikulli është aq i ngjeshur, dhe me pastërti e njohuri aq të thellë e të admirueshme për t’i vënë gjërat në vend, sa mund t’i rikthehesh me dëshirë lëçitjes të tij.

Ja dhe një diplomat italian, Z. Silvestrelli, ministër në Athinë që mendoi të shprehet për këtë çështje, duke thënë edhe ai copë disa të vërteta të thjeshta. Mendje kritike, Z. Silvestrelli nuk u kufizua vetëm në opinionet e rëndomta; por kërkoi të studiojë etnografinë dhe gjendjen e vendit ku ndodhet; dhe rezultati i kërkimeve të tij u përmblodh në një memorie që u botua në Buletinin e Ministrisë së Punëve të jashtme të Italisë, as më shumë e as më pak por 150 fletë të mira. Dy çështje vlen të vihen në dukje në këtë memorie: 1° që banorët e sotëm të Greqisë nuk janë pasues të grekëve të lashtë, por janë rezultat i një përzierjeje të sllavëve, shqiptarëve dhe latinëve; 2° që Greqia ka për kufi në Veri, Shqipërinë.

Këto dy konstatime të diplomatit erudit italian kanë shkaktuar në Greqi një indinjatë dhe protesta të shfrenuara, sa është e vështirë për një të huaj të krijojë një ide të qartë se ç’po ndodh. Qeverisë italiane iu desh madje të dorëzohet përpara këtij presioni qesharak popullor; por për të treguar edhe më mirë se ç’është në gjendje të bëjë me përfaqësuesin e vet të shkëlqyer në Athinë, ajo e ngriti Z. Silvestrelli në rangun e ambasadorit, dhe me këtë cilësi e akreditoi pranë Oborrit të Madridit.

Nga të dy vërejtjet e diplomatit italian po veçoj të dytën për ta komentuar. Por së pari, më duhet të them se ajo që ka të bëjë me origjinën e grekëve modernë është sot një e vërtetë e pranuar; pas veprës monumentale klasike të Fallmerayer dhe pas tërë atyre veprave të kritikës historike, ata që këmbëngulin të besojnë tek έλληνιχότης [helenët] e grekëve modernë, ata mund të thonë çfarë të duan, por ama jo se janë me mend. Që Greqia është e banuar nga një grumbull sllavësh, shqiptarësh, latinsh, dhe në sasi të vogla edhe nga gjermanikë, keltë, normandë (Kryqëzatat) e nga hebrenj (shekulli I e II pas J.K.) kjo, as që lë shteg për dyshimin më të vogël. Veçse grekët, s’ka pse ndihen të turpëruar për këto origjina. Një përzierje racash nuk është domosdoshmërisht e keqe. Përkundrazi, dhe mjaft të kujtojmë për këtë që populli më artist e më i brishtë që ka ekzistuar ndonjëherë, populli francez, është një agregat të paktën prej tri racash. Madje, e mira është që, për vetë grekët, e vërteta të njihet; ajo, në këtë mënyrë, u hyn më shumë në punë. Si pasues të grekëve të lashtë, ata do dukeshin më të zvetënuar; përzierje të shumë racave, relativisht kohët e fundit, ata përkundrazi janë një popull i ri dhe si të tillë kanë të drejtën e një prestigji para se të pohojnë vlerën e tyre. Nga ana tjetër, ata popullojnë Greqinë dhe janë kësisoj, depozituesit e gjuhës së grekëve: për këtë arsye të dyfishtë, pavarësisht nga gjithçka, ata duhen quajtur grekë; por duhet kuptuar më së miri se ky term nuk nënkupton aspak një vijimësi etnike.

