VOAL

VOAL

Copyright © 2022

VOAL

Shpëtimi i hebrejve në Shqipëri është vepër e të gjithë shqiptarëve – Studim nga ARSHIN XHEZO

January 27, 2016

Në pranverën e vitit 2005 erdhi në Shqipëri, – e pas pak muajsh shkoi edhe në Kosovë, – fotografi amerikano-hebre Norman H.Gershman, drejtor i Fondacionit Islamik të quajtur “Besa”. Fillimisht në Tiranë, pastaj edhe në qytete të tjera të Shqipërisë, Berat, Krujë, Shkodër etj., – sipas një liste që kishte me vete, – zoti Gershman kërkonte dhe fotografonte qytetarë, dëshmitarë nga familje që kishin strehuar e shpëtuar hebrenj gjatë Luftës së Dytë Botërore, ose pasardhës të tyre; por vetëm myslimanë, për nga besimi fetar, dhe me ta të krijonte një ekspozitë fotografike dhe një album të veçantë më vonë.

“Arsyeja pse jam fokusuar tek myslimanët në Shqipëri, – tha zoti Gershman,- është se bota, jashtë kësaj dhome, as nuk e di që shqiptarët janë një vend mysliman, se “Besa” e tyre, Zoti, miku, për ta janë të shenjtë, dhe kjo është arsyeja që kanë shpëtuar nga vdekja e sigurt qindra e mijëra hebrenj, të gjithë.”

Ndoshta, pikërisht për këtë arsye, pra, që ekspozita dhe albumi duhej vetëm me foto myslimanësh, pothuaj të gjithë ata që janë fiksuar nga aparati fotografik apo kamera e tij, kanë në duar nga një Kuran, ose nderojnë sipas ritit Islam. (Me sa duket, është zakon i vjetër fotografësh, që neve na kujtojnë ata të Komunales së dikurshme, të cilët, “të rregullonin” vetë, dhe, para se të shkrepnin aparatin, nuk harronin kurrë të të këshillonin: “Qesh pak?!”)
Albumi-libër ose libri-album, me titull “Besa” nga “Shqipëria myslimane” doli, dhe me akoma më shumë shpëtimtarë “myslimanë shqiptarë”, dhe fillimisht u reklamua në një turne në Mbretërinë e Bashkuar.

Pak më vonë, për librin “Besa” dhe për “Shqipërinë myslimane” u shkrua në gazetën e madhe gjermane “Die Welt”. (“Gjatë pushtimit gjerman, myslimanët shqiptarë shpëtuan gati 2000 hebrenj”. (“Die Welt, 2011). Pastaj, mbi bazën e librit u përgatit një film, “Besa”. “Premtimi”, kuadrot e të cilit, me shpëtimtarët e hebrenjve, – pothuajse të gjithë, po ata qytetarë myslimanë shqiptarë me Kuranin në duar apo duke nderuar në ritin Islam, u shfaqën edhe në rrjetin e njohur CNN, emision të cilin më pas e mori dhe e transmetoi edhe “Top-Channel”-i ynë.
Askush nuk e vë në dyshim qëllimin e mirë të zotit Gershman dhe për këtë duhet falënderuar. Por, ndërsa është krejt në të drejtën e tij të punonte për Fondacionin Islamik britanik, i cili, për motivet e veta kërkon t’i tregojë botës “një model islami”, kjo gjë nuk ka arsye të bëhet duke deformuar historinë me të pavërteta apo gjysmë të vërteta, të cilat janë edhe më të dëmshme se gënjeshtrat.

Vitin e kaluar, një fotoreporter, i njohur në botë për fotot dhe ekspozitat e tij me ngjarje dhe njerëz të veçantë, u befasua në Korçë, nga fakti se në këtë qytet, të “Shqipërisë myslimane”, sipas tij, myslimanët pinin birrë, por pinin edhe së bashku me të krishterët dhe në të njëjtin vend, në Festën e Birrës.

Gazetari që e intervistoi mund t’i tregonte një gjë që e dinë të gjithë, se myslimanët e Shqipërisë janë po aq, e ndoshta edhe më “ustallarë” si pijetarë se të krishterët e këtij vendi; pinë birrë, verë, raki e ç’tu zërë dora.
Është më se e vërtetë se në Shqipëri ka pasur dhe ka një Islam normal, madje edhe model, dhe se nga familjet myslimane janë strehuar e shpëtuar qindra e mijëra hebrenj gjatë luftës. Është e vërtetë, gjithashtu, se institucione të tilla tradicionale, si “Besa”, “Mikpritja” etj., kanë luajtur një rol të jashtëzakonshëm edhe në strehimin e shpëtimin e hebrenjve gjatë pushtimit nazist. Por, ka një dokumentacion të bollshëm në arkiva, shtyp e libra, dhe ka ende gjallë dëshmitarë, që konfirmojnë të vërtetën e madhe e të bukur, se edhe strehimi e shpëtimi i hebrenjve është vepër, as vetëm e banorëve me besim mysliman, as vetëm e atyre me besim të krishterë apo bektashinj: është vepër e të gjithë shqiptarëve. Dhe e një Shqipërie, as vetëm “myslimane”, as vetëm “e krishterë”, por e një Shqipërie, e cila, në të gjitha periudhat e shtetit shqiptar, që nga 1912-ta, me Kushtetutë, shteti gjithmonë është shpallur e ka qenë laik, nuk ka pasur asnjëherë fe zyrtare, por një bashkëjetesë fetare dhe etnike, vërtet në harmoni dhe model për shumëkënd.

Ndërkaq, edhe strehimi dhe shpëtimi i hebrenjve, siç nuk është meritë e qytetarëve të vetëm njërit apo tjetrit besim fetar, nuk është as ekskluziv i institucionit të “Besës”, “Nderit”, “Mikut” apo “Mikpritjes”.

Duke qenë e pamundur ta shpjegojnë shpëtimin e hebrenjve me tërë faktorët e vet; pra, duke e shpjeguar vetëm me “Besën”, kjo fjalë shndërrohet në magjike, të mistershme, vë në dyshim edhe të vërtetën, por edhe atë rol që vërtet kanë luajtur “Besa”, apo “Mikpritja” shqiptare. Por, gjithsesi, pa e tepruar, sepse, mikpritja për shembull, “nuk është cilësi përjashtimore e shqiptarit”. Ka edhe plot popuj të tjerë, madje mjaft mikpritës.

E keqja është se, veç të huajve, këto fjalë përsëriten si slogane, më shumë, për fat të keq, edhe nga ne që, herë nga padija, herë nga kompleksi i inferioritetit ndaj të huajve, duartrokasim pa u menduar dy herë kur shohim ekspozita apo filma, me “Shqipëri myslimane”, “shpëtimtarët myslimanë” e të tjera të pavërteta, mjaft që i përgatisin e shfaqin të huajt sepse “propagandojnë imazhin tonë”…

Ruajtja dhe përcjellja e kujtesës historike brezave, sidomos, për ngjarje të tilla si fashizmi, komunizmi apo holokausti ndaj hebrenjve, që i sollën trauma të mëdha njerëzimit, nuk është çështje erudicioni apo thjesht grumbullimi i fakteve.

“Ata që harrojnë të kaluarën janë të dënuar ta përsërisin”, -shkruan Franc Kafka.

Por “si ta ruajmë?” – Kjo, duket, është çështja.

Trajtimi i cekët, i njëanshëm, parcial, me gjysmë të vërteta dhe pa analiza të shkaqeve e pasojave siç po ndodh shpesh edhe me shpëtimin e hebrenjve në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore, që ua atribuon atë vetëm besimtarëve myslimanë apo e bën ekskluziv të institucionit tradicional të “Besës”, “Nderit”, apo “Mikut”, pra kur nuk bëhet bindës, e shndërron historinë në mit, – shansi dhe dhurata e mezipritur për antisemitët dhe neonazistët e sotëm.

Këtu nuk është rasti për t’u zgjatur, sepse, me këto çështje janë marrë e duhet të merren më mirë, besoj, specialistë të fushës, por për rastin që flasim, ta monopolizosh shpëtimin e hebrenjve tek besimtarët myslimanë, veç injorimit të së vërtetës historike, është edhe aspekti etik, moral. (Sa keq do të ndiheshin, në radhë të parë, vetë ato familje myslimane që sakrifikuan për hebrenjtë, para fqinjit, shokut e mikut të tyre të krishterë që bëri të njëjtën sakrificë).

Dhe, mbi të gjitha, kjo mungesë përgjegjësie, dashur pa dashur, provokon përçarje tek qytetarët, besimtarë të feve të ndryshme.

“Ideja se feja jonë është më e mira, është më e pastra, nga këndvështrimi antropologjik është një mit, – shkruan Akbar Ahmed, shkencëtar islamik në Universitetin amerikan në Uashington. – Krijimi i urave ndërmjet religjioneve është një imperativ, nëse dëshirojmë të mbijetojmë në shekullin XXI”.

Myslimanët e të krishterët, në Shqipëri janë “vëllezër siamezë”, historikisht, në shekuj. Edhe punët e bukura, edhe punët e shëmtuara, i kanë bërë bashkë. Edhe Shqipëria vetë, megjithëse nuk është as “Shqipëri myslimane”, as “Shqipëri e krishterë, dhe, sido që gjeografikisht është në Europë dhe me identitet europian, nuk po arrin ende të bëhet europiane me standardet e sotme, për përgjegjësinë e të gjithëve, e jo qytetarëve të njërit besim apo tjetrit.

Në këtë udhë të fatit të përbashkët, edhe shpjegimi i shpëtimit të hebrenjve është një shpjegim, besoj, realist vetëm po të analizohen të gjithë faktorët, të cilët janë komplementarë dhe kanë në themel mbijetesën dhe interesa, së pari, kombëtare, jetësore dhe ekonomike të të gjitha komuniteteve.

Disa prej tyre, mendoj se janë:
1 – Fqinjësia e hershme dhe e gjatë. Hebrenjtë, sikurse grekët, janë fqinjët më të vjetër të shqiptarëve. Ata kanë ardhur që nga shekujt II-I, para Krishtit, dhe fqinjërimi mëse dymijëvjeçar është në bazat e kësaj miqësie, që reflektohet edhe në solidaritetin e mëvonshëm.
2 – Hebrenjtë kanë ardhur jo si pushtues, por si emigrantë, hallexhinj, dhe për këtë arsye shqiptarët u kanë bërë vend e u kanë ardhur në ndihmë, sikurse më vonë, edhe emigrantëve grekë, serbë, maqedonas, vllehë etj.
3 – Në vitet kur hebrenjtë emigruan në viset shqiptare, ka pasur ende toka të lira e pjellore në faunë e florë; po ashtu, edhe nevoja të vendësve për krahë pune, sidomos, në ato zanate që ishin specifike për ardhësit.
Ky, besoj, është edhe një nga shkaqet kryesore nga i cili “përfituan” e “përfitojnë” kudo në botë emigrantët më të hershëm, sepse, siç dihet dhe shihet më qartë aktualisht, për shkak të komunikimit intensiv e globalizimit në tërësi, “pritësit”, sa vjen e “ngushtohen” edhe vetë në territore e në pasuritë e tyre kombëtare.
4 – Hebrenjtë gjetën në vendin tonë një traditë të konsoliduar të bashkëjetesës etnike dhe fetare, dhe pa gjurmë të antisemitizmit.
5 – Vendësit mikpritës nuk ishin fanatikë në fenë dhe ritualet e tyre, dhe e pranonin “të ndryshmin” të ndryshëm, edhe në besimin fetar, së bashku me ritualet dhe objektet e tyre të kultit, që i mbronin dhe i respektonin, njëlloj si të vetat. Perandori i famshëm Kostandini i Madh, që njihet si Kostandini nga Iliria, shkruan: “Ne dëshirojmë me gjithë shpirt që, të gjithë njerëzit të adhurojnë dhe të besojnë atë fe që duan”. (Michael Grant: “Kostandini i Madh nga Iliria”, Sh.B. “Bakus”, Tiranë, 2004, Fq.180)
6 – Shqiptarët kishin doke e zakone të tilla, si institucioni i “Besës”, “Nderit”, “Mikut” etj., të cilat inkurajonin tek ardhësit hebrenj, sikurse edhe tek ata të komuniteteve të tjera, sigurinë e jetës, nderimin, respektin për ta, për kulturën dhe fenë e tyre. Kjo është një cilësi e vyer dhe e njohur e etnotipit shqiptar.
7 – Hebrenjtë e shpëtuar nga nazistët në vitet 1943-1944, për shqiptarët, nuk ishin “përvoja” apo “prova e parë” e solidaritetit njerëzor dhe e sakrificës për tjetrin në hall e në fatkeqësi. Vetëm pak muaj më parë (pas 8 shtatorit të vitit 1943, kur kapitulloi Italia fashiste), shqiptarët e “harruan” armikun që i pushtoi e i vrau, dhe strehuan e shpëtuan rreth 20 mijë ushtarë dezertorë italianë që mbetën rrugëve e në pikë të hallit.
8 – Antifashizmi shqiptar dhe Lufta Nacionalçlirimtare, jo vetëm e inkurajoi mbrojtjen dhe shpëtimin e hebrenjve, por edhe vetë shpëtimi i hebrenjve u bë një nga shfaqjet, aspektet e bukura të antifashizmit shqiptar.
Në Shqipëri, bashkë me shqiptarët, kanë banuar e banojnë edhe komunitetet e grekëve, maqedonasve, vllehëve, romëve etj., dhe, natyrisht, solidariteti e sakrifica edhe për ta do të ishte krejt e njëjtë si ajo ndaj hebrenjve, nëse ata do të ndodheshin në kushtet e tyre, pavarësisht etnisë e besimit fetar.

Sikurse individët, edhe shtetet e kombet vlerësohen, sidomos nga kultura e konsensusit.

Institucioni i bashkëjetesës dhe harmonisë fetare dhe etnike në Shqipëri është një konsensus i madh dhe i vyer historik, i arritur gjatë shekujve dhe, sigurisht, me kostot përkatëse. Ky konsensus nuk është thjesht një besë, një betim individësh, aq më pak, një bashkim e shtrëngim duarsh i krerëve të institucioneve fetare, siç i shohim në qëndrime protagonistësh, në foto e ekrane televizionesh. Nuk është një marrëveshje ceremoniale “titullarësh” e politikanësh, pasuar nga firmat e vulat përkatëse.

Konsensusi i madh i bashkëjetesës apo harmonisë etnike dhe fetare në Shqipëri, i shqiptarëve mes vedi, së pari, por edhe me “të ndryshmit” që bashkuan fatin me ta, si çdo konsensus i vërtetë e jetëgjatë, është themeluar e ngritur mbi bazë interesash jetike, ekonomike, të mbijetesës, ekzistenciale, ku dallojnë, sigurisht, ato kombëtare, e bashkë me to, edhe interesat kulturore, fetare, morale, etike etj.

Meritë e shqiptarëve është se kanë ditur, jo vetëm të ndërtojnë e ruajnë konsensusin mes tyre, por edhe t’ua mësojnë këtë kulturë konsensusi edhe ardhësve, “jabanxhinjve” me kultura e besime të ndryshme. Por, edhe ardhësit, “të ndryshmit” kanë pasur meritën ta përvetësojnë këtë kulturë.

Platforma e Rilindjes sonë Kombëtare, që frymëzoi edhe dashurinë e “shkuarjen” edhe “me serbë, grekë e bullgarë”, siç shkruan Naim Frashëri, gjen, besoj, mishërimin më të bukur tek një nga poezitë më të bukura, “Himni i Flamurit”, të Fan Nolit, poet, historian, përkthyes, muzikolog, ish-kryeministër, por edhe themeluesi i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare:

“Flamur që linde Shën Konstandinin,
Pajton Islamin me Krishtërimin,
Shpall midis feve vllazërimin,
Flamur bujar për Njerëzi”

Është me shumë interes njohja e teksteve të himneve kombëtare të popujve të botës. “Himni i Flamurit”, i botuar në vitin 1926 nga Noli, më ka nxitur të shoh disa prej këtyre teksteve. Jo pak prej tyre janë tepër agresivë dhe me një fjalor morboz: “kocka”, “gjak”, “varre”. Nuk besoj se teprohet po të them se “Himni i Flamurit” i Nolit është më i bukuri dhe më i emancipuari që njoh, i denjë për Europën e sotme të Bashkuar.

“Nacionalizmi shqiptar është sekular”, – vëren me të drejtë analisti dhe njohësi i mirë i Ballkanit, Janush Bugajski.
Në Europën e sotme, “pa viza”, bashkëjetesa në diversitetin etnik, fetar, gjuhësor, kulturor është kriter civilizimi dhe kulture, kusht ekzistence.

“Shtetet unifetare janë të vjetruara për Europën moderne”, shkruan Karl Poper.

Shqipëria nuk ka nivelin e Greqisë, madje as të Serbisë, me gjithë krizën në këto shtete. Por, nuk të duket aspak normale që, me gjithë ardhjet e mijëra emigrantëve çdo vit, sidomos nga vendet e Lindjes, ku shumica janë të besimit mysliman, statusi unifetar thuajse nuk preket. Vetëm shifra prej rreth 800 mijë emigrantësh shqiptarë që kanë emigruar në Greqi, e ku shumica janë të besimit mysliman, do ta ndryshonte këtë përqindje. Për dekada të tëra në Athinë, në kryeqytetin e vendit nuk lejohej të ndërtohej, të paktën, një xhami e vetme.

Shqipërisë dhe shqiptarëve u mungojnë shumë gjëra, por këtë pasuri, këtë “prioritet” e ka, sido që nuk është në listën e “12 prioriteteve” të Bashkimit Europian. Është ndoshta nga rastet tepër të rralla kur, me bindje e jo pa krenari, të thuhet e të shkruhet fjala “model”.

Në Shqipërinë me së paku katër besime fetare dhe që nuk ka njohur kurrë luftëra me motive fetare, janë dukur e duken absurde luftëra të tilla, si ajo gjysmëshekullore në Irlandën e Veriut, midis protestantëve e katolikëve, ku u vranë, më së paku 4000 njerëz. Po kështu, sherri e lufta në Irak, mes sunitëve e shiitëve; Qiproja e ndarë në “greke” e “turke” etj.

Shqipëria, me gjithë sëmundjet që ka, nuk vuan nga sëmundja e Daltonizmit. Syrit të një shqiptari do t’i dukej monokron e monoton një qytet “bardhezi”; me vetëm xhami apo me vetëm kisha; vetëm me veshjet e zeza të klerikëve të krishterë, apo me vetëm ato bardhezi apo vetëm jeshile të klerikëve myslimanë apo bektashinj.
Bashkëjetesa dhe harmonia fetare dhe etnike ka bërë që qytetet tona, sido që ende jo si qytetet më të pasura të Europës, t’u ngjajnë galerive të artit, ku, bashkë me ngjyrat kombëtare, të rrinë bukur e në harmoni të plotë edhe ngjyrat e “të tjerëve”; vepra arti e monumente kulture. Bashkë me kishat, xhamitë e teqetë, edhe sinagogat hebreje, aq sa ka lënë pa shkatërruar barbaria e pushtuesve, sidomos pushtuesi i fundit, nazistët gjermanë, të cilët, vetëm hebrenj vranë rreth gjashtë milionë në botë, gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Në Shqipëri, siç dihet, u shpëtuan të gjithë hebrenjtë, ndërkohë që në fund të Luftës së Dytë Botërore rezultonte që komuniteti hebre ishte shumëfishuar në krahasim me paraluftën.

Ndërkaq, dokumentet tregojnë se Berati është qendra që priti dhe shpëtoi më shumë hebrenj. Që nga viti 1941 e në vijim, qyteti i Beratit priti rreth 600 hebrenj të ardhur nga Kosova; 94 familje dhe 87 individë, të cilët gjetën strehë e shpëtim në popull. Berati shpëtoi, jo vetëm “hebrenjtë e vet”, rezidentë, por edhe ata të ardhur nga Europa Qendrore e Ballkani, duke u bërë kështu, një rast tepër i veçantë edhe në botë.

Kjo shpjegohet me të gjithë ata faktorë që u përmendën, por do të veçoja bashkëjetesën shembullore fetare dhe etnike, të cilën e sheh cilido fare lehtë në vetë qytetin, që është i tëri “galeri arti”: kisha të mrekullueshme, me themele në Mesjetën e hershme, me arkitekturë befasuese, brenda të cilave mund të shohësh piktura murale dhe ikona mahnitëse; xhami dhe teqe bektashinjsh po aq të bukura.

Një toponimi e tërë dëshmon jetën dhe jetesën e hebrenjve: “Lagjja e çifutëve”, “Varri i Çifutit”, “Qafa e Çifutit”. Këto, bashkë me dokumentet në arkiva, libra e dëshmitarët që ende jetojnë, në banesat e të cilëve janë strehuar e shpëtuar gjatë luftës së fundit, i bëjnë hebrenjtë të afërt e të përditshëm. Dhe, nuk janë ‘vetëm myslimanë” këta shpëtimtarë. Nga 38 familje e individë që u nderuan nga bashkia e qytetit, 18 janë të besimit të krishterë, përveç shumë familjeve të tjera, nga të gjitha besimet fetare. Këta “fisnikë”, nuk janë as në listat e bashkisë, ndoshta, as në Muzeun e holokaustit në Izrael, por ata janë në Berat e në Shqipëri.

Bashkëjetesa dhe harmonia fetare i ka bërë bashkë edhe në sakrifica të kësaj natyre, siç janë bashkë, madje, edhe të përziera në lagje edhe kishat e xhamitë.

Në lagjen “Mangalem”, për shembull, ku kanë banuar kryesisht familje të krishtera, është një xhami që quhet “Xhamia e Beqarëve”.

Rruajtja nga të gjithë e objekteve të kultit është një kulturë e hershme. Duket çudi se si gjatë pesë shekujve të sundimit osman, kishat dhe veprat e artit brenda tyre janë ruajtur të paprekura.

