Po a nuk është për guinesss fakti se për një qytet me vetëm 35.000 banorë, janë vënë në dispozicion tri ndërtesa për gjykatën ushtarake, sepse ka punë shumë, shumë dënime për t’u dhënë e sallat nuk mjaftojnë. Njëra tek shtepia e doktor Prelës, që nxirret jashtë e sikterriset në rrugë të madhe, si shumë të tjera. Kati poshtë përshtatet si sallë gjyqi, ndërsa sipër merr zyrë të tijën Mustafa Iliazi, kryetari i Gjykatës ushtarake, një partizan nga fshatrat e Tepelenës. Ai ka dhënë aq shumë dënime me vdekje në Shkodër! Zyrën tjetër, atë përballë, e merr Shaban Dautaj, sekretari i Gjykatës. Por një tjetër Gjykatë si godinë është edhe ajo që i merret pronarit të fabrikës së vaj-sapunit, zotit Tef Pogu, tek Dugajët e Reja. Është vendi ku do të jepen sa e sa dënime me vdekje. Sallë dënimesh e gjykatës ushtarake të qarkut ushtarak Shkodër bëhet edhe vetë Kuvendi i fretërve françeskanë, të cilët, të nxjerrë jashtë për shkak të akuzës për futjen e armëve në kishë, përzehen. Merret gjithë ajo ndërtesë gjigante dhe ajo që dikur ishte shtypshkonja, përshtatet si sallë gjykimi, ku, siç tregon At Zef Pllumi, u zhvillua gjyqi i të dënuarve për futjen e armëve në kishë e ku u dhanë tri dënime me vdekje, shumë dënime me burgim të përjetshëm e shumë dënime të tjera.
Nëse Qarku Shkodër por edhe Bashkia Shkodër do t’i hynin një pune kërkimore, duhet të përdorin anketën, pyetësorin, për të gjithë këta aspekte që përmenda deri tani. Në rastin e çdo vuajtjeje e padrejtësie, besoj se gjyshat dhe prindërit janë treguar aq të kujdesshëm sa t’ua transmetojnë nipave dhimbjet e këta t’i kenë të ruajtura në kujtesë të gjitha.
Ja, po sjell një shembull. Vite më parë, në vitin 1995, një profesor i nderuar i universitetitt ë Shkodrës, zoti Simon Pepa, që nuk jeton më, një ditë, ndërsa po shkonte në shtëpi, nisi t’i shikonte shtëpitë e rrugicës së vet me një sy të veçantë. E filloi të numëronte se në këtë këtu, njëri ka bërë njëzet vite burg, në këtë këtu, tjetri shtatëmbëdhjetë vite burg, në këtë tjetrën, njëzet e dy vite burg, këtu ka një të pushkatuar. Dhe mblodhi, në ditët në vazhdim, informata të sakta për të gjitha ato familje që kishin vuajtur. Në një rrugicë të vetme, i dolën 417 vite burg e pesë pushkatime. Po sikur kjo metodë të aplikohej për të gjithë qytetin e Shkodrës? Do të dilnin shekuj e shekuj vitesh burg. Por unë dua të hedh këtu një propozim, që mund ta zbatojë shumë mirë Bashkia Shkodër. Si e mbajmë mend dikur, në vitet e rinisë tonë, regjimi e kishte mbushur qytetin me pllaka ku thuhej se këtu ka qenë një bazë e luftës nacional-çlirimtare; kështu propozoj që të vendosen pllaka me një ngjyrë të veçantë: këtu ka banuar filani, i cili është pushkatuar, këtu ka banuar filani, i cili bëri kaq vite burg, këtu një pllakë tjetër, ku tregon se në këtë vend ka jetuar një familje, e cila është internuar. Kjo shtëpia këtu u sekuestrua e u bë hetuesi, kjo këtu, u grabit e u bë banesë e hierarkëve të lartë. Dhe nëse pllaka do të kishte një ngjyrë të veçantë, të verdhë varak, apo blu, apo të kuqe, që bie në sy, jam i sigurt se e gjithë Shkodra do të ishte e mbushur plot me këso pllakash. E do të ishte një ndër qytetët më të veçanta të botës. Nuk di një tjetër që do të ishte i përngjashëm me të.
Prandaj, për të gjitha këto tema duhet ndërtuar një aerkeologjie historike. Kjo, sa më shpejt, sepse ka mbetur ende gjallë ndonjë dëshmitar. Arkeologjia shkencore ia ka dalë të rindërtojë qytetërime të varrosura mijëra vite më parë. Ne kemi mundësi të rindërtojmë, me anë të fakteve, dëshmive e objekteve, ngjarje të ndodhura jo shumë vite larg, por tani afër, e që kanë një vlerë unike dhe me kontributin e të gjithë atyre që dinë diçka e që janë vullnetmirë, mund të bëhet një gjë krejtësisht e veçantë, një model edhe për qytete të tjera të Shqipërisë, nëse do të duan të ndjekin shembullin e kësaj inisiative.