Le të arrijmë te vërejtja e dytë e Z. Silvestrelli. Grekët kanë përfytyruar t’i japin Shqipërisë së poshtme emrin e vetë të lashtë të Epirit, duke nënkuptuar që këtej se kjo zonë ka qenë e banuar nga grekë dhe duhet t’i përkasë një ditë Greqisë; dhe kështu, Greqia nuk e prek më Shqipërinë. Për grekët, ka vetëm një Shqipëri të Veriut dhe jo një Shqipëri të Jugut; Shqipëria është për ta, në njëfarë mënyre, një distik [grup dy vargjesh në një poemë], thjeshtëzuar në një varg, apo një biçim vargu aleksandrin që nuk përbën veçse një hemistik [gjysmë vargu].
Mirëpo, të gjitha pretendimet janë qesharake e të përbuzshme. Në fakt:
1° Strabon-i na mëson se epirotët nuk flisnin greqisht, ishin të huaj. Po citoj fjalët e tij:
“ Όί δέ Θράκες καί Ίλλυριοί και Ήπειρώται καί μέχρι υϋυ έν πλευραίς (Έλλάδος) είσιν έτι μευτοι μάλλον πρότερον ή υϋυ όπου γε καί τής τώ παρόντι Έλλάδος άναντιλέκτως οΰσης τήν πολλήν οι βάρϐαροι έχουσι, Μακεδονίαν μέν Θράκες [ άλλα δέ μερη] Ήπειρώτικά έθνη.”
Është më se e qartë, apo jo? Strabon-i na mëson se “kombet epirotike” ishin “barbare”, domethënë të huaja para racës dhe gjuhës greke (Vepra, Strabon, VII, 6-13, f. 267. bot. Dübner-Muller).
2° Jo vetëm që shqiptarët nuk kanë emigruar në ndonjë Epir grek, por janë pikërisht grekët ata që kanë emigruar, në numër të vogël në Epirin shqiptar.
3° Përherë shqipja është quajtur “gjuha epirotike”. Dictionarium latino-epiroticum (Fjalori latono-epirot) i F. Blanchus (Frang Bardhit), Romë, 1635, provon pikërisht këtë. Jo më larg se para dyzet vjetësh, Rossi botonte përsëri në Romë një “Vocabolario italiano-epirotico” që nuk është tjetër veçse një fjalor shqip.
4° Në të gjitha veprat e botuara para periudhës së intrigave greke, përngjashmëria midis fjalëve Epir dhe Shqipëri e Poshtme është e përkryer.
5° Po e njëjta gjë edhe në hartat gjeografike. Po kënaqem me një shembull të vetëm: më 1827, admiraliteti anglez botoi një hartë zyrtare të Brigjeve të Shqipërisë, hartë e përgatitur nga një komision hartografësh anglezë, austriakë dhe napolitanë: krejt brigjet e Epirit përfshihen në të.1
6° Rusët, francezët dhe anglezët kanë pasur njëri pas tjetrit në ishujt jonianë një regjiment që e kanë quajtur zyrtarisht Regjimenti shqiptar. Krejt ushtarët e këtij regjimenti ishin rekrutuar në Epir, të gjithë ishin të së njëjtës fe me grekët dhe prapë, të gjithë e quanin veten shqiptarë dhe flisnin shqip. Një nga oficerët e regjimentit franko-shqiptar ishte Marko Boçari, i cili ka shkruar madje në atë kohë, me kërkesë të Pouqueville [Pukëvilit], një leksik shqip, dorëshkrimi i të cilit ndodhet në Bibliotekën Kombëtare të Parisit (Mss.Fonds albanais, n°1); kujtojmë që ne kishim parashikuar ta botonim këtë leksik. Po i njëjti Boçar shkëlqente në luftën e pavarësisë duke besuar, i shkreti, se bëhej fjalë për themelimin e një mbretërie shqiptaro-greke. Nipërit e tij, me mbiemrin Boçari e quajnë tani veten “helenë” dhe të prejardhur nga Themistokliu. Përshëndetje, o të prejardhur të Themistokliut! Të gjithë “helenët”, siç e shihni, janë po aq të vërtetë sa nipollët e Boçarit tonë. Ka madje në Athinë bij bavarezësh vendosur në Greqi në kohën e Otonit dhe që e mbajnë veten po ashtu për helenë, me demek të prejardhur nga Perikliu: Përshëndetje dhe juve, o të prejardhur të Perikliut!
7° Tradita diplomatike e të gjitha Fuqive evropiane ka njohur, pa kufizim, identitetin e Epirit dhe të Shqipërisë së Jugut, që janë e njëjta gjë. Pata ndër duar që prej një muaji qindra dokumente diplomatike të pabotuara që flasin për Shqipërinë dhe në të gjitha, njëjtësia është po aq absolute midis Epirit dhe Shqipërisë së Poshtme sa dhe midis Lutesës e Parisit, apo Ali hoxhë dhe hoxhë Aliu.
8° Më në fund, le ta provojë i huaji që përgatit një studim rreth Shqipërisë dhe që ka dyshime rreth çështjes së albanitetit të Epirit: të udhëtojë duke u ndalur për ca ditë nga Elbasani në Parga dhe nga Vlora në Janinë, domethënë le të përshkojë si turist Epirin nga Veriu në Jug dhe nga Perëndimi në Lindje, për së gjati dhe për së gjeri, duke zigzaguar në atë mënyrë që të vizitojë lokalitete sa më shumë që të jetë e mundur, – dhe le të na vijë pasandaj e të na kundërshtojë po të dojë.
Po i drejtoj tani një pyetje grekëve të zgjuar dhe që dinë të thellohen: a pandehin ata se këto intriga foshnjarake kundër unitetit kombëtar shqiptar janë të tilla që i shërbejnë interesave të Greqisë?
Albania, Viti 8, 1904, Seria 9 [nr. 1].