Arti ekumenik në Berat, sikurse dhe në gjithë Shqiptarinë, e që shfaqet në veprat e artit mesjetar, dëshmon edhe për artistë të mëdhenj, por njëherësh dëshmon edhe bashkëjetesën qytetare.

Për të përmendur vetëm një: afresku i piktorit të madh të Mesjetës, Onufrit, në Katedralen e Shën Mërisë në lagjen “Kala”, ka në qendër një klerik të krishterë dhe një klerik mysliman duke biseduar.

Asnjë proces penal apo civil për çështje fetare nuk gjen në Berat; në asnjë periudhë, në asnjë regjim.

Në Berat, festat e besimtarëve të njërës fe, ishin e janë edhe të të tjerëve; për drekën e Pashkës për shembull, miq të ftuar të besimit mysliman, dhe anasjelltas, në festën e Bajramit të myslimanëve apo ato të Novruzit apo të “Hashures”, të bektashinjve.

I lindur në këtë qytet, mua, atëherë fëmijë, më dukej gjëja më normale që ne kishim aq shumë festa. Gati çdo javë kishim festa, sepse shkonim te shtëpitë e shokëve të lagjes e të klasës me fe të tjera, sikurse vinin edhe ata tek tonat. Vonë e mora vesh se bota nuk e kishte kështu.

Ka edhe plot fakte, detaje e dokumente që, vërtet befasojnë gjithkënd, por në fund do të doja të citoja një dokument, më saktë, një Ferman. Është Fermani i Sulltan Abdyl Azizit, i cili e dërgon në Berat, në fund të shekullit XVIII, ose në vitin 1225, sipas Kalendarit arab:

“Me kërkesë të popullsisë myslimane dhe ortodo-kse të qytetit Beligrad Arnaut (Beratit shqiptar), urdhëroj ngritjen e Kishës së Shën Mitrit në qendër të këtij qyteti” (Sami Starova, gazeta “Shekulli”, 21. 08. 2012).

Por, ndoshta, ende më i bukur është lajmi që morëm këto kohët e fundit nga gazetari Marin Mema, në kanalin televiziv “Top Channel”, në rubrikën e tij, “Shqipëria tjetër”:

“Në fshatin Malibardhë të Kurbinit, banorët në shumicë myslimane kanë ndërtuar me kontributin e tyre një kishë për ata pak bashkëfshatarë të tyre me besim katolik. Pas kësaj, këta të fundit, kanë vendosur të ndërtojnë një xhami, në shenjë mirënjohjeje për kishën që ua ndërtuan bashkëfshatarët e tyre myslimanë”.

“Malibardha duhet shpallur vend pelegrinazhi për politikanët…”, shkruante e vetmja gazetë “Dita” që e publikoi.
Besoj se është mirë të shkojmë të gjithë!…

  • twitter
  • facebook
  • linkedin
Fjalë kyçe: , , , , , ,

Komentet

Lajme të ngjashëm

Kujtimet e mjekut italian të partizanëve: Ylvija ra në dashuri me komandantin e rojeve të spitalit, por infermierja më pas nisi të bëjë dashuri me cilindo mashkull, edhe me të sëmurët

Lufta e Dytë Botërore, pati ndikime të fuqishme edhe në tokat shqiptare. Për këtë është folur mjaft nga historianët tanë, në frymën komuniste. Brezat e para vitit 1990, e kanë mësuar këtë nga tekstet shkollore, nga Historia e Partisë së Punës dhe Historia e Shqipërisë, por shumë pak syresh, janë njohur me trajtimin alternativ bërë nga historianët dhe autorët jo komunistë, brenda dhe jashtë vendit. Lidhur me këtë, është me shumë interes libri “La guerra piu lunga” i Franco Benantit, ish mjek në ushtrinë pushtuese italiane, në Ballkan e Shqipëri, botuar nga shtëpia “Mursia” e Milanos (botimi i parë më 1966, pasuar nga katër ribotime të mëvonshme).

Pas 8 shtatorit 1943, kur gjenerali Badoglio shpalli kapitullimin e ushtrisë italiane dhe kalimin e saj në anën e aleatëve, Benanti, sikurse mijëra ushtarë të tjerë, u bashkua me forcat partizane shqiptare, ndërsa pas lufte kaloi një kalvar të gjatë internimi, burgosje dhe pune të detyruar, vite agonie, urie, dhune, brutaliteti, torture, derisa sa më 30 qershor 1948, arriti të kthehej si klandestin në atdheun e vet, Itali, pranë të shoqes dhe familjes.

Ajo që tregohet në këtë libër është dëshmi personale jo vetëm e Dr. Benantit, vetë, por edhe e miqve të tij italianë, me të cilët ndau të njëjtin fat, sidomos sa i përket luftës së përbashkët kundër gjermanëve dhe përjetimit të regjimit komunist pas lufte. Është interesant, se ndonëse vinte nga një vend me regjim totalitar, siç ishte Italia Musoliniane, që nga viti 1922, Dr. Benanti, konstaton më shumë ashpërsi dhe egërsi, më shumë anti-humanizëm dhe primitivitet, në regjimin totalitar komunist shqiptar.

Duke abstraguar nga subjektivizmi i tij, si pjesëtar i një ushtrie të huaj dhe i një populli tjetër, sa i takon opinioneve për Shqipërinë dhe ngjarjet e zhvilluara aty, duhet të pohoj se, në tërësi, autori pasqyron me vërtetësi atë realitet të hidhur dhe tragjik, që ekzistoi në vendin tonë që në vitet e para pas lufte. Kjo vlen sidomos për brezat e rinj, që nuk e kanë vuajtur në kurriz atë burg të madh që përfaqësonte Shqipëria komuniste e Enver Hoxhës, për shumicën e popullit shqiptar, për të qenë syçelët, që ajo kohë të mos kthehet kurrë më!

Misioni im në Shqipëri

Në një ditë të ftohtë dhjetori 1941, kur shërbeja pranë regjimentit 130, të Këmbësorisë të Divizionit “Perugia” në Dalmaci, mora urdhër të vija në Shqipëri, për të hetuar zonat e sëmundjeve infektive, në radhët e popullsisë vendase, që mund të rrezikonin trupat tanë aty. Në atë kohë mora vesh për ekzistencën e një lëvizje komuniste në fillimet e saj dhe për Enver Hoxhën, lajme këto që i njoftonte Shërbim Informativ i Ushtrisë (SIM).

Atëkohë, sigurisht kjo lëvizje nuk kishte krijuar ende probleme, për ushtrinë tonë këtu. Shqipëria ishte shtrirë pak a shumë në kufijtë e saj natyrorë, i tërë vendi ishte përfshirë nga ndërtime të shumta rrugësh, ndërtesash, objektesh industriale, veprash bonifikimi, etj.

Sikurse edhe kolegët e mi, pata përshtypjen se ky vend ishte një strehë e sigurt, larg teatrit të luftës gjigante, që ishte shtrirë në anë të tjera të Evropës dhe botës. U ktheva në Split, më 22 dhjetor. Rreth dy vite më vonë, Divizioni “Perugia”, u transferua në Shqipëri, konkretisht në rrethet e Përmetit, Këlcyrës, Tepelenës, Gjirokastrës dhe Delvinës. Në gusht 1943, situata në Shqipëri kishte ndryshuar ndjeshëm. Kishte nisur lufta partizane.

Nga të katër grupet komuniste, që ekzistonin para nëntorit 1941 (i Korçës me Enver Hoxhën, Koço Tashkon, Koçi Xoxen, Nako Spirun dhe Mihal Lakon, i Shkodrës me Zef Malën, Qemal Stafën, Liri Gegën, Tuk Jakovën, Vasil Shanton dhe Kristo Themelkon, i Të Rinjëve, me Anastas Lulën, Elami Nimanin, Sadik Stavelecin, Hysni Kapon, Bedri Spahiun dhe Ramadan Çitakun dhe i Zjarrit, me në krye Andrea Zisin), tri të parët kishin formuar Partinë Komuniste, nën mbikëqyrjen dhe udhëzimet e dy komunistëve jugosllavë, Dushan Mugosha dhe Miladin Popoviç dhe në lidhje me Kominternin (Internacionalen e tretë Komuniste, që drejtohej nga Moska).

Nga partitë e tjera, më e rëndësishmja ishte ‘Balli Kombëtar’, i kryesuar nga Al Këlcya, Skënder Muço, Xhem Gostivari, Hysni Dema, etj. Autori me sa duket harron një figurë qendrore, themeluesin e “Ballit Kombëtar”, Mit’hat Frashërin. Nacionalistët shqiptarë, afirmonin të drejtën e lirisë së individit, të drejtat kombëtare të popujve, “Shqipërinë e Madhe”, duke pasur jehonë të shumë shtresa të popullsisë. Por bashkëpunimi ndërmjet tyre, për shkak të parimit të “Luftës së klasave”, që ndiqnin komunistët, nuk ishte realizuar.

Ndeshjet e para me partizanët, ushtria italiane i pati në muajin mars 1942, kur u sulmuan disa posta të largëta dhe u vranë disa ushtarë. Me 1 maj 1942, partizanët dogjën depot e Mavrovës, rreth 15 km. larg Vlorës, rrugës për Gjirokastër. Një karvan automjetesh u sulmua dhe iu vu zjarri, një kompani karabinierësh në Selenicë, ra në pritë.

Me 25 (apo 24?) korrik, u prenë të gjitha linjat telefonike të vendit dhe iu vu zjarr centralit telefonik të Tiranës. Vojo Kushi me shokë, sulmoi edhe aeroportin e Tiranës. Në Korçë u dogj ndërtesa e prefekturës, ndërsa në Elbasan, depot e municioneve. Çetat e Mehmet Shehut, Isa Toskës dhe Alizot Demirit, kryenin thuajse çdo ditë goditje, ndaj qendrave italiane këtu.

Veprimet në zonën bregdetare, shoqëroheshin edhe me ato në Shqipërinë e Mesme, ku vepronte Myslym Peza dhe në Dibër, ku vepronte Haxhi Lleshi. Partia Komuniste mori hegjemoninë në Frontin Nacional-Çlirimtar, që u shpall më 16 shtator 1942, në Pezë. Komunistët jugosllavë, vijuan të drejtonin punën e komunistëve shqiptarë. Kështu, pas largimit të Dushanit, vjen Bllazho Jovanoviç, që organizon një konferencë të jashtëzakonshme në Labinot, më 17-22 mars 1943.

donëse jugosllavët, veç të tjerash, kërkonin që të mos bashkëpunohej me nacionalistët, Hoxha dhe Dishnica (Ymer) më-dyshonin. Por megjithatë Enver Hoxha, e vlerësoi shumë “ndihmën e shokut Bllazho që erdhi si një hyjni, e zbritur nga qielli”, (kështu diskutoi ai më vonë në Mbledhjen e Beratit). Sidoqoftë, këta organizuan në gusht 1943, Konferencën e Mukjes, ku u muarën shumë vendime të rëndësishme, midis të cilave ishte zgjedhja e “Komitetit të Shpëtimit Kombëtar”.

Kur u muar vesh kjo nga Popoviçi dhe Mugosha, këta, të mbështetur nga Koçi Xoxe, e kritikuan ashpër Hoxhën, i cili paskëtaj e shpalli marrëveshjen të pavlefshme, duke provuar kështu që Partia Komuniste e Shqipërisë, ishte një shtojcë e asaj jugosllave dhe antikombëtare. Ndërkohë, veprimet luftarake me partizanët u ashpërsuan dhe forcat tona patën humbje të mëdha, në njerëz dhe materiale.

Tragjedia e shtatorit 1943

Grushti i shtetit i 25 korrikut 1943 në Romë, ngjalli shpresa për një armëpushim dhe për t’u rikthyer më në fund në shtëpitë tona. Por gjeneral Badoglio, deklaroi se; “Lufta do vazhdojë”. Kundër kujt? A do i kishim sërish aleatë gjermanët? Apo do luftonim me ta?

Në Ballkan, atëkohë ndodheshin 700.000 trupa italiane, që prisnin një urdhër për t’u rikthyer në atdhe. Në Shqipëri ndodheshin: Korpusi i katërt, korpusi XXV, trupat e zonës Shkodër–Kosovë. Të gjitha këto, përbënin armatën e nëntë italiane, që varej nga Grup-Armata e Lindjes, me qendër në Tiranë. Shtojmë këtu edhe reparte të tjera individuale, si trupat e Marinës, ato Ajrore, Aeronautike, Karabinierë dhe Policinë.

Forcat italiane në Shqipëri, kështu përbëheshin nga gjashtë divizione, përveç reparteve shtesë, duke kapur shifrën 120.000, të ndarë në 200 njësi të mëdha e të vogla, të dislokuara në pjesë të ndryshme të Shqipërisë. Kishte edhe një divizion gjerman, me reparte shtesë.

Erdhi 8 shtatori, e mërkurë ora 19 e 15, kur dëgjuam në radio, për shpalljen e armëpushimit. Në çastin e parë, u gëzuam pa masë. Mendimi i parë ishte, të ktheheshim në shtëpitë tona! Deri në mëngjes, rrinim duke pritur, duke pyetur se çdo bëhet me ne, tash e tutje. Por s’u tha asgjë tjetër, veç që; “trupat italiane të jenë të gatshme të reagojnë, ndaj çdo situate eventuale…”! Lidhur me një ndeshje të mundshme me gjermanët, kishim një farë sigurie, se do t’i mundnim, nga që numri i forcave atëkohë, ishte në favorin tonë, 4 me 1.

Për atë situate, shumë gjëra kanë mbetur me vite një enigma, deri sa Departamenti i Shtetit i SHBA-ës më 1964, zbuloi të vërtetën. Trupat tona në Ballkan, përbënin atë kohë dy të tretat e ushtrisë italiane. Ne kishim mjaft kohë, duke filluar muaj më parë, kur kishin nisur traktativat e fshehta me aleatët, që të tërhiqeshim gradualisht për në atdhe.

Por kjo nuk ndodhi. Sepse duhej shpëtuar Kurora Mbretërore dhe kapot e mëdhenj në kurriz të ushtrisë, kjo kishte qenë shqetësim më i madh i Komandës së Përgjithshme, që nga 25 korriku, deri më 8 shtator. Pra nga frika e reprezaljeve, nga ana e gjermanëve, Badoglio dhe të tjerët, e mbajti sekret planin e tyre, për të kaluar në anën e aleatëve.

Familja mbretërore, Badoglio dhe gjeneralët madhorë, e braktisën Romën më 9 shtator dhe u strehuan në Pescara. Ndërkohë, komandanti i Armatës së nëntë, ndodhej në Romë dhe nuk mund të fluturonte dot në Tiranë. Kështu që trupat tona mbetën, pa ditur si të vepronin.

Që më 19 gusht, Roozvelti dhe Çurçilli, i kishin thënë Stalinit që Italia do kalonte në anën e tyre dhe kishin dhënë porosi që Kombet e Bashkuara, të tërhiqnin ushtarët italianë me anije në bregdet, për në Itali. Ndërsa Badoglio, “ky ushtar i vërtetë”, që pas vdekjes i ngritën edhe monument, i harxhoi 45 ditë, pa njoftuar askënd, nga frika e vet ndaj gjermanëve.

Në tërë Ballkanin, nuk kishte më shumë se tetë divizione gjermane, tre në Dalmaci dhe pesë në Shqipëri e Greqi. Pra, gjermanët ndjeheshin të dobët, ata kërkonin në momentet e para një farë kompromisi, për zgjidhjen e situatës dhe jo përdorimin e forcës. Ende sot e kësaj ditë, nuk është bërë e njohur sa duhet, drama e divizioneve italiane në Shqipëri dhe kostua e humbjeve të tyre.

Më 9 shtator 1943, gjermanët futën në Shqipëri divizionin e 181 të koracuar, që zuri post komandat tona në Shkodër dhe në Lezhë. Regjimenti 92 i motorizuar, u vendos në Durrës dhe Vlorë. Më 10 shtator, divizioni 100 i këmbësorisë, rrethoi Tiranën, zuri post-komandën e Armatës, Autoparkun dhe barakat, zyrat dhe magazinat ushtarake. Gjermanët e mbajtën rob komandantin e Gruparmatës së Lindjes, Ezio Rosi, që kishte ardhur të bisedonte me ta. Komandanti i armatës së 9-të, Renzo Dalmazzo, u detyrua nga gjermanët, të urdhërojë çarmatimin e ushtrisë së vet.

Në këto kushte, shumë ushtarë dhe oficerë italianë, nuk pranuan t’i lëshojnë armët dhe kaluan në radhët e partizanëve shqiptarë, të tjerë u kapën dhe u keqtrajtuan nga gjermanët (u vranë në vend, u nisën në kampet e përqendrimit në Gjermani, apo u vunë në punë të detyruar).

Vetë reparti im, u zu rob nga gjermanët dhe u urdhërua të marshonte në drejtim të Vlorës, për t’u larguar që andej për Gjermani. Në Mavrovë, duke përfituar nga rrethanat, së bashku me të tjerë, u arratisa dhe kalova në malet për rreth, ku vepronin forcat partizane, me të cilat u bashkova. Si mjek, u caktova të punoj në spitalin partizan të Smokthinës. Kushtet aty ishin jashtëzakonisht të mjera. Të plagosurit i mbanin shtrirë në tokë, në kushte higjienike të vajtueshme dhe në çrregullim të madh.

Përveç dy kolegëve italianë, punonte Dr. Ibrahim Dervishi, i ndihmuar nga një studente, e quajtur Lume. (Në fakt emri i saj i vërtetë, ishte Drita Kosturi, ish e fejuara e Qemal Stafës). I pyeta ata, në se mund t’i shikoja edhe ushtarët italianë të plagosur, që i kishin vënë në një çadër. Edhe këta pesë ushtarë të Divizionit “Perugia”, ishin shtrirë në tokë. Ishin tretur nga uria. Vdiqën natën e parë dhe u varrosën diku, pranë lumit Shushica.

Pas pak ditësh, u transferuam në malin e Kudrevicës, rreth 2000 m. mbi nivelin e detit, sepse gjermanët po afroheshin. Aty ndenjëm disa ditë dhe pastaj u kthyem në Smokthinë, pasi vala e reprezaljeve gjermane, kaloi. Të çarmatosur nga gjermanët, në marshim drejt kufirit maqedonas, rreth katërqind ushtarë italianë, kapen nga partizanët, zhvishen nga rrobat dhe këpucët dhe çohen në kampin e punës në Punë-mirë, afër Voskopojës.

Komisari i kampit ishte një kriminel sadist, i cili sillej me italianët, njësoj si nazistët në kampet e tyre të përqendrimit. Ushtarë dhe oficerë italianë, gjysëm të zhveshur, banonin na baraka pa dyer, rreth 1500 m. mbi nivelin e detit, ku temperatura ditën, shkonte nën zero, ndërsa natën, deri në minus 15 gradë celsius. Ushqeheshin me 300 gram bukë misri në ditë e, asgjë tjetër.

Me gjithë këto kushte, ata punonin tërë ditën, pa ndërprerje.. Shpyllëzonin, bënin dru zjarri, bartnin materiale në kurriz nga Voskopoja në Punë mirë. Kush kthehej me vonesë, nuk merrte racionin e bukës. Shumë të burgosur vuanin nga ethet malarike, nga kallot në këmbë, pa marrë asnjë mjekim. Disa vdiqën nga dizenteria, ose nga rraskapitja. Kush nuk e realizonte normën, ndëshkohej rëndë.

Një herë, kur pati një sulm nga gjermanët dhe partizanët ia mbathën, grupi i italianëve u nis në marshim drejt bregdetit, me shpresë se mos kapte ndonjë anije për Itali. Shumë pak syresh arritën në bregdet, ndërsa të tjerë, ose vdiqën rrugës, ose u kapën nga fshatarët, që i morën në shtëpi për të kryer punë për një copë bukë.

Ndihmesa e italianëve në luftën çlirimtare

Siç thashë, shumë italianë u bashkuan me partizanët dhe luftuan me heroizëm. Ata formuan madje edhe reparte të veçanta, si batalioni “Tomorri” dhe “Antonio Gramshi”. Këtë e dëshmojnë edhe komandantë partizanë, si Riza Kodheli e Mehmet Shehu, në përbërje të reparteve të të cilëve vepronin edhe skuadra apo kompani të tëra, me artiljerë dhe specialistë ushtarakë italianë.

Batalioni “Antonio Gramshi”, ndonëse mbante emrin e një komunisti të njohur italian, formohej vetëm nga ushtarë italianë, me bindje të ndryshme ideologjike, por me ndjenjën e lirisë dhe drejtësisë të përbashkët. Po përmendim një rast: sulmin ndaj një autokolone gjermane në rrugën Elbasan – Peqin ku u shkatërruan 18 automjete, u hodhën 28 000 kg bomba, u qëlluan dy avionë gjermanë dhe u vranë 54 gjermanë. Për t’u përmendur janë luftimet në Zagori në janar 1944 ku humbën jetën 11 italianë me Terzilio Cardinalin në krye.

Operacioni gjerman i dimrit, 1943-1944

Në këtë operacion, gjermanët angazhuan pesë divizione të tyre në Shqipëri, Greqi e Jugosllavi, plus disa reparte speciale dhe forcat kolaboracioniste. Partizanët kishin rreth 20.000 luftëtarë, në katër brigada, nëntë grupe dhe 18 batalione, përfshi batalionin “Antonio Gramshi”. Këta morën ndihma në armë, veshmbathje dhe ilaçe nga aleatët. Anglezët kishin rreth 30 këshilltarë të tyre pranë brigadave partizane, ku përveç të tjerash, kishin edhe tetë stacione radioje. Por ata trajtoheshin nga partizanët, si armiq potencialë, të nxitur nga i dërguari jugosllav, Svetozar Vukmanoviç Tempo, prandaj mbikëqyreshin rreptë.

Pas katër ditë luftime të forta në zonën e Arbanës, pranë Tiranës, partizanët u tërhoqën në zonën e Çermenikës. Pati shumë të vrarë e të plagosur. Rregullat ishin të ashpra, sa që ata që nuk mund ta ndiqnin kolonën, në tërheqje vriteshin me një plumb pas qafe. Me këto masa, Mehmet Shehu arriti ta ruajë Brigadën e vet nga shpërbërja, përkundër Brigadës së Dytë të Beqir Ballukut, e cila u shkatërrua krejt (u vranë ose dezertuan në masë). Gjermanët ndërmorën një ofensivë të dytë me 7 janar, kur brigada e parë ishte tërhequr poshtë Shkumbinit, e dyta dhe e treta ishte shkatërruar dhe Komanda e Përgjithshme qe izoluar dhe nuk funksiononte dot.

Spitali i Vermikut, pranë Smokthinës

Ishte një shtëpi e fshatarit Riza Luna, që u vu në shërbim të të sëmurëve e të plagosurve. Përgjegjëse e spitalit ishte partizania Ylvie. Disa partizanë të Brigadës së V-të, që vepronte aty pari, kujdeseshin për mbrojtjen dhe shërbimet në spital. Ylvia ishte rreth 30 vjeç, e martuar me një partizan të një brigade që vepronte në Dibër, i quajtur Skënder. Vishej me pak elegancë dhe e mbante veten. I urrente italianët, por me mua sillej korrekt.

Në shkurt, erdhi në Vermik Ibrahim Dervishi dhe i shoqi i Ylvies. Ata sollën një urdhër për transferimin e kolegut tim italian, Condrell, diku në kufirin Maqedon dhe ikën sërish.  Disa ditë më pas, Ylvija ra shumë në dashuri me Braho Kuçin, komandantin e rojeve të armatosura të spitalit. Por pak kohë më pas, ajo u ftoh me Brahon dhe nisi të bëjë dashuri me cilindo mashkull që kalonte aty pari, edhe me të sëmurët. Rasti i saj më dha të kuptojë, se si shpërthejnë ndjenjat e dashurisë së lirë, edhe në kushtet e rrepta të luftës. Memorie.al

SHTJEFEN  MARK  PALUSHI TEFA- Nga Fritz RADOVANI

SHTJEFEN PALUSHI
(1943 = 1985)

 

Vitet kalojnë, po kujtimet mbesin të pashlyeshme per disa Miqë!

E një nder Ata Miqë të paharrueshem asht edhe Shtjefni ose Tefa!

Ishim në Shtëpi të Kulturës në Shkoder, kur Tefa djalë i vogël erdhi dhe mori një letër nga Prof. Vladimir Jani për sekretarin e Lidhjes në Tiranë, Foto Stamo, letër me anë të së cilës Prof. Vladimiri, i kërkonte me ndihmue Tefën për me u rregjistrue në Lice Artistik në Tiranë, tue pasë parasyshë se Tefa asht i talentuem dhe duhet ndihmue për konditat shëndetësore të tija, sigurisht piknisja ishte talenti i tij. Që në bankat e Liceut spikatë prirja e tij e veçantë për karikaturën, një gjini krejt e veçantë e grafikës por edhe pak e zhvillueme tek na. Piktori i njohtun Zef Bumçi e ndihmoi pa rezerva talentin e ri Tefën, i cili për një kohë të shkurtë bahet i njohun në Shqipni nëpërmjet faqeve të revistës “Hosteni”. Pa kalue pak vite Tefa merr pjesë edhe ndër ekspozita ndërkombëtare ku, fiton edhe çmime artistike.

Tefa krahas ilustrimeve për revistën merret edhe me ilustrime librash dhe me vepra karikature që i paraqet në ekspozitat lokale të Shkodres dhe ato nacionale në Tiranë, ku, pothuej vazhdimisht asht nderue me çmime për merita artistike.

Pa hy në analiza të veprave apo të ekspozitave personale të Tija, unë do të tregoj në këte shkrim dy aspekte: Tefa aplikues i parë në Shqipni i karikaturës në tekstil dhe, Tefa piktor i denjë si shok dhe mik i  vërtetë me u quejt “shkodranë”. 

Deri në vitin 1993 ruejta me shumë kujdes arkivin e plotë të modeleve të tekstilit të punueme në atë fabrikë që nga hapja e repartit të stampimit në vitin 1959 nga piktori bullgar i cili, kishte ardhë në Shkoder për aplikimin e metodës së stampimit me serigrafi në Shqipni. Aty ishin të gjithë negativat e modeleve që ishin stampue në fabrikë që në fillim nga piktori Franc Ashiku. Ka pasë pak filma të damtuem nga një përmbytje e fabrikës, por me pak retushime nuk humbtë vizatimi origjinal, mbasi ata filma mujta me i tha nga ujë në ato ditë. Mund të tham se vlera e tyne ishte shumë e madhe për historikun e tekstilit në atë qytet ku, pëlhura e mëndafshit asht aq e vjetër sa vetë Shkodra… Porsa dola në pension në vitin 1992, u zhduk edhe arkivi. Mbas vitit 1969 aty ishin të ndamë në vite edhe negativat, edhe mjaft vizatime në letër por, edhe mjaft nga kampjonet që pregatiteshin në pelhurë për me u aprovue nga entët tregtare të krejt vendit tonë. Duhet theksue se në konsultat për këto modele paraqiteshin rreth 75 – 80 modele vizatimi në vit të pregatituna kryesisht nga unë dhe Tefa, i cili mbulonte gjokset e bluzave të trikotazhit me karikaturat e Tija aq të dashtuna për fëmijët e të gjitha moshave, madje edhe shumë pelhura pambuku të vlefshme për me u përdorë edhe nga vajzat e reja të rritëshme.

Tefa krahas ilustrimeve për revistën merret edhe me ilustrime librash dhe me vepra karikature që i paraqet në ekspozitat lokale të Shkodres dhe ato nacionale në Tiranë, ku, pothuej vazhdimisht asht nderue me çmime për merita artistike.

Kanë kalue 16 vjetët si ujë pa kuptue si ecë koha…Por, nuk më shkonte kurr mendja se me aq shpejtësi po ecin edhe këta vjet të tjera pa Tefën!… Shumë herë harroj… se, Tefa nuk asht ma!…

Jetoj edhe sot me shumë kujtime të bukura të asaj kohe që ishim me Té, ma shumë se shokë e miq!

Ashtu si mue: Shkodres sot i mungon një e qeshun në ditë ma shumë!..

Rast i veçantë: Kam fillue punën në Fabrikën e Pelhurave, si piktor tekstili bashkë me Shtjefën Palushin (ose Tefa) me 18 Korrik 1969, dhe jemi nda përgjithmonë me Té, po me datën 18 Korrik 1985, plot 16 vjet… Sikur edhe vetëm 16 faqe me shkrue në një artikull prap do t’ishte pak me anekdota, kujtime, diskutime, probleme jete e pune…probleme që as nuk mund të mendohen nga njerzit të cilët nuk e kanë jetue atë kohë, kur Tefa tue kenë edhe anëtar i Lidhjes së Artistave, punonte me një ish mësues të larguem nga arësimi për biografi…por, gjithmonë prej ditës së parë e deri tek e fundit: “shok e mik besnik”.

Asht i perjetshem dhe i paharrueshem kujtimi i artistit Tef Palushi!

Vetem ata që Tefen e njohën personalisht kanë shka kujtojnë per artistin, piktorin dhe humorin e Tij të paharrueshen nder të gjitha kohët!

Vertetë vitet kalojnë po, kujtimet sa vijnë e nguliten nder kujtesat tona.

Kush e njohu Tefen…, ai ruen kujtime të perjetëshme per Ate Artist!

            Melbourne, 2 Nandor 2024.

U internuan familjet e 5 ish-kryeministrave, dëshmia e gazetarit nga SHBA për kampin e elitës: Në Savër ndiqej moda e huaj, dëgjohej muzika italiane, djemtë e vajzat qethnin njeri tjetrin dhe…

Ikja në moshë të re e disa prej bashkëvuajtësve tanë, atyre që u lindën e u rritën në kampet e internimit, për në botën e amnueshme në dy dekadat e fundit, kudo ka qenë më shumë se një dhimbje e përzier. Jo vetëm se ata ikën në moshë të re, por edhe pa e gëzuar këtë ditë të bekuar, që vet Zoti na i dha si peshqesh, që edhe ne të jetojmë një ditë në liri e demokraci. Por, përsëri ne i falemi për këtë dhurat të Perëndisë, që të paktën fëmijët tanë, nuk e patën fatin tonë, mbasi ata u rritën si fëmijët e gjithë botës, sot.

Mirëpo, sidoqoftë, ikja e tyre, dhe e prindërve tanë për në amshim, ka qenë e madhe dhe shumë tronditëse, jo vetëm për familjet, por për të gjithë ne, që patëm fatin të jetojmë së bashku dhe u rritëm si vëllezër e motra. Por, edhe ata që mbeten për ne si prindërit tanë, na qortonin, mësonin dhe na edukonin. Ne bashkëmoshatarët, ashtu si prindërit tanë, ndamë së bashku në atë kohë edhe ato ditë të rinisë së kampeve të internimeve, aty ku “fshiheshin” mes ëndrrave rinore dhe frikës dhe privimit nga çdo e drejtë e asaj kohe.

Si çdo bashkëvuajtës në kampin e internimit, duke përfshirë edhe prindërit tanë që e paguan më shtrenjtë nga ne, me një jetë të tërë nëpër burgjet famëkeqe të Enver Hoxhës, duke u bërë si mburojë edhe për ne fëmijët e tyre, mbasi ishim fëmijë, dhe nuk na erdhi radha, deri sa edhe ata prindër i vdiqën, pa parë një rreze “Dielli”, sot po t’i pyesje, do të përgjigjeshin se: “Çdo gjë, ndoshta do t’ia falnim, edhe po të ishin gjallë, atij regjim katil, por kurën e kurës, nuk do t’ia falnim rininë, që na e mohuan dhe na e morën”.

Në dy dekadat e fundit Perendia, thuhet se; “ashtu si i do dhe i merr”, kështu ndodhi edhe me disa prej tyre, njëri iku nga kjo jetë nga një aksidentet, dikush nga një sëmundje e rëndë dhe e pashërueshme, por që të gjithë kanë një të përbashkët: “Ikën si engjëj për në Parajs, ose xhehnet”.

Kështu iku nga kjo jetë në një aksident trafiku, bash në lulen e rinisë, Gjovalin (Lin) Konti, së bashku me babain e tij, Rrok Konti dhe nënë Lulen, vdiq nga një sëmundje e rëndë, Ndoc Vokrri, i biri i Bardhok Zefit, vdiq Kujtim Nela, i biri i Sherif Nelës, dhe së fundi, para disa vitesh, u nda nga jeta edhe Gani Hoxha, i biri i Bajram Hoxhës dhe Zyle Metalisë – Hoxha.

Por, të paharruar në kujtimin tonë, do të mbeten edhe disa nga shokët tanë, bashkëmoshatarët tanë, të cilët nuk jetonin në rrethanat tona politike në Kampin e Internimit të Savrës, por që edhe ata ishin dhe do të mbeten gjallë në mendjen e zemrat tona si shok dhe miq të mirë, dhe të vërtet ata që iu bashkëngjiten në ato kohë të vështira, rinisë tonë.

Mirëpo, jeta e këtyre njerëzve që e kaluan gjithë jetën e tyre, burgjeve të tmerrshme dhe kampeve të internimit, që humbën gjënë më të bukur në këtë botë, pra rininë e tyre, natyrisht që ka lënë gjurmë kudo! Në gati 50 vite diktaturë, vite që janë të skalitur si me daltë, në zemrat e tyre, janë si një histori, jo vetëm disa viteve, por si ato historitë që megjithëse kalojnë shekuj, nuk mund të harrohen lehtë.

Për çdo njërin nga ne sot, kur nisë me kujtimet, mund të shkruaj fare lehtë dhe kështu lusë çdo njërin nga ne, të mos u “dridhet” dora dhe të mos “druhen”, por të shkruajnë diçka, se kanë jetën e tyre mes këtyre njerëzve me plot kujtime, me të mira por dhe të hidhurat e jetës. Të cilat janë shenja e tregues të përjetshëm, edhe në sytë e fytyrat tona, që mbetëm dëshmitarët e gjallë të atij kalvari.

Ato janë janë dëshmitë e një jete që u ngrit si përbindësh dhe padrejtësisht, nga disa njerëz, mbi fatin e kurrizin disa njerëzve të tjerë. Njerëz të cilët, i vetmi faj që kishin bërë, ishte se kishin qenë paria e atij vendi, patriot e atdhetarë të flaktë, fisnik e intelektual të kohës, të pasuruar me djersë, deri edhe luftëtarë dhe firmëtarë të Pavarësisë së Shqipërisë. Madje edhe anëtarë të familjeve, nga ata që morën pjesë në ngritjen e flamurit në Deçiç në vitin 1911 dhe deri në Vlorë, më 1912.

Pra, ishin (si më tregonte axha im) edhe si i Për-ndershmi Dom Pjetër Mëshkalla, që kishin në zemër vetëm – Fe e Atdhe! “Një ditë – thoshte i ndjeri axha im, Musa Sina – kur një gardian, një xhelat i kuq me yll në ballë, injorant dhe zemër katil, i ra më pëllëmbë në mes të burgosurve, Dom Pjetër Mashkallës, sepse, ai po lexonte një roman të huaj, prifti, iu drejtua gardianit me dy pika loti, që rrëshqitën pa dashje, duke i thënë se: ‘Nuk ka dhimbje dhe tmerr më të madh në këtë botë, se kur fuqia e injorancës dhe e padijes, pra fuqia e forcës, del e qëllon mbi forcën tjetër; atë të dijes, ndershmërisë, atdhedashurisë dhe të besimit fetar – vë dorë edhe ndaj njeriut të Perëndisë”.

Pra , kjo ishte pak a shumë një pjesë e jetës së këtyre njerëzve, të cilët lindën e u rritën nga këto “shtëpi” dhimbjesh dhe vuajtjesh të papërshkrueshme, të ngritura kudo si kërpudhat e, që nisën nga Kruja, Berati, Porto Palermo, Tepelena, Delvina, Vlora, Fieri, Lushnja, Durrësi, Korça, etj.

Ishte internimi dhe burgu i tyre, ishte ajo “shtëpia” që lindi dhe i rriti, ose i mbajti brenda mureve të saj shpirtin dhe zëmrën e këtyre, njerëzve, e cila ushqente në atë kohë jo vetëm ata, por edhe fëmijët e tyre me ndjenja të flakta të familjes, të patriotizmit, të dashurisë për atdheun e tyre, për fenë e tyre, lirinë dhe demokracinë.

“Ra ky mort dhe u pamë” – do ta titullonte romanin e tij shkrimtari ynë i madh, Ismail Kadare. Dhe vërtet kështu ndodh edhe ndodhi edhe para disa vitesh në Bronx New York. Aty u mblodhën në të pamen e Gani Bajram Hoxhës (12 shkurt 1955-19 Dhjetor 2012). Lindur në Savër (Lushnjë, në Kampin e Internimit) të gjithë familjarët, të afërmit e tij, ish-të burgosurit politik dhe ish-të internuarit, por edhe ata që e njihnin nga Lushnja dhe nga Savra.

U mblodhën t’i jepnin një nderim e respekt – vëllait të ndjerit, Bislim Bajram Hoxha me familje, me mixhën Avdullah Tahir Hoxha, motrat Servete Mulosmanaj, Myrvete Kotaj, me vllazninë Hoxha, nipa e mbesa, të cilët sipas zakonit hapën të pame për burra e gra, (me datën 6 Janar 2013, ditën e diel) në restorantin “ROZAFA”, Bronx New York. I ndjeri u varros me nderime në Tiranë, me datën 22 Dhjetor 2012, duke lënë pas vetes gruan dhe tre fëmijë.

Jeta e tij në kampin e internimit në Savër të Lushnjes, i ngjan asaj të artistëve të famshëm të muzikës, modës dhe filmave, të ditëve të sotme. I lindur në një kamp internimi në Savër, një fshat ose katund, rreth tre kilometra larg qytetit të Lushnjes, ngjitur me rrugën nacionale; Lushnje – Fier (ata që e vizitonin Savrën në atë kohë, për nga njerëzit që e popullonin, të dijes, kulturës dhe intelektualizmit, e konsideronin; “nji Paris të vogël”. Gani Hoxha, ishte ndër të parët që vishej me mode, qysh në atë kohë, bashkë me bashkëshorten e tij, Bajame Çeliku, e cila vinte nga një familje e njohur fisnike në trevën e Kukësit.

Bashkëshortja e Ganiut, së bashku me familjen e saj – u internuan edhe ata në kampin në Savër të Lushnjës. Bajame Hoxha, u bë e njohur vetëm me ardhjen e demokracisë, mbasi ajo disa vjet shkruajti poezi, por me një emër anonim; “Ama Çeliku”. Mirëpo sot në botën e lirë, ajo ka botuar gjithsej 16 libra dhe librat e saj janë vlerësuar, edhe nga shkrimtar e poet të njohur shqiptarë.

Sa që poeti Përparim Hysi, thotë në një esse të tij se: “Ndërsa komunistët e qëlluan Bajamen me gurë, ajo ua ktheu me vargje. Ua ktheu me vargje mbushur me dashuri; me blerim jete. Se e tillë ishte, gen pas geni, si familje dhe nuk kish se si, ta shëmtonin këtë karakter të fortë. Pra, ata me gurë e Bajamja me grurë. Grurë të shëndosh poetik. Për ta patur zili”.

Më tej, në essen: “Gjysma ime”, të Bajame Hoxha (Çeliku) poeti Përparim Hysi, thotë se: “Asnjë shkollë nuk të bën poet – si asnjë shkollë nuk të bën njeri. Si njerzillëku ashtu dhe poezia, i kanë rrënjët thellë: në zëmër. Dhe zëmra e Bajames, qe e butë, si prej sute. Tek vuante, në vend të rënkimit, këndonte. Se, vetvetiu, i këndonte shpirti.

Poezia e Bajames është aq e bukur dhe aq e ëmbël, që, sa e lexon, zë dhe dhe ti si lexues dhe këndellesh, se të futet, si pa kuptuar, drejt e në shpirt dhe je si je, po tak dhe fiton një ndjesi tjetër: relaksohesh dhe ndjen një kënaqësi dhe dëlirësi, si pak, magjike. Mos po flas me superlativa? Jo. Aspak”!

Ganiu jetojë pjesën më të madhe të jetës në Savër, e cila ishte një ndër ato 20 kampet internimit, ku në atë kohë ishte mbledhur paria e vendit, njerëzit më të shkolluar të vendit, (dhe që të gjithë jashtë shtetit, me nga një gjuhë të huaj, dy tre ose katër e më shumë ndonjëri).

Savra ishte për arsye të pozicionit gjeografik, edhe vendi ku për herë të parë mbas Tiranës, Shkodrës, Durrësit dhe Elbasanit, hynte, libri i parë, filmi i kohës së atëhershme, vendi ku njihej bota, mbasi aty dëgjohej fshehurazi vetëm kanalet Italiane, Savra ishte vendi ku moda dhe muzika mbas Tiranës, Shkodrës, Durrësit dhe Elbasanit, përhapej menjëherë. Moda për vajzat dhe djemtë e kampit të Savrës, ishin të parat, mbasi aty kishte nja dhjetë makina qepse, që qepnin nëpër shtëpia, prej nga pantallonat “kaubojë”, këmishat e ngushta, ose vajzat, fustanet e modës, aty djemtë e vajzat, qetheshin me shokët e tyre, sipas modës së atëhershme.

Savra ishte vendi, ku librat e autorëve më të njohur në botë, ishin si në bibliotekat shtetërore të qyteteve të ndryshme, ku adhuruesit e librit, i mbanin në shtëpitë tyre, në rafte prej dërrase. Një i internuar, kishte më shumë se një mijë libra, të autorëve më të njohur në botë, i cili quhej Spiro Anastasi. Ndërkohë, që me nga 500 libra dhe më poshtë, ishte gati e mbushur dhoma e çdo shtëpie, e familjeve intelektuale të kampit.

Mirëpo kur kujtojmë Gani Hoxhën, na vinë ndërmend ato kujtimet, kur: “Në tabelën e fletë-rrufeve jo vetëm në Savër, por edhe në qendër të qytetit të Lushnjes, nuk kishte ditë që të mos dilte në Fletë – Rrufe, e ndonjërit nga Savra dhe sidomos Gani Hoxhës e Flamur Spahiut, Ahmet Lahollit, e të tjerëve, por edhe shokëve të tyre të tjerë, që edhe ata jetonin vetëm me shpresë dhe ëndrra të asaj moshe. Shumë prej të cilave, tash i realizoi vetëm rënia e komunizmit, dalja në botën e lire, në vitet e para të tranzicionit.

Edhe pse emri i Gani Hoxhës, ishte vënë në shënjestër të spiunëve të Degës së Punëve të Brendshme, ai pati shumë kurajo dhe shok shumë, bashkëmoshatarë, jo vetëm nga të internuarit, por edhe nga ata që jetonin në anën tjetër të getove, “të lirët”, si i thërrisnim ne ata në atë kohë, të cilët ishin; Përparim Jahobashi, Namik Toska, Xhoxhi Çerepi dhe shumë të tjerë……!

E pra kështu Ganiu kujtohet sot, me shumë simpati dhe respekt, nga të gjithë moshatarët e fshatit, si një djalë i gjatë me trupin e bukur, si shumica e djemve nga Tropoja, si një djalë, që po të ishte në rininë e tij, siç janë sot të rinjtë me fizikun e tij, natyrisht që do të ishte ndonjë “Top model”. Ai kishte fizikun dhe parametrat tipike të një modeli dhe karakteristikat e atyre djemve, që lindin e rritën si “kreshtat e maleve”, djem e vajza të gjatë dhe të bukur, dhe të shëndetshëm e të mençur. I tillë ishte Gani Hoxha, djali që vinte nga Alpet e Shqipërisë, nga Tropoja.

“Tropoja, e cila është një emër lavdie e krenarie, që nëpër shekuj e breza, nderoi kombin e atdheun. Tropoja e besës, e burrërisë, e traditës, e trimërisë, e këngës dhe e bujarisë. Ajo është pjesë e Malësisë së Gjakovës, ose siç quhet ndryshe, e; “Malësisë së Mirë” dhe paraqet një mrekulli të veçantë, në gjithë hapësirën shqiptare. Në Tropojë jeton një popull me zemër të pastër, me mendje të kthjellët, i shëndetshëm, i bukur, i buzëqeshur, i zgjuar”, – konstaton studiuesi i kësaj treve, Ibrahim Kadri Malaj, në librin e tij “Tropoja në breza” (Tiranë, 2003).

Dhe së fundi, Gani Hoxha është i biri Bajram dhe Zylë Metalisë – Hoxhës, ose nipi i nacionalistit të njohur tropojanë, Tahir Hoxha dhe miku i derës së Madhe të Binak Alia (Mulosmanaj). Shkrimtari i njohur tropojan, Ramiz Lushaj – ka shkruar për këto dy familje, se: “Në gjithë trevën dardane, kulla e Binak Alisë (Rama), ka mbetun historikisht një derë e mirë, për të gjithë brezat e saj, të shpërndarë në degëzime, nga Tropoja e Shqipëria Etnike, deri në Amerikë.

Kjo kullë (bashkë me atë të Hoxhaje, në Gash të Tropojës), u godit më 8 prill 1941, nga një skuadrilje prej tre avionësh ushtarak, me urdhër direkt nga Roma e Benito Musolinit, për besnikërinë e tyre ndaj Mbretit Zog, e rezistencën ndaj pushtuesve fashistë italianë”, shkruan ndër të tjera shkrimtari tropojan, Ramiz Lushaj. Memorie.al

Nga Sabiha Kasimati te doktori Llambi Ziçishti, si u burgosën dhe u vranë ish-liceistët e Korçës! Pushkatimet me urdhër të Enverit

Nëse ish-liceistët e Korçës do të jetonin, me njohuritë e tyre në fusha të ndryshme do të mund të ndërtonin bazat e një shteti shqiptar europian.

 

Por ata që renditeshin mes personaliteteve të kombit u burgosën dhe u internuan për vite të tëra duke i damkosur si antikombëtarë. Kontributi i tyre intelektual do të kishte qenë aq i çmuar dhe i vyer për Shqipërinë e pasluftës nëse diktatura nuk do t’i godiste pa mëshirë. Idetë e tyre perëndimore ranë ndesh me ideologjinë bolshevike të Lindjes. Kjo ideologji iu diktua Shqipërisë në atë periudhë nga Enver Hoxha, një ish-liceist i Liceut Francez të Korçës, i cili u kaloi tangjent studimeve të tij për biologji në Montpellier. Të konsideruar si kundërshtarë politikë, edhe pse me një potencial intelektual të padiskutueshëm, ish liceistët u internuan, u burgosën, u torturuan, u vranë dhe u zhdukën, menjëherë pas vendosjes të diktaturës në Shqipëri. Midis tyre edhe Sabiha Kasimati (1912-1951), vajza e parë shqiptare e diplomuar në Liceun Francez të Korçës, e cila përfundoi studimet e larta në Fakultetin e Shkencave Biologjike në Universitetin e Torinos në Itali.

Megjithëse nuk u angazhua në politikë, ajo mbajti një qëndrim protestues ndaj regjimit diktatorial. U arrestua në vitin 1951, pas incidentit të bombës në ambasadën sovjetike në Tiranë dhe u pushkatua pa gjyq më 26 shkurt 1951, së bashku me 21 intelektualë të tjerë. Doktori Llambi Ziçishti ishte një tjetër liceist I Korcës I cili u pushkatua nga diktatori Hoxha. Pas diplomimit ai caktohet kirurg në spitalin e kryeqytetit, ku rritet profesionalisht nën kujdesin e dr. Frederik Shirokës. Për shumë kohë drejtoi katedrën e kirurgjisë së Përgjithshme. Në vitin 1968 u caktua Dekan i Fakultetit të Mjekësisë dhe në vitin 1971 u emërua Ministër i Shëndetësisë duke zëvendësuar dr. Ciril Pistolin. Më 1974-1982 ka qenë deputet. Pas kësaj ai akuzohet në vitin 1982 si bashkëpunëtor i grupit armiqësor të drejtuar nga Mehmet Shehu. Llambi Ziçishti u akuzua, gjithashtu, se në vitin 1973 kishte dashur të helmojë Enver Hoxhën. Pas një procesi hetimor, që zgjati nga nëntori i vitit 1982 e deri në shtatorin e vitit 1983, Llambi Ziçishti u nxor në gjyq dhe u dënua me vdekje, duke u pushkatuar më 9 shtator 1983 së bashku me Kadri Hazbiun, Feçor Shehun dhe Llambi Peçinin. Më 5 qershor 1945, Enver Hoxha urdhëroi ekzekutimin e ish-shokut të tij të ngushtë që nga fëmijëria në Gjirokastër, me të cilin si bashkëmoshatarë, kishte qenë shok dhome për disa vite, në konviktin e Liceut francez të Korçës.

Ish-liceisti Fahredin Angoni u pushkatua më 6 qershor të vitit 1945 me pesë të tjerë në gështenjat e Zërvaskës në Pogradec. Fati i keq e ndoqi edhe mjekun Enver Zazani, bashkëliceist edhe ai në të njëjtën klasë me Hoxhën dhe Kasimatin në Liceun Francez. Pas studimeve për mjekësi në universitetin e Lyon-it në Francë, Zazani, kthehet në atdhe. Ai u lidh në ato vite me lëvizjen Nacional Çlirimtare dhe u zgjodh deputet pas zgjedhjeve të para në Shqipëri. Por nuk vonoi shumë dhe arrestohet me grupin e parë të deputetëve, me akuzën “veprimtari armiqësore ndaj pushtetit popullor”, dhe pushkatohet më 4 shtator 1947. Po kështu pushkatohet edhe juristi Qenan Dibra (1910-1946), i cili pas mbarimit të Liceut të Korçës përfundoi studimet e larta në fakultetin e Drejtësisë në Sorbonë-Francë, e më pas shërbeu si atashe në Legatën Shqiptare në Paris. Menjëherë pas kthimit në atdhe ai punoi si jurist duke qenë njëkohësisht edhe përkrahës e përfaqësues i organizatës së Legalitetit. Arrestohet në vitin 1946 dhe pushkatohet së bashku me 6 shokë të tjerë. I njëjti fat tragjik me të do të ndiqte edhe Hilmi Hysin (1913-1947), i pushkatuar në moshën 35 vjeçare.

Pas përfundimit të Liceut Francez të Korçës, në profilin e filozofisë ai diplomohet në Fakultetin Juridik të Sorbonës dhe pas kthimit në atdhe shërbeu si Gjyqtar Paqtues në Burrel, Berat e Tiranë dhe njëkohësisht aderoi në radhët e Organizatës Balli Kombëtar. Arrestohet në gusht të vitit 1947, për “veprimtari kundër regjimit diktatorial” të sapo ardhur në pushtet dhe pushkatohet në janar të vitit 1948. Abdulla Rami menjëherë pas përfundimit të studimeve në Francë dhe kthimit në atdhe, Rami shërbeu si jurist e gjyqtar në jugun e Shqipërisë dhe më pas në Kosovë. Arrestohet në dhjetor të vitit 1944 dhe vuan 18 vjet burg në burgun e Burrelit së bashku me vëllain e tij Hasan Rami.

Një tjetër liceist Foto Bala vuajti 17 vite burg kurse Myslim Çarçanit, dënimi me burg iu kthye në burgim të përjetshëm, por u dënua me 7 vite në burgun e Burrelit. Aleko Turtulli arrestohet dhe burgoset për veprimtari armiqësore e vuan 10 vjet në burgjet dhe kampet e punës. Inxhinieri Adem Beli arrestohet në vitin 1946 me grupin e deputetëve dhe dënohet me 20 vjet burg nga të cilat vuajti 8 vjet. Tragjedive të liceistëve të mësipërme do t’ju shtoheshin edhe plot emra të tjerë. Mes tyre edhe Nedin Kokona, Xhevdet Kapshtica, Aziz Vrioni, Asllan Ypi, Felatun Vila, Fetih Selenica, Xhelal Shënapremte, Alqi Nushi e tj.

KRIJIMI

Prej vitit 1916 e deri më 1920-ën, Korça qeverisej si Republikë Autonome dhe administrohej prej nëpunësve vendas nën mbrojtjen e autoriteteve ushtarake franceze. Administrata e re shqiptare që u vendos në krye të krahinës autonome i kushtoi kujdes të veçantë çështjeve që lidheshin me arsimin. Kështu, më 25 tetor 1917 me vendim të qeverisë së Republikës Autonome të Korçës, u çel Liceu Francez. Rrugëtimi i këtij institucioni të arsimit të mesëm u shoqërua me barriera të shumta që vinin si pasojë e Luftës së Parë Botërore. Megjithatë Liceu Francez i Korçës arriti të kapërcejë pengesat dhe të luajë një rol të rëndësishëm në arsimimin e të rinjve të ardhur nga mbarë vendi. Në vitin 1921 u emërtua si “Liceu Kombëtar i Korçës”. Veprimtaria e tij do të shtrihej përgjatë periudhës së para pushtimit italian, deri në vitin 1939.

Liceu Kombëtar i Korçës ose Liceu Francez (Liceu Kombëtar Shqiptar) ishte një shkollë e mesme në qytetin e Korçës, e financuar nga qeveria Shqiptare, por që përhapte kulturën franceze dhe vlerat evropiane. Shkolla funksionoi plotësisht në vitet 1917-1939. Liceu hapi dyert e tij më 25 tetor 1917 si Liceu francez me vendimin e qeverisë së Republikës Autonome të Korçës. Në 1921 ai u riemërua në Lice Kombëtar. Ishte një shkollë laike, ku të gjitha lëndët ishin në gjuhën frënge me përjashtim të lëndës së gjuhës shqipe. Drejtori i Liceut nga viti 1932 deri me 1938 ishte Xavier De Courville (De Kurvil) 1894-1984. Një nder profesorët e njohur ishte Andre Brezho (Andre Bregeault), ish ambasador i Francës ne Rusi, martuar me një spanjolle, e cila vritet gjate një bombardimi te një kishe ne Rusi. Liceistët themeluan më 5 nëntor 1922 shoqërinë “Shpresa”, e cila zhvilloi një veprimtari të gjerë kulturore, artistike dhe sportive, si dhe botoi revistën e saj me të njëjtin emër.

Në korrik të vitit 1936, studentët e viteve të larta dhe mësuesit e tyre botuan numrin e vetëm të revistës “Lyceum”. Liceistët organizonin shfaqje teatrale, shfaqje konceptore, si dhe merrnin pjesë në të gjitha festat tradicionale. Liceistët, idealistë të pastër, i gjejmë prezentë në momente me rëndësi historike. Ata ishin prezentë në Luftën e Vlorës më 1920, gjatë ditëve të Kryengritjes së Qershorit më 1924, në demonstratat e fuqishme kundër pushtimit të vendit nga fashistët italianë dhe në vitet e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare.

Profesorët e Liceut Kombëtar, si Sotir Kuneshka, Kristo Fundo, Niko Stralla, Gjergj Canco e shumë të tjerë dhanë kontributin e tyre të çmuar në ngritjen e nivelit arsimor të vendit. Nuk janë të paktë studentët ekselentë, të cilët ishin figura të shquara të botës akademike dhe jetës shoqërore në vend, si Llazar Treska, Petraq Fundo, Selahudin Mborja, Aleko Tashko, Gaqo Tashko, Aleks Buda, Behar Shtylla, Koço Lubonja, Mahir Domi, Koço Gliozheni, Misto Treska, Medar Shtylla, Nonda Bulka, Sokrat Mio, Thoma Kacori, Vedat Kokona, Zija Xholi, Stiliano Nosi, Shemsi Totozani, Viktor Stratobërdha, Anton Mazreku, Dhimitër Shuteriqi e shumë të tjerë Në vitet e pasçlirimit, shumë mësues dhe liceistë u përndoqën dhe u persekutuan nga regjimi totalitar. U burgosën dhe u internuan për vite të tëra duke i damkosur si antikombëtarë, ata që renditeshin mes personaliteteve të kombit.

Një homazh sot vjen për martirët e Liceut Kombëtar, për Sabiha Kasimatin, për Safet Butkën, për Foto Balën, për Abdullah Ramin, për Gani Berberin, për Mihal Ballkamenin, për Andon Frashërin, për Qani Panaritin, për Xhevat Korçën, për Vangjush Tushin, për Kristaq Venetikun, për Fahredin Angonin e shumë e shumë të tjerë. Nderim dhe respekt për Liceun Kombëtar të Korçës, një nga vatrat arsimore më të rëndësishme të emancipimit tonë shoqëror; përulje ndaj figurave të arta që e themeluan këtë institucion, ndaj profesorëve shqiptarë dhe francezë, ndaj dëshmorëve të luftës, ndaj martirëve e të persekutuarve, idealet e të cilëve sot më shumë se kurrë duhet të jenë busull orientimi e përparimit tonë shoqëror.

Nga liceu I Korcës dolën shumë emra të njohur si: Ymer Dishnica, Stefanaq Pollo, Nonda Bulka, Vangjush Mio, Stavro Skëndi, Foto Bala, Vedat Kokona, Medar Shtylla, Koço Theodhosi, Behar Shtylla, Mahir Domi, Dhimitër Shuteriqi, Abaz Ermenji, Ptoleme Xhuvani, Selman Riza, Bilbil Klosi, Kolë Paparisto, Llambi Ziçishti etj. Liceu përgatiti nxënës me nivel të lartë, të cilët një pjesë u bënë inxhinierë, ekonomistë, mjekë.

Në prill të 1939-ës pushtimi fashist u prit me protesta në Korçë, ku profesorët prinin para liceistëve dhe popullit. Flamurin kombëtar e mbante Abaz Ermenji. Liceu nuk u hap në shtator të vitit 1939 kështu që shënon dhe mbylljen e tij, pas largimit të profesorëve francezë. Në vitin 1945 u rihap, por si gjuhë u fut serbokroatja e më vonë gjuha ruse. Liceu si vazhdim sot është gjimnazi “Raqi Qirinxhiu”, si ish- nxënës dhe profesor matematike dhe dëshmor i Atdheut.

/Gazeta Panorama

Grabitja e Bankës së Durrësit, si ndodhi ngjarja që tronditi Shqipërinë në 1932: Ideja s’ishte e Maksakulit, por e… Arratisja spektakolare

Mëngjesin e së shtunës së 12 shtatorit 1931, Dhimitër Maksakuli, një njeri i njohur dhe i respektuar në qytetin e Durrësit, përshëndeti kolegët e tij dhe doli nga dera e Bankës Kombëtare. Si zakonisht, ai mbante qëndrimin e tij të matur, si një person që kishte fituar besimin e të gjithëve.

Askush nuk dyshonte se pas asaj fytyre të rregullt, fshihej një plan djallëzor që do të trondiste jo vetëm qytetin, por gjithë Shqipërinë. Me një makinë që e priste përjashta, Dhimitri u ngjit me qetësi, dhe automjeti me dy shoferë, iu drejtua menjëherë Tiranës. Dukej një udhëtim i thjeshtë, por ky ishte vetëm fillimi i një plani të hollësishëm, që Dhimitri kishte përgatitur për javë të tëra.

Në xhepat e tij, fshihej sekreti më i madh i ditës: 120 mijë franga ari, të cilat ai sapo i kishte marrë nga arka e bankës, ku kishte punuar për vite me radhë. Në Tiranë, dita kaloi pa ndonjë ngjarje të veçantë.

Dhimitri, dukej sikur ishte i zhytur në mendime, duke kaluar orët e pasdites nëpër kafene të ndryshme. Duke pirë kafe dhe duke vëzhguar njerëzit përreth, ai e dinte mirë, se çdo lëvizje e tij, po llogaritej me kujdes.

Në orën 20:00 të mbrëmjes, ai vendosi të largohej nga kryeqyteti dhe të kthehej në Durrës. Por lëvizjet e tij, nuk kishin kaluar pa u vënë re. Teksa makina e tij lëvizte në rrugën Tiranë-Durrës, një postbllok i policisë, tashmë i informuar për situatën, ndaloi automjetin. Oficerët e policisë, e kishin marrë lajmin për një mungesë të madhe parash në Bankën Kombëtare në Durrës dhe, edhe pse nuk e dinin saktësisht se kush ishte përgjegjës, ata e ndienin që diçka e dyshimtë, po ndodhte me këtë grup njerëzish që udhëtonin në orët e natës. gsh

“Ka qenë gjatë viteve të para të luftës, më i njohur se Enveri dhe ndoshta një nga arsyet e mllefit…”- Shkrimi i panjohur i shkrimtarit të famshëm për ushtarakun e burgosur

Familja gjirokastrite e Kadareve, nuk është e njohur vetëm për shkrimtarin me famë botërore Ismail Kadarenë. Në dhjetëvjeçarin e dytë të këtij shekulli, njëra nga degët e këtij fisi, ajo e familjes së Sadik Kadaresë, do ta bëhej e njohur, sidomos gjatë Luftës Antifashiste dhe në vitet e para të pas çlirimit, me ushtarakun Tahir Kadareja, gjeneral i dimensioneve operativo-strategjike, intelektual me horizont gjitharmësh të kompletuar, i njohur për bindjet e tij kundra regjimit monist diktatorial. Kadaretë kanë dalluar, jo vetëm për atdhetarizmin dhe ndjenjën e përkushtimit ndaj çështjes së lirisë dhe të Shqipërisë, por edhe për kulturën dhe talentin e tyre të veçantë.

Kush ishte Tahir Kadare?

Tahir Kadareja lindi më 28.11.1913 në qytetin e gurtë të Gjirokastrës. Arsimin fillestar e mori në qytetin e lindjes, po ashtu edhe atë të mesëm. Pas kësaj vjen në Tiranë, ku hyn në Shkollën e Oficerëve, të cilën e përfundoi në gusht të 1931-shit, në degën e artilerisë, si oficer me gradë aspirant. Pas vitit 1933, Tahir Kadareja fitoi gradën nëntoger.

Fillimisht caktohet me punë pranë Komandës së Artilerisë së Ushtrisë, ku shërbeu deri në vitin 1935. Duke qenë njeri përparimtar dhe me kërkesa ndaj vetes dhe regjimit, si njeri që kërkonte ecjen përpara të vendit me hapat e kohës, ai shpejt bëhet kundërshtar i regjimit shtetëror dhe, për rrjedhojë, edhe pjesëtar aktiv i lëvizjes anti-monarkiste të Fierit (1935), të cilën e udhëhiqte koloneli shumë i njohur në historinë e Ushtrisë dhe të Shqipërisë, Ali Shefqeti (Shkupi).

Meqenëse kjo lëvizje shpejt u shtyp nga regjimi në fuqi, Kadareja, së bashku me disa ushtarakë të tjerë pjesëmarrës në të, burgoset dhe më pas internohet në Tepelenë. Për pasojë, humbet të drejtën e gradës dhe përjashtohet nga Ushtria, me Dekretin shtetëror të datës 12.11.1937, së bashku me Dali Ndreun dhe Bedri Spahiun.

Por, për të mos iu nënshtrua kësaj gjendjeje ai, tok me Mustafa Matohitin (“Hero i Popullit”, dëshmor i Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare), edhe ky me karrierë në Ushtrinë Mbretërore Shqiptare të kësaj periudhe, arratisen në Greqi. Në prill të 1939-s, Shqipëria u pushtua nga fashistët italianë dhe në vend, si kundër reaksion, lindi Lëvizja Antifashiste.

Një nga ish-ushtarakët e parë që u përfshi në këtë lëvizje kombëtare dhe që ndihmoi ndjeshëm për rritjen dhe fuqizimin, për konkretizimin e saj me formacione dhe veprimtari luftarake kundër pushtuesit të huaj në Qarkun e Gjirokastrës, ishte pikërisht Tahir Kadareja. Ai u mor me përgatitjen e luftës dhe të formacioneve luftarake, që nga më të voglat deri te më të mëdhatë, duke u bërë kështu një nga drejtuesit më të njohur dhe më kryesorë në qark dhe në tërë Jugun e Shqipërisë.

Pas gjithë kësaj veprimtarie të tij, nisin të spikatin edhe kultura e aftësitë ushtarake, talenti si drejtues dhe organizator i shquar, gjakftohtësia, shpirti luftarak dhe humanizmi, guximi dhe besnikëria ndaj idealit të cilit i ishte përkushtuar dhe për të cilin luftonte.

Me atë buzëqeshjen e qetë dhe shikimin e vëmendshëm, që shprehte thellësinë dhe sinqeritetin e shpirtit dhe të botës së tij të brendshme, Tahir Kadareja, rrezatonte njëherësh besim dhe miqësi për shokët dhe bashkëpunëtorët e tij, duke ua lehtësuar realizimin e detyrave të vështira e plot rreziqe të luftës.

Me krijimin e Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Nacional-Çlirimtare të Shqipërisë, sapo formohet formacioni i parë i madh, Brigada I-rë Sulmuese, Tahir Kadaresë i besohet një detyrë e rëndësishme në drejtimin e brigadës, zëvendëskomandant i saj. Këtu Tahiri shpalosi cilësitë drejtuese si ushtarak i mirëfilltë, për drejtimin e veprimeve luftarake të këtij formacioni të shquar të UNÇSh-së.

Për këto cilësi, menjëherë pas krijimit të Brigadës VI-të Sulmuese (janar 1944), caktohet nga Shtabi i Përgjithshëm i UNÇSh-së, komandant i saj. Ai e drejtoi brigadën në valën e luftimeve të ashpra dhe të fitoreve kundër pushtuesve nazistë, luftime të njohura në historinë e UNÇSh-së dhe të popullit tonë.

Veçohen e spikasin mes tyre veçanërisht veprimet gjatë Operacionit të Dimrit 1943-1944, si dhe në Operacionin nazist të Qershorit 1944. Por nuk harrohen kurrsesi edhe veprimet e ashpra e të përgjakshme në Labinot, Pukë e, deri në Vishegrad të ish-Jugosllavisë. Në to dhe në shumë veprime të tjera luftarake, Tahir Kadareja udhëhoqi me aftësi luftarake dhe me fantazi në krye të Shtabit të Brigadës. Për rrjedhojë, ai pati një karrierë të shpejtë.

Sapo krijohet Divizioni II-të Sulmues (4.8.1944), përsëri Tahirit i besohet komanda e divizionit, ndërsa më 18 nëntor të këtij viti, ngarkohet komandant i Korparmatës së Dytë, që ishte formacioni i dytë më i madh i Ushtrisë NÇSh. Kaq i vërtetë dhe real është ky vlerësim për aftësitë e tij, sa që e vërtetojnë edhe vetë nazistët, në një dokument sekret të fundvitit 1943, që vlerëson e kategorizon grupet e rezistencës antifashiste në Shqipëri.

Në të shkruhej se; “Bedri Spahiu dhe Tahir Kadareja, ishin mjaft të aftë”, natyrisht që nënkuptohet ushtarakisht. Çlirimi i Shqipërisë e vuri Kadarenë përballë një të ardhmeje dhe punësh të reja. Ky ishte një kapitull i ri, por me mjaft sfida. Pak kohë pas çlirimit të vendit, ai dërgohet me studime të larta në Akademinë Ushtarake “Voroshillov” në Moskë, të cilën e përfundon me rezultate të shkëlqyera.

Për këtë dhe aftësitë që zotëronte, si dhe për arritjet gjatë Luftës Antifashiste, u caktua me detyra deri në postin e zëvendësshefit të Shtabit të Përgjithshëm, të Ushtrisë Shqiptare. Më 1949-ën, Tahir Kadareja fiton gradën gjeneral-major dhe më pas caktohet në krye të Komandës së Artilerisë të Ushtrisë Shqiptare.

Arritjet ishin të merituara, ato vinin vetëm falë cilësive, aftësive profesionale, karakterit të tij të fortë, dinjitetit dhe autoritetit që gëzonte mes eprorëve te vartësit dhe te populli. Veçanërisht ai respektonte mendimet dhe oponencën e vartësve të tij, për çdo problem që lidhej me punën. Nën gradat e gjeneralit, Kadareja fshihte një numër vlerash, të cilat ia njihnin dhe i respektonin shokët dhe bashkëpunëtorët e tij.

Ata e çmonin shumë, teksa shpreheshin se ai ishte një ndër udhëheqësit më të përgatitur, më të ndershëm dhe më të shquar ushtarakë të Luftës Antifashiste. Pas luftës ,Tahir Kadareja u vlerësua si një nga ushtarakët më të përgatitur, veçanërisht në lëmin e artilerisë, që ndikoi dhe ndihmoi ndjeshëm në organizimin, fuqizimin dhe modernizimin e saj.

Porse gjeneral Kadareja, kishte edhe një vlerë të veçantë, por; të “keqe për të mëdhenjtë”. Duke u shquar për karakterin e tij të qëndrueshëm, i drejtë, me plot arritje dhe mjaft i aftë në punën e tij, parapëlqente t’i shpaloste hapur mendimet.

Kjo shumëkujt atje lart, nuk i pëlqente. Emri dhe reputacioni i arritur gjatë luftës, niveli i detyrave dhe gradat, por sidomos fjala e tij e hapur dhe e vërtetë, pikëpamjet e tij shpesh me kah të kundërt, nga ato të udhëheqjes së lartë partiake ose shtetërore të kohës, nuk shiheshin me sy të mirë.

Këtë shenjë xhelozie e urrejtjeje, si dhe thelbin se nga buronte ajo çka vërehej në këto instanca, e zbulon edhe shkrimtari Ismail Kadare, në një nga botimet e tij (1992, në Francë, ku ndër të tjera shkruan se: “Gjeneral Tahir Kadareja, ka qenë gjatë viteve të para të luftës, më i njohur se Enver Hoxha dhe ndoshta një nga arsyet e mllefit të paqartë të këtij të fundit ndaj tij, ka qenë thjesht ndjenja e zilisë, për njëfarë legjende që ende vazhdonte për të, midis partizanëve të vjetër”.

Këtu sigurisht kishte të vërteta të mbuluara me mister, që u bënë më të dukshme dhe shpërthyen hapur në Konferencën e Tiranës (l956), tashmë të njohur për veprimtarinë e ashtuquajtur shkatërruese të saj. Aty ai u godit ashpër, krahas disa ushtarakëve të lartë, për mendimet që shpalli haptas ndaj udhëheqjes së lartë të partisë e të shtetit të asaj kohe.

Ato ishin akuza, prandaj pas kësaj nisi menjëherë kalvari i vuajtjeve për të dhe për gjithë familjen e Kadareve. Së pari, erdhën transferimet, më pas izolimi dhe lirimi nga ushtria dhe, natyrisht përjashtimi nga radhët e partisë.

Kalojnë me radhë internimi në Kuçovë e pastaj, si një asket të shkretë, e mbyllin në Zvërnec, ku edhe e burgosin. Kaq i mbyllur, gati hermetik, dhe i frikshëm jo vetëm nga shokët e miqtë, por edhe nga njerëzit e afërt, sa këta e kishin të pamundur ta takonin.

Nga koha e adoleshencës, kujtoj një episod, kur isha nxënës në Shkollën Ushtarake “Skënderbej” dhe nëna ime donte t’i bënte një vizitë kortezie, një gruaje që ishte e afërt e tij dhe që lëngonte nga një sëmundje e rëndë. Kaq e fshehtë dhe e maskuar u bë ajo vizitë, saqë nëna nuk guxoi t’i thoshte as babait dhe as dajës tim.

Në vitin 1962, ende pa mbushur të pesëdhjetat, më në fund zemra e ish- komandantit trim, e një prej drejtuesve më të njohur të Luftës Antifashiste dhe të formacioneve më të mëdha të UNÇSh-së, e gjeneralit dhe ushtarakut nga më të aftët dhe me shpirt krijues, e artiljerit të shquar e të talentuar, pushoi së rrahuri. Askush nga shokët dhe miqtë, por edhe të afërmit, nuk mundën ta përcillnin në banesën e fundit!

E si mund të bëhej një gjë e tillë, kur çdokush dhe çdo veprim ishin nën kontroll! Megjithëkëtë, me gjithë murin e izolimit, ata ruanin imazhin e komandantit e të luftëtarit, të gjeneralit, të shokut të mirë e të eprorit të dashur, korrekt dhe të ndershëm, të atdhetarit demokrat deri në përkushtim. Për ta, Tahir Kadareja, kishte qenë dhe mbetej njeriu dhe ushtaraku me përmasat e një personaliteti, pjesë e historisë ushtarake shqiptare. Memorie.al

Nga Vangjel Kasapi

GJUHA  SHQYPE Prej At Gjergj FISHTES- Pergatiti Fritz RADOVANI

 

 

                                                 Grafikë nga Fritz Radovani {1991)

Koment nga At Viktor Volaj O.F.M. (1941)

 

Kjo kangë, nji nder ma të bukrat poezi lirike të Fishtës, kje botue në rasen e pesëdhetëvjetorit të themelimit të shkollës françeskane, e kje vu si parathanje melodramit “Shqyptari i Qytetnuem”. Kundra asaj propagande së huej e rrymave shkollore, qi poshtnonte gjuhen shqipe por si nji gjuhë e mangët, të padhenun e barbare. Fishta këndon bukurinë, fuqinë e saj, tue shquem sidomos nder të rij dashtninë per té.

 

  1. Porsi kanga e zogut t’ verës,

 

Qi vallzon n’ blerim të Prillit;

Porsi i ambli flladi i erës,

Qi lmon gjit’ e drandofillit:

Porsi vala e bregut t’ detit,

Porsi gjama e rrfés zgjetare,

Porsi ushtima e njij termetit,

Njashtu a’ gjuha e jonë shqyptare.

  1. Ah! Po; a’ e ambel fjala e sajë,

 

Porsi gjumi m’ nji kerthi,

Porsi drita plot uzdajë,

Porsi gazi i pa mashtri;

Edhe ndihet tue kumbue,

Porsi fleta e Kerubinit,

Ka’ i bjen qiellvet tue flutrue

N’ t’ zjarrtat valle t’ amëshimit.

  1. Pra, mallkue njai bir Shqyptari,

 

Qi ketë gjuhë të Perendis,

Trashigim, qi na la i Pari,

Trashigim s’ i a len ai fmis;

Edhe atij iu thaftë, po, goja,

Qi e perbuzë ketë gjuhë hyjnore;

Qi n’ gjuhë t’ huej, kur s’ asht nevoja,

Flet e t’ veten len mbas dore.

  1. Në gjuhë shqype nanat t’ona

 

Shi prej djepit na kanë thanun,

            Se asht nji Zot, qi do t’a dona:

 

            Njatë, qi jeten na ka dhanun;

 

            Edhe shqyp na thanë se Zoti

 

            Per Shqyptarë Shqypnin e fali,

 

            Se sa t’ enden stina e moti,

Do t’ a gzojn’ kta djalë mbas djali.

5      Shqyp na vetë, po pik’ ma para,

 

N’ agim t’ jetës kur kemi shkue

Tue ndjekë flutra neper ara,

Shqyp ma s’ pari kemi kndue:

Kemi kndue, po armët besnike,

Qi flakue kanë n’ dorë t’ Shqyptarvet,

Kah kanë dekë per besë jetike,

Kah kanë dekë kta per dhé t’ t’ Parvet.

6      Në ketë gjuhë edhe njai Leka,

 

Qi ‘i rruzllim mbretnin s’ i a xuni,

Qi kah bijtè ai, shkelte deka,

Shekllit mbarë ligjë t’ randë i vuni;

Në ketë gjuhë edhe Kastriota

U pat folë njatyne ushtrive,

Qi sa t’ ndrisë e diellit rrota,

Kanë me kenë ndera e trimnive.

7       Pra, Shqyptarë, çdo fés qi t’ jini,

 

Gegë e Toskë, malci e qyteta,

Gjuhen t’ uej kurr mos t’ a lini,

Mos t’ a lini sa t’ jetë jeta,

Por per té gjithmonë punoni;

Pse, sa t’ mbani gjuhen t’ uej,

Fisi i juej, vendi e zakoni

Kanë me u mbajtë larg kambet t’ huej.

8      Nper gjuhë shqype bota mbarë

 

Ka me u njohtë se ç’ fis ju kini,

Ka me u njohtë ju per Shqyptarë:

Trima n’ za sikurse jini.

Prandej, pra, n’ e doni fisin,

Mali, bregu edhe Malcija

Prej njaj goje sot t’ brohrisin: 

Me gjuhë t’ veten rrnoftë Shqypnija!

___________________________________________________________________

  1. Nder kater vargjet e para Poeti me gershetim harmonik të tingujvet na paraqet kumbimin e ambel  muzikor të gjuhës shqype, e nder tre vargjet tjera, me mjeshtrinë e nji Poeti  sovran ep, me nji crescendo të çuditshem, përshtypjen e valvet të detit qi perplasen per breg, të krizmës së rrufesë, e të shungullimit të termetit. – e zogut të verës: me kuptim të pergjthshem, por në nji mënyrë të posaçme  ajo e bylbylit. Me ketë shprehje e perkëtheu Fishta, poet  për ekcelencë i gjuhës së popullit, fjalen bylbyl në nji tingull të Petrarkës, – në blerim të Prillit: kah fillimi i Prendverës, mbasi natyra të jetë veshë në blerim. – qi lmon gjit e drandofillit: qi pershkohet nder fletëzat e drandofilles, ndër gubat e petaleve të lules. – rrfes zhgjetare, rrufésë zhgjetuese, gjuejtëse.
  2. Kerthi, foshnje. – Porsi drita….shenja e jetës e të të pertrimit, e çdo agim mbahet se bjen nafakë (të mira) të reja, tue kallë (sjellë) shpresa të reja; -gazi i pa mashtri: i pa të keq, i sinqertë, jo mashtrues. – Porsi fleta: flatra. – Ka’i bjen Qiellvet: kah pershkon qiellin. –N’t’ zjarrtat valle: nder valle shumë të shkelqyeshme të Parrizit, nder valle qi vezullojnë të Parrizit.
  3. Mbasi na paraqet bukurinë e gjuhës, Poeti, vates i vertetë i kombit, e ndien per detyrë me u lëshue mallkimin gjithë atyne qi duen t’a humbin ase perbuzin gjuhen shqype. – Gjuhë hyjnore; kjo gjuhë mashkull, gjuhë hyjnish, si ç’ e quen tek Lahuta.
  4. Shi prej djepit: Qyshë në djep. – Edhe në shqyp na thanë se Zoti …. Poeti shkon tue persëritë pa da tagrin (të drejten) shenjt qi ka Shqyptari me gëzue Lirinë. Le të vehet oroe fuqija qi merr shprehja prej afrimit të fjalvet shqyp…Shqyptarë…Shqypni. – djalë mbas djali: brez mbas brezi.

 

5.N’agim t’jetës: atëherë kur metëzi kishim nisë me marrë mend e shise. – Tue ndjekë flutura…. Shqenë reale e bukur e jetes fëminore! – armët besnike, poezia popullore shqyptare asht gati perherë kreshnikore. – jetike: tëherëshme, të vjeter.

 

  1. Leka, qi ‘i rruzllim… Leka i Madh, i cili shtroi pjesen ma të madhe të botes s’atëherëshme.

Qi: ose të cilat, sa t’ndrisë… derisa të shkelxejë (shkelqejë) sfera e zjarrtë e diellit.

 

  1. Çdo fes qi t’jini: çdo feje, besimi, si kristjan si musliman. Fisi i juej….kambet s’huej: Të gjithë e     dijmë, si dishmon historia sesa faktor kryesor i kombësisë asht të ruejtunit e gjuhës amtare. Nji popull qi perbuzë gjuhen e vet i nenshkruen dënimin vetes e asht i gjykuem me u shue, me u zhdukë. Per këte Fishta shkroi nji dramë të vogel me titull: “Gjuha e mësimit”.

 

  1. Ç’fis ju kini: – se ç’kombësi keni. Mali, bregu edhe Malcija, synedotke: Të gjithë ata qi banojnë nder male, ne Veri; brigje (fusha), të vikasin, të thërrasin nji zani.   (At V. Volal 1941)

 

Melbourne, 26 Tetor 2024..

“Unë jam bija e jote, nga lidhja jashtëmartesore…”- Dokumenti: Feçor Shehu na urdhëroi të zbulonim vajzën nga Elbasani, që i shkoi në shtëpi infermieres së Enverit dhe i tha…

Nga Dashnor Kaloçi

Grupi Operativ Special që u krijua menjëherë pas arrestimit të ish-ministrit të Brendshëm, Kadri Hazbiu dhe zëvendësit të tij, Feçor Shehut, në mesin e muajit tetor të vitit 1982, në krye të të cilit ishte zv/ministri i Punëve të Brendshme, Zylyftar Ramizi, dhe si vartës të tij, Enver Zeneli e Hasan Ulqinaku, ndërmjet masave të tjera, siç ishin; studimi dhe analiza e një numër të madh dosjesh arkivore, që i përkisnin një periudhe të gjatë kohe, (1945-1982), u bëri thirrje dhe u kërkoi edhe disave prej ish-funksionarëve të lartë të udhëheqjes së PPSH-së dhe ish-kuadrove të lartë drejtues të Ministrisë së Punëve të Brendshme, oficerëve të Sigurimit të Shtetit, etj., që të jepnin me gojë apo shkrim, ato që ata dinin, apo kishin dyshime, lidhur me “veprimtarinë armiqësore”, të Mehmet Shehut, Kadri Hazbiut, Feçor Shehut, Llambi Peçinit, Mihallaq Ziçishtit, Llambi Ziçishtit, apo dhe personave të tjerë, me të cilët ata i kishte lidhur puna apo jo, gjatë periudhës që ata kishin shërbyer pranë asaj ministrie, apo në Degët e Brendshme në rrethe, në sektorin e Zbulimit Politik, pranë përfaqësive tona diplomatike të akredituara në shtete të ndryshme të botës, etj., etj.

Ndër ish-funksionarët e lartë të PPSH-së dhe kuadrot drejtuese e oficerët e Sigurimit të Shtetit, etj., që iu përgjigjën kësaj thirrje, duke dhënë dëshmitë e tyre me gojë apo shkrim pranë Grupit Operativ Special, ishin: Liri Belishova, (ish-anëtare e Byrosë Politike dhe sekretare e Komitetit Qendror të PPSh-së për propagandë, artin dhe kulturën), Nesti Kerenxhi, (ish-gjeneral-major, Drejtor i Sigurimit të Shtetit dhe ministër i Punëve të Brendshme), Xhule Çiraku (ish-gjeneral-major, Drejtor i Sigurimit dhe zv/ministër i Punëve të Brendshme), Rexhep Kolli (ish-gjeneral-major, Drejtor i Sigurimit të Shtetit dhe zv/ministër i Punëve të Brendshme), Zija Kambo (ish-gjeneral-major dhe komandant i Gardës së Republikës), Zoi Themeli (ish-gjeneral-major, Drejtor i Sigurimit të Shtetit dhe zv/ministër i Punëve të Brendshme), Nevzat Haznedari, (ish-gjeneral-major dhe Kryetari i Hetuesisë në Ministrinë e Punëve të Brendshme), Hekuran Pobrati (ish-kolonel dhe oficer i lartë i Sigurimit të Shtetit), Feti Smokthina (ish-kolonel dhe Komandant i Gardës së Republikës), Zylfi Saliu (ish-kolonel, oficer i lartë i Sigurimit të Shtetit, kryetar Dege të Brendshme në disa rrethe, e deputet i Kuvendit Popullor), Lelo Sinaj, (ish-oficer madhor dhe Drejtor i Sigurimit të Shtetit), Halil Zeneli (ish-kolonel i Sigurimit dhe kryetar Dege të Brendshme në disa rrethe), Ilo Manushi (oficer madhor dhe shefi Drejtorisë së Kuadrit të Ministrisë së Brendshme), Xhemal Bejto Fasllia, (ish-oficer i lartë i Sigurimit të Shtetit në Ministrinë e Brendshme), Ibrahim Kubati (ish-kuadër i lartë, i dënuar me burg politik, së bashku me të vëllanë, Ali Kubati, ish-nënkryetar i Komitetit Ekzekutiv të Tiranës, shok dhe miq të ngushtë të Myslym Ketës), Mark Dodani (ish-nënkolonel dhe oficer i lartë i Sigurimit të Shtetit) etj.,  të cilat Memorie.al, i ka publikuar në numrat e kaluar.

Në vijim të publikimit të këtyre letrave, dëshmive dhe raport-informacioneve, të cilat janë me qindra dhe ndodhen në dosjen voluminoze prej disa mijëra fletësh, në ngarkim të ish-ministrit të Punëve të Brendshme Kadri Hazbiu, e cila ndodhet në fondin e Autoritetit për Informimin e Dokumenteve të ish-Sigurimit të Shtetit, në shkrimin e sotëm, po publikojmë një letër të ish-Punëtorit Operativ, Taras Kroi, (djali i shefit të kabinetit të Enver Hoxhës, Haxhi Kroi), dërguar Grupit Operativ Special, më datën 20 tetor të vitit 1982, ku ai i informon lidhur me disa ngjarje që ia ka dëgjuar nga eprorët e tij, ku ndër të tjera është edhe ajo që ka lidhje me Kostandina Naunin, e cila për vite me radhë, ka shërbyer si infermiere personale e Enver Hoxhës dhe gjithashtu e familjes së tij. Për më shumë rreth kësaj, na njeh dokumenti që po publikojmë në këtë shkrim, së bashku me faksimilet përkatëse.

DOKUMENTI SEKRET ME SHËNIMIN OPERATIV TË OFICERIT TË SIGURIMIT TË SHTETIT TARAS KROI, DËRGUAR GRUPIT OPERATIV SPECIAL NË MINISTRINË E BRENDSHME, LIDHUR ME INFERMIERIN E ENVER HOXHËS, KOSTANDINA NAUNI   

Grupit  Operativ                                                                            “S e k r e t”                                                                                                                                                           Ekzemplar i vetëm

                                                                                                      Tiranë, më 20.10.1982    

                                                      SH Ë N I M  – O P E R A T I V 

  1. Më kujtohet se në vitin 1976, ish-zëvendës Drejtori i Drejtorisë së Tiranës, Kadri Ismailati (vdekur në prill 1977), më ka thënë se: “Gjatë viteve 1957, 1958, 1959, kur kam qenë në punë, shefi i Sigurimit të Zbulimit të Kufirit në rrethet Gjirokastër dhe Sarandë, kisha në ndjekje disa përpunime, që lidheshin më Grupin e Teme Sejkos. Bile, nëpërmjet agjenturës që unë mbaja në atë kohë në lidhje, arrita të mësoj se………..!

Në vitin 1959, jam thirrur për të raportuar në Drejtorinë e Sigurimit të Shtetit, për lidhjet që unë përpunoja. Analizën e bëmë tek Kadri Hazbiu, ku midis disa kuadrove kryesorë (emrat nuk m’i ka thënë), ishte dhe Mihallaq Ziçishti.

Emri i……..nuk u përmend fare në këtë analizë, ndonëse ishim mbledhur për zbulimin e plotë të veprimtarisë armiqësore të një grupi armiqësor, pjesëtari së cilës doli dhe……………….!

Nuk m’u durua dhe mbasi dolën të gjithë, u ktheva dhe kërkova takim Kadri Hazbiut dhe duke qenë vetëm i thashë se………..! Ai më tha se; nga e di ti këtë gjë dhe ndonëse kish porositur …………të kishte kujdes, të mos merrte nëpër gojë kuadrot.

Siç më ka treguar Kadri Ismailati, për Teme Sejkon, ka pasur të dhëna nga agjentura e zonës kufitare, por konkretisht, ai pseudonimet nuk m’i ka thënë.

Në vitin 1977, (disa ditë para se të vdiste Kadri Ismailati), rreth datës 15 apo 16 Prill, ish-drejtori i Drejtorisë së Tiranës, Nustret Dauti, më dërgoi në ministri, për një çështje pune. Në korridor, mbaj mënd se jam takuar me Kadri Hazbiun, dhe në distancë, pasi u përshëndeta, i tregova se Kadri Ismailati, kishte vdekur.

Ai ndaloi dhe më tha se Kadriu ka qenë kuadër i aftë dhe i përgatitur, edhe pse nuk kishte shkollë, ishte tip inteligjent dhe mjaft i mprehtë. Ndër të tjera më tha se në vitin 1959, Kadri Ismailati i kishte thënë atij se…….por unë ja mohova vetëm për çështje sekreti, pasi ishte problem qe dije vetëm nga disa kuadro këtu në Ministri.

  1. Me sa kujtoj, rreth vitit 1976 ose 1977, muaji Qershor, me porosi të Kadri Hazbiut, me porosi të një P.Op. të Tiranës, u investuam me një çështje që lidhej me shoqen Kostandina Nauni, infermiere pranë familjes së udhëheqësit kryesor të Partisë. Në analizë dhe detyrën që morëm në Ministri, ishin Feçori, shoku Xhule, Gëzim Hila, kryetar Dege në Elbasan e, dikush tjetër që nuk më kujtohet.

Na u tha se brenda pak ditësh, të merrnim masa për të zbuluar se kush e kishte dërguar një vajzë nga Elbasani në shtëpinë e Kostandinës, e cila mbasi e takoi, iu tha se; ju jeni nëna ime e vërtetë, që më keni braktisur. Na u tha se mos ka ndonjë Kostandinë tjetër me këtë mbiemër, e cila ka lindur fëmijë tjetër jashtë martese.

Nga sqarimi i çështjes, doli se kjo vajzë ishte nga Elbasani e lindur në vitin e 1953, nga Kostandina Nauni, por jo kjo që punon në grupin e udhëheqësit kryesor.

Mendoj se kjo çështje duhet sqaruar, mbasi mund të jetë manipuluar dhe kurdisur me qëllime të caktuara nga Kadri Hazbiu dhe Feçor Shehu, të cilët në se mund ta ekzaktësonin që ishte e vërtetë se Kosntandina Nauni, (që punonte tek grupi i shoqërimit), të kishte lindur (…………………………) këtë me………….!

                               PUNËTORI OPERATIV

                                  TARAS KROI

SHËNIMI I MINISTRIT TË BRENDSHËM HEKURAN ISAI, MBI RAPORT-INFORMACIONIN E GRUPIT OPERATIV SPECIAL, PËR ÇËSHTJEN E INFERMIERES SË ENEVR HOXHËS, KOSTANDINA NAUNI

Në bazë të dokumenteve që kam lexuar, nuk është kjo Kostandin. Mund të jetë dhe manipuluar, por Kostandina e vërtetë, u gjet sa thuhet në informacion. Memorie.al

                          Hekuran Isai

“Lasgushi ka pasur këtë verë një histori dashurie…”- Ngjarja e panjohur e dy kolosëve të letrave shqipe

Nga Shpendi Topollaj

– Dashuria e Lasgushit me Ana G., dhe përjetimi i saj nga Ismail Kadareja; Rreth romanit “Ikja e shtërgut”! 

Para disa vitesh, shkrimtari i shquar me famë botërore, Ismail Kadare, më dhuroi librin e tij “Përballë pasqyrës së një gruaje”, në të cilin qëndrojnë bashkë tre romane të shkurtër, ku veç atij të titullit, dhe “Kalorësi me skifter”, është përfshirë dhe një tjetër me titullin “Ikja e shtërgut”, që i kushtohej dashurisë poetike të Lasgush Poradecit, me bukuroshen Ana G. I gjithë ai libër, si e gjithë krijimtaria e tij, më kishte lënë një shije të paharruar, ndaj një mbasdite e nxora nga biblioteka ime dhe zura ta rilexoj. Duke u kalamendur mes rreshtave, m`u kujtua ajo shprehja e M. Nekse, se; “Ngjeshja e skajshme e materialit… ja çfarë ka rëndësi për krijimin e veprës letrare”.

Në pak faqe, gjeniu ka thënë aq shumë. Dhe pa të lodhur e sforcuar fare. Përkundrazi, ndihesh i çlodhur, i lehtësuar dhe i ripërtërirë shpirtërisht, në këto ditë deprimimi. Sidomos me shtjellimin mjeshtëror të asaj historisë olimpike, të poetit tonë magjik, Lasgush Poradeci, ku dhe do të ndalem gjatë këtij shkrimi. Kam folur gjatë e gjerë si për Kadarenë dhe veprën e mrekullueshme të tij, ashtu dhe për simbolin e dashurisë së pastër njerëzore, idhullin e tij, zemër-zjarrin Lasgush Poradeci.

Por, të dy ata janë universe më vete, ku vlerat e mëdha artistike e estetike, temat që kanë zgjedhur, trajtesat që u bëjnë atyre, mesazhet që japin, risitë letrare që sjellin, emocionet që përftohen nga dashuria që ata kanë për atdheun, njeriun, lirinë, të mirën e të bukurën dhe sidomos urrejtja për padrejtësinë dhe diktaturat, janë të pafundme. Të dy ishin sfidantë; Kadareja me penën e tij të guximshme e, mjaft të rafinuar, kurse Lasgushi, me sjelljen e tij, me krahët e kthyer, me heshtjen mospajtuese me regjimin.

Dhe vetiu, për këtë flet më se qartë, si shkruaja e këtij romani për dashuri “të pamoralshme” e, të pangjara më parë, në vitin 1986! Roman që shkrimtari i famshëm, e mbyll me thirrjen: “Ku do të nisesh, shtërg i madh, dhe ku do të na lësh ne, të gjorëve?”, ashtu dhe teka prej plakut Goethe e, Lasgushit, që vepronte lirshëm, sikur të qe në oborrin e Dukës së Vajmarit, dhe pa drojë dashuronte tetëmbëdhjetë vjeçaren, Ulrika fon Livencovin shqiptare, e jo nën vëzhgimin ziliqar, të një monstre si Enver Hoxha.

Fjodor Dostojevskij, në një nga librat e tij, ka shtruar pyetjen se; “Çfarë është Ferri?” dhe po vetë është përgjigjur: “Unë mendoj se është vuajtja e të qenit i pa aftë, për të dashuruar”. Lasgushit i mungonin shumë gjëra: nderimi, mundësia e botimit për ato që shkruante, sipas formimit të tij intelektual, jeta publike, liria e shprehjes, gruaja, mundësia e lëvizjes nëpër botë, shkuarja në Kosovë te miqtë e tij, gjezdisjet nëpër Shqipëri, si pasojë e ngushticës ekonomike.

Ishte gjetur mënyra më e poshtër, për t`ja mbyllur gojën: ajo e shpërfilljes, e lënies në harresë, gjersa njerëzit të mendonin se kishte kohë që kishte vdekur. Pra, siç thotë në libër Kadareja: “Prej vitesh ishte dhe s`ishte. E kishin mënjanuar, mungonte në të gjitha ceremonitë.

Dhe ndoshta pikërisht midis ceremonisë, prarimit të festës, niste qortimi për të”! Dhe më tej: “Ishte braktisur diçka që s`duhej braktisur. Ishte shkelur me këmbë ëndrra.  Nga sallat tona të mbledhjeve, të ndriçuara brutalisht, dukej sikur ai, munguesi i madh, kishte marrë prarimin e përkorë të llambadarëve të vjetër, për të stolisur me të sarkofagun e vet”!

Dhe si për ironi të fatit, në këtë kohë harrimi, dashamirësit të tij të madh, Ismailit, i jep një lajm gati të pabesueshëm, i mërzitshimi dhe i padurueshmi R.P.: “Lasgush Poradeci, ka pasur këtë verë, një histori dashurie”. Po ku kishte lajm më të bukur se ky? Poeti qenka gjallë?! Zemra e tij, paska mbetur e pacenuar! Oh! Ç`lumturi! Ai tani po i kushtohej emocionalisht asaj, që asnjë tiran apo paragjykim, nuk mund t`ja ndalonte. Dhe pa u menduar gjatë, i hipën autobusit dhe merr rrugën për tek ai.

Duhet mendja e ndritur e Kadaresë, vëmendja e tij, të cilës nuk i shpëtonte asgjë, dhe ajo vellua gogoliane e sarkazmës së tij, që ta shijosh atë udhëtim. Dhe jo vetëm ta shijosh, por edhe të qeshësh me një pafundësi gomarllëqesh, që na kanë ndjekur kur na duhej të shkonim atje ku pushonte ai, i madhi fare. Kontrolle, pas kontrollesh.

Njëri polic apo punonjës i Sigurimit, më injorant dhe dyshues se tjetri! Ndofta të tillë i bënte detyra, por ajo që e çuditi më shumë, nuk ishte pyetja: “Përse shkoni në Pogradec”, sesa “E njihni Ana G.”? Pra, R.P., paskej qenë jo vetëm i mërzitshëm dhe i padurueshëm, por edhe provokator; ai e paska shpënë fjalën tek ata.

Se ndofta Ana G., kishte ndonjë plan kundër udhëheqësit, që vinte atje. Por edhe nëse jo, ajo donte t`i bënte karshillëk me poetin atij. E kam parë Ana G. dhe më kanë folur njerëzit e sime shoqe, për zgjuarsinë dhe kulturën e saj, kur ishte mësuese letërsie në Pogradec. E kam dëgjuar një mbrëmje në shëtitje, teksa fliste me një grup të rinjsh. Portreti i saj, nuk do t`u shpëtonte lehtë, piktorëve të mesjetës fiorentinase.

Me një shkodranishte të ëmbël, e sigurt në ato që thosh, kuptohej menjëherë, se ishte një grua intelektuale që kishte ecur shumë para kohës, aq sa më kollaj mund të besoje, se kishte dalë nga faqet e librave të Mopasanit, Çehovit a Cvajgut, sesa nga apartamentet gri e të ngushta, të një qyteti të humbur shqiptar, ku syri të zinte; “Nën dritën e pamëshirshme të diellit, vitrinat e dyqaneve (që) ngjanin edhe më të varfra.

Në qelqe, si kudo, kishte prapë parulla, madje më tepër se dy vjet më parë, kur kisha qenë këtu me pushime. Pantallona burrash, kinkaleri. Edukim, vigjilencë, shampo…! Vapë dhe qytet i vogël provincial. Klubi i gjuetarëve. Berberhane. Qendër Edukimi e Lagjes Nr. 6”!

Pra, mërzi. Ana G., mes atyre ndërtesave të shëmtuara, natyrisht që autorit të romanit, i është dukur me të drejtë e huaj dhe skandaloze. Por edhe si dhuratë nga Lasgushi, në pamundësi për t`i shndërruar arkitekturën. Dhe e gjithë kjo, me një mjet të pabesueshëm: me dashurinë e tij fisnike, që ai vetë ishte munduar ta mbante të pazbuluar: “Se s`dashuroja as unë as ti, / Por dashuronte dashuria, / Një dashuri plot fshehtësi, / M`e fshehtë se fshehtësia”!

Por si mund të mos merrej vesh kjo dashuri e çuditshme, ku edhe ajo midis dy të rinjve gjimnazistë, bëhej objekt thashethemesh të pafund? Maksim Gorki, duke folur për përditshmërinë e shkrimtarit, pra për qenien e tij njeri, ka thënë se;

“Shkrimtari nuk duhet të jetë Robinson…duhet të jetojë jetën, të thërrasë, të qeshë, të shajë, të zihet, të dashurojë”. Mendoni pastaj, Lasgushin, me zemrën e tij sa bota. Veç duhet pranuar, se atë së pari, e pa dhe e kuptoi, për të mos thënë, e përligji, një tjetër mendje superiore, ajo e Ismail Kadaresë.

Marsel Prust, për stilin e shkrimtarit, ka thënë se; ashtu si dhe për piktorin, nuk është çështje teknike, por është çështje e botë vështrimit. Dhe botë vështrimi nga ana e saj, është e shkallëzuar, nga e zakonshmja, deri te gjenialja. Dikush mund të dyshojë dhe të thotë se çfarë do t`i pëlqente Ana G., plakut Lasgush, me atë pallton e vjetër, kapelën e zezë republikë strehë madhe dhe shkopin ku mbahej.

Por, përtej kësaj, ai vazhdonte të ishte; një shpirt. Një shpirt i pashoq, i bukur, plot jetë, që ngazëllehej njësoj si nga vala e liqerit, si nga kërcitja e një lopate të varkës që voziste tek kthehej pas peshkimit, si nga ajo shqiponja, që po arratisej tutje ndë Mal të Thatë, ashtu dhe nga bukuria e një gruaje, gati si Ana Kern.

Po pse, a nuk e dimë se, kudo do gjesh femra që vazhdojnë të dashurojnë Danten, Pushkinin, Lermontovin, Bërnsin, Eseninin, deri dhe A. Bllokun (atij që shkruante: “Dhe para korit, plaku si trim, / Këmbën përplas: / Më digj të tërin me zë, me shikim, / Ksjusha, ti gaz!” dhe që qe shkruar edhe një novelë për një vajzë sovjetike të dashuruar me të pas vdekjes), e plot të tjerë, edhe pse ata fizikisht nuk janë mes nesh.

A nuk do të dëshironte secila nga ato ,të ishte e dashura e ndonjërit prej tyre dhe a nuk do të ndihej e privilegjuar e fatlume, sikur pena e tyre, ta përjetësonte atë në jetë të jetëve. Dhe a nuk kemi gjithë të drejtën tonë, të mendojmë se edhe Ana G., e tillë mbeti, falë atij platonizmit të saj, për magmën e të dashuruarit, të atij që i ngriti himne, ndjenjës më sublime që njeriu ka.

Dhe që me veprimin e saj, tërhoqi vëmendjen e Kadaresë, atij që me talentin e tij të papërsëritshëm, i bëri dhe i bën nder gjithë Shqipërisë dhe shkoq kaq mjeshtërisht fuqinë ripërtëritëse të dashurisë, “sidomos në muzg të jetës”. Të një dashurie, për të cilën pasi i ra në dorë shkrimi i vetë Lasgushit; “Vizita e zonjushës Ana G., në kullën time”, nuk kishte më asnjë fije dyshimi.

Për më tepër, ju rrit nderimi për atë zonjushë, derisa duke hyrë brenda asaj “kulle”, kujdesej të mos e vriste hijen, që ajo kishte lënë duke ngjitur ato shkallë. Por ngjarjet marrin një kthesë krejt të papritur: kur Ismaili takon Lasgushin, i cili “kishte po atë buzëqeshje si vitin që shkoi”, ky i fundit u kthye te ai karakteri rebel i tij, gjë që i prishi të gjitha planet e vizitorit. Qysh në fillim, i tha: “Kombin e bëjnë poetët”.

Ata, atje lart kujtohen për ta, vetëm kur u a kanë nevojën. Dhe pastaj vijon pyetja befasuese: “Me që ra fjala, ç`bën ai (Enveri), gjallë është apo ka vdekur?”. Dhe e gjithë kjo, ndërsa ai përbindëshi, me grua, fëmijë, dhëndurë dhe nuset, shihte darkave gjyqin e familjes të Kryeministrit të shpallur poli-agjent edhe pse me të i kalonin pushimet së bashku. Ka diçka shekspiriane këtu, për të mos thënë se do mjaftonte një truk i vogël dhe kushdo do ta besonte, se ishte vepër e fantazisë së tragjikut të madh anglez nga Strasfordi.

Kulmi arrin kur mes dilemës se kush kishte ndikuar më shumë për emrin Poradec; liqeni, qyteti apo vetë poeti, autorin e romanit, duke hedhur vështrimin tutje në errësirën e qiellit dhe ndriçimin e yjeve, e mundon vargu: “Fluturoi dhe shtërg i fundit madhështor me shpirt të gjorë”.

Por lexuesi duhet ta nxjerrë vetë arsyen pse poeti, plaku – djalë, po shkon zemërthyer: nga heshtja zyrtare dhe harrimi që e ndoqi pas, apo nga humbja e dashurisë së tij për bukuroshen e mençur Ana G.?! Ama një gjë është e qartë; ajo që Dyame ka thënë se; “Qëllimi epror i romancierit, është të na bëjë të ndjeshëm për shpirtin njerëzor, të na bëjë ta njohim e ta duam në madhështinë dhe në mjerimin e tij, në fitoret dhe dëshirat e tij”.

Nuk ka lexues që të mos e kuptojë forcën e shpirtit njerëzor në këtë roman që karakterizohet nga porosia tolstojane, për thjeshtësinë, lakonizmin dhe qartësinë, duke arritur kështu përsosmërinë e formës së artit, gjë që e bën vetëm një shkrimtar me prirje dhe punë të madhe si i i gjalli i përhershëm, Ismail Kadareja i madh dhe i papërsëritshëm! Memorie.al    

“Im atë u helmua në spitalin e Vlorës”- Misteri i vdekjes së gazetarit nga Çamëria, rrëfimi i së bijës

Tefta Demi, ka më pak se një vit që është kthyer nga Shtetet e Bashkuara, ku jetoi për më shumë se 15 vite. Situatën rreth figurës së babait të saj, e gjeti ashtu siç e la. Asnjë interesim nga kurrkush, qoftë për të gjetur eshtrat e për të pasur një varr, ku të shkojë t’i çojë një tufë lule. Imazhet që ruan prej tij, Tefta i ka të pikturuara fort në mendje, sado që ishte vetëm 5 vjeç, kur e pa për herë të fundit. Kujton qartë edhe ditën, kur tek e priste në dritare, sheh “Xhip”-in e zi, që e mori të atin, për të mos e kthyer më. Por kujton edhe më dhimbshëm tatëpjetën, që do të merrte fati i familjes së saj paskëtaj. Nuk vlejti asnjë grim kontributi, që kishte dhënë i ati gjithë jetën e tij, as postet që mbante, e as përpjekjet për një jetë më të mirë. Deklarata e tij kundër Partisë, ishte më e fortë se të tëra.

“Shokët nga lart janë burokratizuar për së tepërmi dhe, kur vjen çështja e kontakteve në punë, do t’ju sjell rastin tonë: në Radio Tirana, është një institucion me rëndësi për propagandën. Me makinë, ajo është vetëm gjashtë minuta larg, nga zyrat e Komitetit Qendror. Por në këta 6-7 vjet, shoqja Nexhmije, drejtore e Agjitacion–Propagandës, ka ardhur në të, vetëm 2-3 herë. Shoqja Liri Belishova, që kur është bërë sekretare e Agjit-propit, nuk ka ardhur asnjëherë në Radio.

Si mund të drejtosh nga zyra sektorin vartës, vetëm duke thirrur drejtorin, pa marrë kontakt me punonjësit ose, të paktën me Kolegjiumin. Një vërejte tjetër: kur dërgohen delegacione jashtë shtetit, ka disa emra, që i kap kalemi shumë shpesh: Liri Tashko, Vito Kapo, Eleni Terezi, Pilo Peristeri, Fadil Paçrami, e disa të tjerë, si drejtori ynë i privilegjuar, shoku Petro Kita, që tani ndodhet në Berlin”.

Kështu u shpreh në mes të tjerash, në mbyllje të diskutimit të tij në Konferencën e Komitetit të Partisë të Tiranës, në vitin 1956, shefi i redaksisë së Kulturës në Radio Tirana dhe ish-partizani i vjetër i batalionit “Çamëria”, Vehip Demi, i cili në fjalët e tij plot kritika të ashpra për vijën e gabuar politike që po ndiqte PPSH-ja dhe privilegjet e udhëheqjes së saj, ndezi debate në mes të delegatëve dhe Presidiumit të asaj konference.

Si rezultat i atij qëndrimi, disa ditë më vonë, Vehip Demi u shkarkua nga të gjitha funksionet që mbante dhe u shpall person antiparti, duke figuruar i nënti në listën e 21 personave që ishte miratuar nga Enver Hoxha. Pas kësaj, atë fillimisht e internuan në rrethin e Skraparit dhe më pas në Vlorë, ku vdiq në rrethana misterioze, në vitin 1960, pak kohë pasi kishin filluar arrestimet ndaj të ashtuquajturit “Grupi çam i Teme Sejkos”.

Rrethanat e vdekjes së Vehipit, ishin të dyshimta, por të afërm të tij, që qëndruan në internim deri në 1991-shin, dëshmojnë se ai u helmua nga Sigurimi i Shtetit, që u kujdes edhe për të fshehur gjurmët e vdekjes së tij.

Znj. Tefta, ç’moshë kishit ju kur babait po i bëhej ky gjyq i heshtur?

Kam qenë fare e vogël, 2-3 vjeç. Nga kjo faze, nuk mund të ruash kujtime. Për mua kujtimet nisin në fazën tjetër, kur ne ishim transferuar nga Tirana, dhe ishim internuar në Çorovodë.

Familjarisht, përfshirë edhe babain?

Po, të gjashtë, nëna, babai dhe katër fëmijët. Së pari u bë një përpjekje, që nëna të ndahej prej tij, por kjo gjë nuk u bë, kështu që shkuam të gjithë pas tij. Aty jetonim në një dhomë, askush nuk na fliste, nuk na afronte, por nëna dhe babai nisën të punonin dhe nuk vuanim edhe nga uria, apo mangësi të tjera themelore.

Do të shfaqeshin këto mangësi më vonë?

Për ne jo, sepse ashtu rrodhën ngjarjet. Jetuam kështu derisa erdhi sulmi i radhës. E kujtoj mirë atë ditë. Me tim vëlla, po prisnim te parvazi i dritares, që të dukej nëna me babain. Bënim kështu çdo ditë, i prisnim aty. Atë ditë, babai nuk mundi të hynte në shtëpi. Një automjet “Xhip”, i preu rrugën dhe e mori me vete. Nënës i thanë se do ta kthenin përsëri, por nuk ndodhi kështu.

Si ndodhi?

Të nesërmen e kësaj dite, erdhën sërish njerëz në dhomën ku jetonim, për të marrë batanije, dyshek. Ajo që thane, ishte vetëm: “E kemi izoluar në Zvërnec të Vlorës”. Pas disa kohësh, nënës i thanë se mund të shkonte ta shihte në spitalin e Vlorës. Në atë vizitë, nëna na mori me vete edhe mua, bashkë me vëllain. Kujtoj që ishte shtrirë në shtrat, me një peshqir në kokë, dy policë anash krevatit, e përpiqej të luante me një portokall me tim vëlla, që ish më i vogël se unë.

Babai i bëri me shenjë nënës, si për t’i thënë; “Po mbaroj”. Pas kësaj here, nëna nuk më mori më me vete, merrte vetëm vëllain, sepse s’kishte kush e mbante. Në kthimin e njërës nga këto vizita, nëna na tha se; babai nuk do të vinte më. Komshinjtë që kishin dalë të pyesnin për trupin, nëna u tha se nuk do t’ua jepnin. Në udhëtimin e fundit, nuk e kishte takuar, i kishin thënë se; kish vdekur në burg.

Ç’u bë me ju pas kësaj?

Nënën e hoqën nga libraria ku shiste dhe e nxorën të punonte me kazmë. Ishim përfundimisht, fëmijët e “armikut të popullit”. Nëna përpiqej të na sillte te i ati, te gjyshi, që jetonte në Tiranë, por nuk na linin, na kthenin nga rruga, derisa ishte po ai, që mendoi një zgjidhje tjetër.

Që ishte?

Që nëna të martohej sërish dhe ne të konsideroheshim si të braktisur. Kështu do të mund të jetonim me të, njëherë e mirë.

Ç’moshë kishte nëna?

Ishte vetëm 27 vjeç dhe ashtu bëri. U martua me një tjetër, ndërsa ne jetuam me gjyshin.

Vinte ju shihte?

Vinte, po fshehtas, sepse nuk e lejonin.

Pra, ju u ndatë nga të dy prindërit?

Po, megjithatë, u rritëm me dashurinë e gjyshit, sado që nuk mund të kishim një jetesë si të tjerët. Qoftë sa i përket shkollimit, qoftë marrëdhënieve me njerëzit. Njerëzit e babait ishin të trembur, për të na mbajtur afër. Përpiqeshim të studionim fort në shkollë, por e drejta për studime të larta, afërmendsh që nuk na u dha kurrë. Pra, përveçse jetonim në qytet, nga të tjerat, ishim krejt të privuar.

Dëgjonit më të flitej për atë që i ndodhi babait?

Dëgjonim vazhdimisht, sepse Enver Hoxha, kujdesej ta përmendte e ta përdhoste figurën e tij, thuajse në çdo artikull a botim që nxirrte. Terrorizoheshim, sa herë dëgjonim që do të dilte prej tij, ndonjë vepër e re.

Nëna vazhdoi të jetonte e internuar edhe pas martesës së dytë?

Po, po, burri tjetër ishte po aty, kështu që jetoi në internim.

I rivendosët marrëdhëniet?

Pas daljes, ajo u largua në Amerikë, por ne ishim vazhdimisht të lidhur me të. Aq sa ajo bëri të mundur, që edhe unë të emigroja atje për shumë vite. Jam kthyer vetëm një vit më parë.

Nëna jeton?

Po, vazhdon të jetojë në Amerikë, me djalin që pati nga martesa e dytë. Edhe njëri prej vëllezërve të mi, jeton po atje.

Nga vdekja e babait, ju arritët të merrni vetëm lajmin. A u interesuat pas ’90-ës për të gjetur trupin apo, ndonjë të dhënë rreth vrasjes së tij?

Pa dyshim që po. Sapo patëm mundësi, kërkuam dokumente në Arkivin e Shtetit, por babai dilte i padënuar. Kërkuam gjithashtu në Ministrinë e Brendshme, por nuk gjenim gjë, pra kishte qenë i dënuar, me ligje të pashkruara. Këto ishin metodat që përdorte Enver Hoxha, për njerëzit që i dilnin kundër. Siç po ju thosha, pasi nuk gjetëm asnjë dokument, në ’94-ën shkuam në spitalin e Vlorës dhe kërkuam dosjen. Gjetëm pas shumë peripecish kartelën, në të cilën shkruhej se shkaku i vdekjes, ishte refuzimi për të ngrënë e, për të pirë, gjoja kështu kishte vdekur.

Një variant i mundshëm ka qenë helmimi, apo jo?

S’ka si të ketë vdekur ndryshe, ata vetë e çuan në vdekje, për fare pak kohë. Siç pata dëgjuar gjyshin atëherë, një nga arsyet e vrasjes së tij, ka qenë se ishte çam, përveç kundërshtimeve të hapura që bëri në Konferencën e Tiranës. Nuk mund ta linte të kalonte ai, kur e dinte që babai, kishte çuar deri në OKB, kërkesat për njohjen e të drejtave çame.

As sot e kësaj dite, nuk keni gjetur asnjë informacion rreth tij?

Jo, dhe kjo është ajo që më vret më shumë. Kanë kaluar 20 vite dhe askush nuk është kujtuar të verë në vend figurën e tij. Nuk kam shumë pretendime, përveçse të kem një varr, ku të mund t’i çoj një tufë lule. Tek e fundit, jam e bija e një demokrati, që vdiq për të jetuar në demokraci e që sot, nuk i përmendet njëherë emri. Figura e tij ende nuk është njohur dhe unë do të luftoj sa mundem, për ta arritur këtë gjë.

Diskutimi i Vehip Demit, në Konferencën e Tiranës: “Ja privilegjet e ‘Bllokut’ të udhëheqjes, Nexhmija na ka harruar”!

“Ne bashkohemi me mendimin e shprehur, se duhet të forcohen kontaktet dhe lidhjet e udhëheqësve me masat. Ndodh që shokë të ngushtë të luftës ose të punës, në ilegalitet, të jenë larguar nga njëri-tjetri, pa ndonjë arsye: njëri është ministër e, tjetri punonjës. Ministrin s’e sheh gjëkundi, me makinë del nga shtëpia, me makinë kthehet, me makinë del të dielave me familjen.

Gjatë luftës, a e mendonim se do t’ia lejonim vetes një shkëputje të tillë? Kurrë! Radio-Tirana, është një institucion me rëndësi për propagandën. Me makinë ajo është vetëm gjashtë minuta larg nga zyrat e Komitetit Qendror. Por në këta 6-7 vjet, shoqja Nexhmije, drejtore e Agjitacion–Propagandës, ka ardhur në të vetëm 2-3 herë.

Ne si gazetarë i kemi konstatuar nga afër vështirësitë ekonomike te punonjësit që kanë ardhur nga një tok masash, si heqja e pjesshme e triskave, kategorizimi i ri, vendosja e normave të reja, ligji i sigurimeve shoqërore. Ne i konsiderojmë të drejta këto masa dhe të diktuara nga kushtet tona reale. Por, në të njëjtën kohë, mendojmë se këto duhet të ishin marrë të gjitha menjëherë. Në po këtë kohë u shtuan rrogat e nëpunësve të mesëm e të lartë.

Në radio ne kemi një fenomen të tillë: ata që merrnin nga 5.200 lek e lartë, kanë të gjithë shtesë rroge. Korrierët, pastrueset, portierët, nuk kanë asnjë shtesë. Kjo do të thotë se te, ne është shtuar disniveli midis atyre që marrin rroga të larta e, të ulëta. Shoku Beqir nguli këmbë, se çështja e furnizimit me bllok, është vendosur nga Komiteti Qendror. Ne mendojmë se në këtë çështje, shkelet parimi “secili sipas punës”.

Në qoftë se ministri i jep më shumë shoqërisë dhe shoqëria ia shpërblen atij me të drejtë, me se mund të justifikohet privilegji që i bëhet gruas së ministrit, duke i dhënë ushqim në “Bllok”? Shoku Shuaip Panariti studion jashtë dhe gruaja e tij, që nuk punon fare, merr ushqime me bllok. Pra, të mos i japësh shoqërisë asgjë dhe të marrësh shumë prej saj!

Ne kemi në organizatën tonë, shoqen Violeta Papuli, komuniste e partizane. I shoqi, Çoti, ka qenë kryeredaktor i “Bashkimit” e, studion në Moskë. Violetës tani i erdhi blloku. Ajo thotë: “Më vjen turp nga gratë e kooperativës, të marr ushqime me bllok, sepse e ndiej që më bëhet një favor”. E shoqja e Medar Shtyllës, një ditë po merrte mish qengji. Pjesa e mishit, kishte edhe pak mëlçi.

Ajo i thotë shitësit: “Mos më jep mëlçi, se nuk e hamë e nuk kam mace që t’ia hedh”. Ne s’kemi mëlçi të furnizojmë popullin, ajo ankohet që s’ka mace. Ne duam të pyesim ministrin e Tregtisë, Kiço Ngjela dhe ministrin e Financave, Abdy Këllezi, nga dalin fondet që duhen për të mbuluar shpenzimet e “Bllokut”. Ne nuk mund ta fshehim këtë gjë, sepse nuk e shohim të drejtë ekzistencën e Bllokut. Edhe një gjë: Ne mendojmë se çmimet e mallrave industrial, janë tepër të larta”. Memorie.al

Gjermanët nxorën urdhrin për grumbullimin e tyre, çfarë i kërkuan hebrejtë në Shqipëri Mehdi Frashërit!

Më 21 tetor 1935 u krijua qeveria e kryesuar prej Mehdi Frashërit. Emërimi i Frashërit në postin e Kryeministrit të Shqipërisë prej Mbretit Zog u mirëprit në shtypin e kohës, pasi ekzekutivi i ri premtonte përmbushjen e një programi reformash liberale.

Kabineti “Frashëri” përbëhej nga subjekte progresiste, me një edukim elitar në universitetet e lakmueshme të Perëndimit. Krahas detyrës së kryeqeveritarit, Frashëri kishte edhe rolin e ministrit të Drejtësisë.

Përveç faktit se në përbërjen e qeverisë kishte shumë intelektualë, një tjetër cilësi e saj ishte përfaqësimi i të krishterëve në qeveri (3 katolikë, 1 ortodoks dhe 3 myslimanë) gjë që tregon edhe tolerancën dhe mirëkuptimin fetar në Shqipëri. Në përbërje të kabinetit ishin: Fuat Asllani, ministri i Punëve të Jashtme; Et’hem Toto, ministri i Punëve të Brendshme; Rrok Gera, ministri i Financave; Nush Bushati, ministri i Arsimit, Ndoc Naraçi; ministri i Punëve Botore dhe Dhimitër Berati, ministri i Ekonomisë Kombëtare. Ky formacion politik që do të qeveriste deri më 7 nëntor 1936 shpalosi një program ambicioz, i cili synonte kryerjen e një sërë reformash në ekonomi, në arsim, në politikën e jashtme dhe në shtypin e lirë. Programi përmbante 16 projektligje për modernizimin ekonomiko-financiar të vendit. Reformat mëtonin të arrinin të stabilizonin çmimet në tregun e brendshëm, të luftonin spekulatorët dhe të krijonin një kapital industrial në një klimë shoqërore e politike liberale. Në drejtim të politikës së jashtme, kjo qeveri mundi të kornizonte marrëdhëniet italoshqiptare, kur në mars të vitit 1936, u nënshkrua në Romë një marrëveshje bashkëpunimi mes Frashërit dhe Musolinit. Krisjet në rrafshin e pushtetit çuan në rrëzimin e qeverisë nga Parlamenti në vjeshtën e 1936-s dhe ky akt parlamentar shënoi edhe një precedent demokratik.

ANGAZHIMET

Mehdi bej Frashëri lindi në Frashër më 28 shkurt 1872, ishte nëpunës në administratën osmane, politikan e shkrimtar shqiptar. Sipas të plotfuqishmit të Gjermanisë naziste në Ballkan, Hermann Neubacher, Frashëri sajoi një kategori të re në ligjin ndërkombëtar, duke sugjeruar që Gjermania të njihte neutralitetin e Shqipërisë. Që të ishte një “neutralitet relativ”, duke bërë kësodore të mundur që përfaqësuesi gjerman t’i njihte Shqipërisë “sovranitet relativ”. Mehdiu ndoqi një shkollë private në Janinë dhe më pas në Idadijen e Manastirit, para se të fitonte të drejtën e studimit për në Shkollën Civile të Administratës Mbretërore “Mylkie-i-Sehahané” në Stamboll për Shkenca Politike-Administrative, ku u diplomua në vitin 1897.

Gjatë kohës kur ishte student, ndihte në përhapjen e të përkohshmes Albania të Faik Konicës. Stazhin e tij e nisi duke u emëruar së pari si atashe pranë qeveritarit të ishujve të Arkipelagut në Rodos, ku shërbeu deri në 1901, ku dha mësime historie, matematike, algjebre dhe shkencash në medresenë e vendit. Nga 1901 në Peqin me detyrën e kajmekamit/nënprefektit deri në vitin 1903 dhe nënprefekt në Ohër deri në 1906, ku u denoncua nga një grup myslimanësh të vendit si xhonturk dhe nacionalist shqiptar. Nga tetori i 1906 e deri në shpalljen e Kushtetutës pas revolucionit xhonturk, u caktua kajmekam ndër kaza të ndryshme të Trakisë, më pas autoritetet xhonturke e graduan mytesarif. U caktua me shërbim në Senixhe, në sanxhakun e Novi Pazarit, në Serres dhe më pas në Samsun. Më 1912 u caktua në Jerusalem, por hoqi dorë me t’u shpallur pavarësia e Shqipërisë. Më parë shkoi në Egjipt, ku qe caktuar nënkomisar i perandorisë.

KTHIMI NË SHQIPËRI

Mehdi Frashëri u kthye në Shqipëri prillin e 1913 dhe u caktua prefekt i Beratit nga administrata e Qeverisë së Vlorës dhe më tej zgjidhet si përfaqësues i qeverisë pranë Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, detyrë që e mban deri në shtator të 1914-s, kur dhe u zëvendësua nga Mehmet bej Konica. Me ardhjen e Princ Vidit emërohet kryebashkiak i Durrësit. Me revoltat, zhvendoset në Lozanë ku gjen Mit’hat beun. Pas një përpjekjeje për kthim në atdhe në mbarim të Luftës I Botërore internohet në Shën Mitër Koronë, ku dha gjuhë dhe letërsi shqipe në kolegjin e mirënjohur arbëresh. Me qeverinë “Përmeti” emërohet ministër i Punëve të Brendshme dhe më pas si delegat i Shqipërisë në Konferencën e Paqes në Paris.

Pas Kongresit të Lushnjës, në funksionin e ministrit të Brendshëm dha një kontribut të madh në organizimin e mbajtjen e zgjedhjeve parlamentare të vitit 1921, pas të cilave ai u zgjodh deputet. Në atë kohë, ai bashkëpunoi ngushtë me degët ekonomike të vendit dhe me iniciativën e tij personale bëri të mundur ndryshimin e monedhës shqiptare nga “Leka i madh” në “Lek”. Në atë periudhë, kur po hidheshin themelet e para të shtetit të ri shqiptar, Frashëri kryesoi të gjitha komisionet parlamentare për hartimin e ligjeve (kodeve) ekonomike dhe ishte i pari që paraqiti nevojën e reformës agrare e themelimin e një Banke në Shqipëri. Nga viti 1923 e deri në vitin 1939, me disa ndërprerje të shkurtra, Frashëri ishte në funksionin e deputetit të Parlamentit shqiptar dhe përfaqësuesit të Shqipërisë pranë Lidhjes së Kombeve në Gjenevë të Zvicrës. Në vitin 1929-1930 ka qenë kryetar të Këshillit të Shtetit dhe më 1935, Mbreti Zog e thirri dhe e emëroi në postin e Kryeministrit të Shqipërisë.

DEKRETIMI

Dekretimi i Mehdi Frashërit në krye të qeverisë shqiptare, asokohe u përshëndet nëpërmjet shtypit edhe nga Át Gjergj Fishta, u konsiderua si një qeveri me frymë thellësisht liberale dhe e kohës. Programi i kryeministrit ishte i përbërë prej 16 projektligjesh e prej po aq sqarimesh, por mbi të gjitha po inauguronte një mënyrë krejt të re komunikimi politik në Shqipëri: ai ia bënte të ditur popullit projektligjet e nuk u mjaftonte me shpallë ligjet e aprovuara, siç kishin bërë qeveritë e mëparshme. Reformat që mëtonte të bënte qenë: individualizimi i dhjetë plagëve të bujkut shqiptar, organizimin e shoqërive bujqësore, luftën kundër fajdexhinjve dhe spekulatorëve, krijimin e Bankës Bujqësore, transformimin e të dhjetave në detyrime fiskale, stabilizimin e çmimeve në tregun e brendshëm, krijimi i kapitalit industrial në një klimë shoqnore e politike liberale. Qeveria dështoi e Zogu ngarkoi Koço Kottën me formue një qeveri të re.

PUSHTIMI

Më 6 prill të vitit 1939 kur Italia filloi agresionin fashist ndaj Shqipërisë, në atë kohë ishte deputet i Parlamentit Shqiptar, u takua me Mbretin Zog dhe i kërkoi që të fillonte rezistenca e armatosur ndaj italianëve, duke i thënë që Shqipëria nuk duhej të ndiqte shembullin e Tunizisë, e cila nuk shtiu asnjë pushkë kur u pushtua nga Italia. Pas takimit me Mbretin Zog, Frashëri shkoi dhe kreu një takim me ministrin Fuqiplotë të Italisë në Tiranë, duke i kërkuar atij që të ndërhynte pranë Qeverisë së tij që Musolini të tërhiqte ultimatumin që i kishte dhënë Qeverisë shqiptare. Mbasi nuk e bindi dot atë, Mehdi beu ndërmori dhe disa takime të tjera me trupin diplomatik të akredituar në Tiranë, duke u kërkuar atyre që të ndërhynin pranë qeverive përkatëse, me qëllim që të dënohej agresioni fashist që Italia po ndërmerrte ndaj një vendi të vogël e sovran siç ishte Shqipëria. Në mëngjesin e 7 prillit 1939, kur u dha lajmi se anijet luftarake italiane mbërritën në Portin e Durrësit, Frashëri shkoi në Radio Tirana dhe që andej me anë të një fjalimi iu drejtua gjithë popullit shqiptar duke i bërë thirrje që të ngrihej me armë kundër pushtimit fashist. Pas atij fjalimi patriotik dhe tepër prekës, Mehdi Beu nuk u largua nga Shqipëria, ndonëse i kishte të gjitha mundësitë, por preferoi dhe u fut në Legatën turke në Tiranë, duke u kërkuar atyre strehim politik.

Më pas, autoritetet italiane që u vendosën në Shqipëri, duke e konsideruar Mehdi beun si një antifashist e person politik me mjaft rrezikshmëri dhe kundërshtar potencial të tyre, e internuan atë në Itali, duke e mbyllur në kampet e përqendrimit, ku ai qëndroi deri në vitin 1943. Më 1943 kur kapitulloi Italia dhe në Shqipëri hynë trupat gjermane, disa figura të politikës shqiptare të asaj kohe, si Rexhep Krasniqi, Xhafer Deva, Bedri Pejani etj. gjatë bisedimeve që patën me Neubacher, i kërkuan atij që të ndërhynte pranë Qeverisë së tij që Frashëri, i cili ndodhej i internuar në Itali, të sillej në Tiranë për të kryesuar Këshillin e Lartë të Regjencës, pasi ai konsiderohej si një nga politikanët më të aftë që kishte Shqipëria në atë kohë. Autoritetet gjermane u bindën për këtë dhe e sollën Mehdi Frashërin në Tiranë dhe ai, së bashku me Lef Nosin, at Anton Harapin dhe Fuat Dibrën, të cilët konsideroheshin si persona politikë me të kaluar të pastër, kryesuan Këshillin e Lartë të Regjencës, i cili u zgjodh pas mbajtjes së një Kuvendi Kushtetues, ku për herë të parë morën pjesë me mandat të rregullt dhe përfaqësuesit e Kosovës. Në funksionin e anëtarit të Këshillit të Lartë të Regjencës, Frashëri qëndroi deri në fillimin e nëntorit të vitit 1944. Gjatë asaj periudhe, si dhe më përpara, në vitet e Monarkisë, Frashëri ka banuar në Tiranë në një shtëpi te Rruga e Dibrës, të cilën ia kishte marrë me qira familjes Petrela, pasi shtëpinë e tij, ai e kishte lëshuar me qira për të përballuar jetesën e familjes.

EMIGRIMI

Në fillimin e nëntorit 1944, kur forcat partizane u përgatitën të sulmonin Tiranën, Frashëri së bashku me gruan e tij dhe tre fëmijët u larguan nga Shqipëria dhe nëpërmjet Shkodrës kaluan dhe u vendosën në Itali, e cila në atë kohë kontrollohej nga Forcat Aleate. Në Itali, si familje përfituan statusin e azilantit politik dhe kur mbërritën në Romë, u vendosën në një apartament (afër stacionit të trenit) në Piazza “Regina Margherita”. Ndërroi jetë në shtëpinë e tij në Romë në 25 maj të vitit 1963 kur ishte 91 vjeç dhe në varrimin e tij, ku fjalën e rastit e mbajti Dhimitër Berati, morën pjesë shumë personalitete politike të diasporës shqiptare në Europë e Amerikë, si dhe disa përfaqësues të trupit diplomatik të akredituar në Itali. Ai ishte përfaqësues i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, ku mbrojti me dinjitet të drejtat e minoritetit shqiptar në Çamëri, që shkeleshin nga qeveria greke. Pasi autoritetet ushtarake gjermane kërkuan zyrtarisht jo vetëm listat, por edhe grumbullimin e gjithë hebrenjve në një fushë përqendrimi, dy përfaqësues të komunitetit hebre që kishte gjetur strehë në Shqipëri, Rafael Jakohel dhe Mateo Mathatia, iu drejtuan Mehdi Frashërit për ndihmë, i cili i këshilloi të takoheshin me ministrin e Brendshëm, Xhafer Devën, i cili më pas mori përsipër të kundërshtonte kërkesën e autoriteteve gjermane.

KONTRIBUTI

Gjatë shërbimit të tij në Samsun, Mehdi Frashëri shkroi një libër mbi kapitulacionet në Perandorinë Osmane (tr. Imtiyazati ecnebiyenin tatbikat-i Haziresi, Samsun, 1325). Më tej, gjatë qëndrimit në Shën Mitër Koronë, shkroi romanin e titulluar Nevruzi në gjuhën shqipe. Shkroi tekste të shumta politike, historike e letrare dhe thuhet të ketë shkruar një libër në gjuhën turke mbi filozofinë e Revolucionit Xhonturk. Në gjuhën shqipe shkroi pamflete mbi kulturën greke në Shqipëri (1924) dhe Epir, mbi zgjedhjen e Tiranës kryeqytet dhe mbi bujqësinë. Përktheu nga frëngjishtja veprën e Vaso Pashës, e vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët, botuar së pari më 1878. Më tej shkroi një ese historike mbi Lidhjen e Prizrenit më 1927 dhe më pas vëllimin e parë mbi historinë e Shqipërisë më 1928. Arriti të botonte rreth 600 artikuj publicistikë e studimorë në gazeta e revista të ndryshme, si dhe librin “Koka e Prerë e Ali Pashë Tepelenës” dhe në mërgim vijoi të hartonte një tekst të historisë së Shqipërisë, mbetur në dorëshkrim. Kujtimet e shkruara të tij mbijetuan në dorëshkrim për shumë vjet në familjet e Haki dhe Gani Karapicit dhe u kanë shpëtuar kontrolleve të dy arrestimeve, të fshehura midis librave të fëmijëve të tyre. Rreth vitit 1960 kujtimet iu dërguan nipit të tij të internuar në Gradishtë, Tefik Çelos. Kujtimet u botuan së pari më 2005 me titullin Kujtime (Vitet 1913-1933). Ai shkroi në kujtimet e tij se qe nismëtari i Protokollit të Korfuzit, me të cilin qeveria shqiptare e Durrësit pranonte autonominë e Vorio-Epirit, Korçë-Gjirokastër, si krahinë greke dhe me një protokoll tjetër autonominë e Himarës. Dihet se këtë akt qeveria shqiptare e Durrësit e konsideroi kapitullim./ Gazeta Panorama

Masakrat tronditëse të ushtarëve serbë ndaj shqiptarëve- Shkrimi i panjohur i Leon Trotskyt: E para gjë që do të shihej në mëngjes ishte grumbulli i kufomave me koka të thyera, nën Urën e Vardarit dhe…

Leon Trotsky, revolucionari rus dhe një figurë kryesore e Revolucionit të Tetorit, i dyti vetëm pas Leninit, ka rrëfyer masakrat tronditëse të ushtarëve serbë ndaj shqiptarëve, që në vitin 1912, në gazetën e famshme ukrainase ‘Kievskaya Misl’. Ai do të ishte më vonë themelues dhe komandant i Ushtrisë së Kuqe dhe Komisar Popullor për Luftën, por, nën Stalinin, u përjashtua nga Partia Komuniste dhe u dëbua nga Bashkimi Sovjetik, në vitin 1928. Trotsky u vra përfundimisht në Meksikë në vitin 1940, nga një agjent sekret i Stalinit, i quajtur Ramon Mercader, i cili e qëlloi me kazëm (alpinisti) në kokë dhe Trotsky vdiq pas disa orësh në spital. Idetë e tij formuan bazën e trockizmit, një shkollë kryesore e mendimit marksist.

Shumë kohë përpara revolucionit rus, në shtator 1912, Trotsky u dërgua në Ballkan nga gazeta e Kievit “Kievskaya Misl” si korrespondent lufte për të mbuluar Luftërat Ballkanike në Serbi, Bullgari dhe Rumani. Më poshtë është një nga artikujt që Trotsky ia ktheu gazetës së tij, një raport mbi mizoritë e kryera kundër shqiptarëve të Maqedonisë dhe Kosovës, në vazhdën e pushtimit serb të tetorit 1912.

‘Pas perdes së luftërave ballkanike’

Rrëfimet tronditëse të Leon Trockit për dhunën dhe gjenocidin sllav kundër shqiptarëve në vitet 1912-1913, për gazetën ‘Kievskaya Misl’.

Kam pasur rastin, për fat apo fatkeqësi ta vizitoj Shkupin, disa ditë pas Betejës së Kumanovës. Qysh në fillim, isha i irrituar nga autoritetet e Beogradit, lidhur me lejen për qarkullim. Nga pengesat që m’i ka bërë Ministria e Luftës, kam filluar të mendoj se njerëzit, të cilët e udhëhiqnin luftën, nuk e kishin ndërgjegjen e pastër dhe që atje poshtë, ata po kryenin veprime krejt ndryshe, nga sa paraqitej në shtypin zyrtar. Kjo përshtypje ose parandjenjë më është përforcuar me rastin e takimit me një oficer, i cili kishte qëndruar në Shkup, me ushtarët të Shtabit të Përgjithshëm.

Ky oficer, të cilin e kam njohur për një kohë të gjatë, ishte njeri i ndershëm. Mirëpo, sapo ai e mori vesh se unë po shkoja për në Shkup, meqë realisht edhe e kisha marrë lejen për të shkuar atje, ai me një qëndrim të hapur armiqësor, më tha se nuk duhet të shkoja atje dhe nuk e kuptonte se çka po bënte Beogradi, sipas tij, kur i lejonte “të huajt”, të shkonin në Shkup. Në Vranjë, në kufirin me Serbinë, kur e kuptoi se nuk do ta ndërroja vendimin, oficeri serb e ndërroi zërin dhe filloi të më përgatitë, për pamjet që do të shikoja kur të arrija në Shkup. “Këto janë gjëra të pakëndshme, por fatkeqësisht janë të paevitueshme”, më tha ai.

Krejt kjo, më duhet të pranoj, se më bënte edhe më shumë të dyshoja. Kjo do të thotë se veprat e liga, për të cilat ishte dëgjuar deri në Beograd, nuk ishin të rastësishme, nuk ishin raste të veçanta e të izoluara, përderisa një oficer i trajtonte si “nevoja të shtetit”. Dikush duhej të kishte të dhëna për këto. Kush? Ushtria? Apo Qeveria? Përgjigjen në këto pyetje, e mësova sapo arrita në Shkup. Trishtimi filloi porsa e kaluam kufirin. Në orën 5 pasdite, i jemi afruar Kumanovës. Dielli po perëndonte dhe terri tashmë ishte lëshuar. Sa më shumë errësohej, aq më tepër shiheshin flakët e zjarrit që shkonin përpjetë. Po digjej gjithçka përreth nesh. Të gjitha fshatrat shqiptare, të afërta dhe të largëta, ishin kthyer në shtëllunga zjarri, deri te hekurudha.

Ishte ky një shembull i veçantë i një lufte të tmerrshme shkatërruese, që kam parë në zonat e luftimeve. Për një çast pasuria e atyre njerëzve, e trashëguar nga gjyshërit e stërgjyshërit dhe e fituar me mund, po kthehej në flakë. Kjo monotoni zjarri, na ka përcjellë gjatë tërë rrugës, deri në Shkup. Zbrita nga vagoni me të cilin pata udhëtuar. Tërë qyteti ishte i heshtur, në rrugë nuk shihje njeri të gjallë, Vetëm para stacionit të trenit, ishte një grup ushtarësh, nga ku përhapeshin zëra të dehurish.

Secili shkonte në rrugën e vet, ndërsa unë mbeta i vetmuar në stacion. Shkova te grupi i ushtarëve. Katër ushtarë mbanin bajonetat, në gjendje gatishmërie. Në mesin e grupit të ushtarëve, qëndronin dy të rinj shqiptarë, me plisa të bardhë. Një ushtar, çetnik i dehur, mbante në dorë thikën, ndërsa në dorën tjetër, shishen e rakisë. Çetniku i urdhëroi shqiptarët të shtriheshin për tokë. Ata, gjysmë të vdekur nga frika, u ulën në gjunjë. Pas urdhrit tjetër, ata ngihen. Këtë ai e përsërit disa herë….!

Pastaj çetniku, duke sharë dhe duke i kërcënuar, u drejtoi majën e thikës edhe viktimave të tjera. I detyron të pinë raki, pastaj… i puth. I dehur nga forca, rakia dhe gjaku, ai argëtohej, duke luajtur me ta, ashtu si macja e egër me minjtë. Të njëjtat veprime, e njëjta psikologji. Të tre ushtarët e tjerë të dehur, qëndronin duke ruajtur se mos shqiptarët po iknin, ose do të kundërshtonin, derisa çetniku të argëtohej.

“Këta janë arnautë”, më thotë një ushtar, “tash do t’i ther”. Prej frikës, u largova nga grupi. Nuk kishte kuptim të mundohesha të mbrojtur shqiptarët. Ata mund të shpëtonin nga këta ushtarë, vetëm me një forcë të armatosur. Krejt kjo skenë po luhej në stacionin e trenit, kur sapo erdhi treni tjetër, ika për të mos dëgjuar britmat e tmerrshme dhe thirrjet e shqiptarëve për ndihmë…!

Në rrugët e qyteti dhe në vet qytetin ishte aq qetësi, sa dukej sikur ishte shkret. Të gjitha dyert, ishin mbyllur qysh nga ora gjashtë pas dite. Me të rënë nata, çetnikët fillojnë punët e tyre. Futen dhunshëm nëpër shtëpitë e shqiptarëve dhe turqve, duke kryer veprat e tyre të vrasjes dhe plaçkitjes. Shkupi kishte 60 mijë banorë, nga të cilët gjysma ishin shqiptarë e turq. Disa nga ata sigurisht që kishin ikur, por shumica kishte mbetur. Dhe tash, gjatë natës kundër tyre kryhen krime. Dy ditë pas arritjes sime në Shkup, e para gjë që do të shihej në mëngjes, ishte grumbulli e kufomave të shqiptarëve me koka të thyera, nën Urën e Vardarit, mu në qendër të qytetit.

Disa thoshin se ishin shqiptarë, të cilët ishin mbytur nga çetnikët, të tjerët thoshin se ata i kishte sjellë uji i lumit. Vetëm një gjë dihej: ata njerëz nuk ishin vrarë në luftime….! Shkupi ishte kthyer në një kamp të rëndomtë ushtarak. Popullata, sidomos shqiptarët dhe myslimanët, fshiheshin nëpër rrugë për të mos u parë nga ushtarët serbë. Në mesin e masës së ushtarëve, dallohen edhe fshatarë serbë, të cilët kanë ardhur këtu nga vende të ndryshme të Serbisë.

Duke rrëfyer se kanë ardhur për të gjetur bijtë dhe vëllezërit e tyre, ata kalojnë nëpër Kosovë, duke plaçkitur. Kam biseduar me tre prej atyre “torbarëve”. Më i riu prej tyre, një burrë i shkurtër, i sojit të “trimave”, lavdërohet sesi me pushkën e tij, ka vrarë dy shqiptarë, por dy të tjerë, i kishin ikur. Bashkudhëtarët e tij, fshatarë të moshuar, e vërtetonin rrëfimin e tij. “Një gjë nuk është e mirë”, ankohen ata. “Nuk kemi para me vete. Këtu mund të marrësh sa të duash qe dhe kuaj. Paga e ushtarit është dy dinarë (75 kopejkë).

Ushtari shkon në fshatin e parë të shqiptarëve dhe e merr kalin e parë që gjen. Përmes ushtarëve, mund të marrësh një pendë qe, për 20 dinarë. Serbët nga rrethina e Vrajës, në mënyrë masive janë nisur drejt fshatrave shqiptare, me qëllim për të rrëmbyer gjithçka që gjejnë. Gratë serbe kanë ngarkuar në shpinë edhe dyer e dritare, që kanë marrë nëpër fshatrat shqiptare. Ndërkohë erdhën dy ushtarë. Ata bëjnë pjesë në çetat, të cilat çarmatosin shqiptarët. Një ushtar pyet, ku mund ta këmbejë një lirë. Kërkova të ma tregojë lirën, meqë nuk kisha parë monedhë turke.

Ushtari fillimisht shikon anash, pastaj e nxjerr floririn nga qesja, duke rrëfyer se ka edhe të tjera, por nuk dëshiron të rrëfejë sasinë. Një lirë turke këmbehet me 23 franga. Erdhën edhe ushtarë të tjerë. Po dëgjoja bisedat e tyre. “Nuk e di sa shqiptarë kam vrarë”, thotë njëri, “por te asnjëri prej tyre nuk kam gjetur diçka të vlefshme për ta marrë. Dhe, kur ia kam hequr kokën një nuseje të re, te ajo kam gjetur 10 lira”. Për bëmat e tyre, ata flasin krejt lirshëm. Kjo është e zakonshme për ta. Njerëzit nuk e kuptojnë, se sa ndryshime të brendshme kanë sjellë vetëm disa ditë të luftës.

Mund të shihet se deri në ç’nivel, varet njeriu nga rrethanat. Në kushte të organizmit barbar të luftës, njerëzit shpejt brutalizohen dhe këtë ndoshta edhe nuk e kuptojnë. Një tog ushtarësh, po marshonte rrugës kryesore të Shkupit. Një i dehur, sipas të gjitha gjasave, një turk i marrë, filloi t’i mallkonte. Ushtarët ndaluan. E mbështetën turkun tek muri më i afërt dhe e pushkatuan në vend.

Togu vazhdoi tutje, ashtu sikur edhe popullata që ishte në rrugë. Atë mbrëmje në një pijetore, kam takuar një oficer, të cilin e njihja. Njësia e tij ka qenë e stacionuar në Ferizaj, në qendrën e shqiptarëve, “Serbia e vjetër”. Me njerëzit e tij, rreshteri ka tërhequr një top të madh të rrezikshëm, gjatë marshimit, nga Koçani deri në Shkup. Ky top do t’i dërgohet ushtrisë, e cila ka rrethuar Edrenenë.

-“Ç’ka po punon tani në Ferizaj mes shqiptarëve?”, e pyes.

“Po pjekim zogj dhe po vrasim arnautë. Jemi lodhur tashmë”, thotë, duke bërë grimasa dhe hapur gojën nga lodhja.

-“Ka shumë njerëz të pasur mes tyre. Afër Ferizajt kemi hyrë në një fshat të pasur, me shtëpi sikur kështjella. Pronari ishte një njeri i pasur, i cili kishte tre bij. Ishin katër meshkuj dhe shumë gra. Të gjithë i kemi nxjerrë nga shtëpia, i kemi radhitur gratë dhe para syve të tyre, u kemi prerë burrat. Gratë nuk kanë qarë nga frika. Na kanë lutur të futen në shtëpi dhe të marrin rrobat e tyre. I kemi lejuar. Ato pastaj na kanë dhënë nga një dhuratë. Pastaj i kemi kall zjarrin, tërë vendit…”!

-“Si mund të veproni në mënyrë kaq brutale”?!- e pyes i tmerruar nga rrëfimi i tij.

“Nuk e di as vetë – mësohet njeriu. Në një kohë tjetër, nuk do të kisha qenë në gjendje ta vrisja një plak, apo një fëmijë të pafajshëm. Në kohë lufte, sikundër e dini, komandanti iu urdhëron dhe ju duhet ta zbatoni urdhrin”.

-Shumë gjëra si këto, kanë ndodhur jo moti. Gjatë bartjes së atij topi deri në Shkup, gjatë rrugës takuam një qerre, në të cilën ishin shtrirë katër burra, të mbuluar deri në brez. Përnjëherë kam nuhatur erën e jodit. Diçka ishte e dyshimtë, po mendoja. E kam ndaluar qerren dhe i kam pyetur kush ishin dhe ku shkonin. Heshtnin, duke u arsyetuar se nuk dinin serbisht. Me ta ishte vetëm qerrexhiu, një magjyp, i cili na tregoi se katër të plagosurit, kishin marrë pjesë në luftime në Merdar. Ishin plagosur dhe tani po ktheheshin nëpër shtëpi. E kuptova çka ishin.

“Zbritni”, urdhërova.

Kuptuan çka po u them, por hezitonin.

“Çka të bësh? E kam vendosur bajonetën në pushkë dhe i kamë therur të katërtit….”!

E kam njohur atë njeri. Ka qenë kamerier në Kragujevc. Njeri pa ndonjë kualitet. Jo luftarak nga natyra, kamerier, ashtu sikur të gjithë kamerierët, në vendet e tjera. Një kohë ishte edhe në Sindikatën e Kamerierëve. Ishte madje edhe sekretar, por u largua…! Dhe shikoni tash, se në çka është kthyer!

-“Përse veproni si banditë, po vrisni dhe po plaçkitni, pa bërë asnjë dallim”! bërtita, duke ndier një neveri për njeriun me të cilin kisha biseduar. Eprori u gjend në një situatë të vështirë. Duket sikur diçka i kishte rënë ndërmend. Pastaj duke u munduar ta arsyetojë vetveten, i bindur dhe serioz, kumtoi një frazë, e cila hidhte edhe më shumë të zeza, sesa kisha parë dhe dëgjuar.

-“Jo. Kjo nuk është ashtu. Ne, ushtria e rregullt, i përfillim në mënyrë rigoroze rregullat, asnjëherë nuk vrasim njeri, më të ri se 12 vjeç. Për çetnikët, nuk të them asgjë me siguri. Ata janë krye më vete. Unë mund t’u siguroj për ushtarët”. Rreshteri nuk siguronte për çetnikët. Dhe me të vërtetë, ata nuk pranonin asnjë kufizim. Të rekrutuar nga mesi i të papunëve, të paaftëve, elementë të liq dhe të pa vlerë, nga turma më e ulët, argëtoheshin me egërsinë e tyre me krimet, plaçkitjet dhe dhunën.

Veprat dëshmonin shumë kundër tyre. Edhe ushtria e shteti, ndihej jo mirë nga banalitetet e tilla të përgjakshme, të çetave të degjeneruara. Ata u detyruan të ndërmarrin masa dhe ende pa mbaruar lufta, i çarmatosën dhe i kthyen nëpër shtëpitë e tyre.
Nuk isha në gjendje ta duroja edhe më tej atë atmosferë, nuk kisha stomak, për t’i duruar ato. Interesi politik dhe vetëdija morale, për të parë me sy, se si bëhen gjërat e tilla, u fundosën. Tashmë kisha vetëm një dëshirë: Të kthehesha sa më parë. Sërish u gjeta në vagon. Po shikoja fushat e gjëra rreth Shkupit. Çfarë bukurie, çfarë gjerësie!.

Njerëzit mund të jetonin mirë këtu. Çfarë dobie ka të flasë, kur ju vetë i dini këto ide, vetëm ato në atë vend më tingëllonin dhjetë herë më fortë. Pesëmbëdhjetë minuta nga nisja e trenit, hodha vështrimin jashtë dhe pashë në një largësi prej 200 jardë nga stacioni, një kufomë me plis në kokë, më fytyrë përdhe dhe duar të shtrira. Rreth 50 jardë kah hekurudha, po qëndronin dy rojtarë serbë, pjesë e forcave që po e ruanin hekurudhën. Me siguri se kjo ishte vepër e tyre. Tutje, tutje, vetëm të largohem sa më parë, nga ky vend.

Jo larg nga Kumanova, në një livadh, afër hekurudhës ushtarët po hapnin një gropë të madhe. I pyes për çka po hapej ajo gropë. Më thanë se gropa po hapet për mish të prishur, që ndodhej në dhjetë apo 15 kamionë, të cilën ishin stacionuar anash rrugës. Ushtarët nuk e kishin marrë mishin, që u kishte takuar. Krejt nevojat e tyre ushqimore, madje edhe më shumë, ata i merrnin nga shtëpitë e shqiptarëve: djathë, qumësht, mjaltë. “Në atë kohë kam ngrënë më shumë mjaltë, i cili u merrej shqiptarëve, sesa kisha ngrënë gjatë tërë jetës sime”, më thotë një ushtar, të cilin e njihja.

Për çdo ditë ushtarët serbë, thernin qe, dele, derra, pula, të cilat i hanin dhe i hidhnin mbetjet anash. “Neve nuk na duhet mishi. Sa e sa herë u kemi shkruar atyre në Beograd, të mos na dërgojnë mish, por ata e bëjnë këtë, sipas do rregullave”. Kështu qëndrojnë gjërat kur shikohen nga afër. Mishi po prishet, si mishi i njerëzve ashtu edhe i kafshëve, fshatrat janë bërë shkrumb e hi, njerëzit po dëbohen. “Njerëzit mbi 12 vjet”… të gjithë janë brutalizuar, duke humbur fytyrën e tyre njerëzore..

Lufta po del në sipërfaqe, si kryesorja dhe më e rëndësishmja, do t’i shihni krimet, nëse shpalosni pak perden, e cila rri varur, para veprave të “trimërisë” së ushtarëve…! Memorie.al

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

Kliko këtu për të parë arkivën e lajmeve

Send this to a friend