Por sot ne kemi mundësi edhe t’i njohim për fytyra bishat e asaj kohe, sikurse edhe martirët. Falë kompjuterizimit që ka bërë fototeka Marubi, vetëm të fusim emrin dhe aty i kemi. Pse kjo? Çuditërisht, të gjithë demonët kishin pasur mani të fryheshin e të krekoseshin para aparatit fotografik. Arkivi ka plot foto të këtyre sadistëve, që dalin në celuloid me pozat më të pështira e të neveritshme. Ia vlen një koleksion i tyre, me Zoi Themelin në krye, me Nestin, me Josifin, Vaskën, Lilo Zenelin, Xhemal Selimin, Fadil Kapisyzin, Çesk Shoshin, Aranitin e të tjerë, që nuk po humbas kohë këtu t’ përmend!
Po pse u zgjodh kjo zonë? Pse u projektua që të goditej Shkodra? Është e vërtetë ajo që ju keni thënë në fillim të përshkrimit në ftesën se Shkodra … po pse regjimi e përzgjodhi për ta goditur? Si ai boksieri që e vendos kundërshtarin në një cep të ringut dhe e gjuan pa mëshirë, edhe regjimi e vuri në shënjestër dhe e goditi në mënyrën më mizore! Sepse Shkodra dhe zona e saj përreth nuk e pranoi këtë pushtim shkatërrimtar, nuk e pranoi që dhunimi të quhej çlirim dhe u përpoq që në fillim të reagonte. Po, të reagonte, dhe ata as që e pranonin reagimin e Shkodrës! Për këtë këtë kam zgjedhur një krahasim: Vandenë. Shumë prej të pranishmëve këtu jam krejt i sigurtë se e dinë se për kë e kam fjalën: për atë krahinë në Francën Perëndimore që iu kundërvu revolucionit francez, që u ngrit me armë të mbronte institucionet, mbretin, lirinë e tyre, të drejtën e besimit që revolucioni ia shfuqizoi, dhe për këtë e pësoi rëndë. Protestuan kundër rritjes së taksave, kundër rekrutimit të burrave në ushtri, sepse revolucioni kishte hapur fronte lufte kudo me shtetet europiane dhe duheshin mbushur rradhët me ushtarë. Për të gjithë këto, ata kundërshtuan. Përgjigja nuk vonoi dhe erdhi. U përdor dhuna e tmerrshme, u kryen masakra mbi popullsinë e pa mbrojtur, u krye një gjenocid i mirëfilltë. Arkeologët francezë kanë vazhduar të zbulojnë varre masive, në gropa të përbashkëta, të grave të fëmijëve, të pleqve të varrosur, pasi i kishin pushkatuar e vrarë. Pak kohë më parë është zbuluar një e tillë.
Vandeja ka pasur, krahas revolucionarëve kriminelë, edhe një pendë të shkëlqyer që ka folur për të, një gjeni të padiskutueshëm të letërsisë botërore: Viktor Hygonë. E them këtë për të treguar se edhe mendjet më të ndritura, provojnë pështjellime të pabesueshme. Ja se çfarë thotë Hygoi, në librin e tij “Viti 93, ai i dashuruari me idetë e revolucionit francez, që kujtonte se socializmi ishte një zhvillim i tyre”. Çfarë t’i themi kësaj mendjeje gjeniale, që rrëzohet kaq keq?
Për t’ju përgjigjur, kam kërkuar ndihmën e gjeniut rus, Aleksandër Soxhenicin, çmimi Nobël për letërsinë në vitin 1970, autori i librit prej më shumë se 2000 faqesh “Arqipelagu Gualg” dhe “Pavioni i kancerozëve” si dhe autor i shumë faqeve studimi për komunizmin rus e atë botëror. Jam mbështetur në atë që ky kolos tha pikërisht për Vandenë, në vitin 1993, dy shekuj pas ngjarjeve, kur u thirr në Francë që të ishte i pranishëm në ngritjen e monumentit lartësuar në nderim të viktimave të revolucionit. E meqë idetë e këtij kolosit të fundit janë kaq të kundërta me ato të gjeniut francez, po i ballafaqojmë. Nuk kam frikë këtu të keqkuptohem, sepse vetë Hygoi, tek romani i tij “Të mjerët” thotë se: “vetëm të barabartët kanë të drejtë të gjykohen!”. Mendoj se Solxhenicin është më se i barabartë me Hygoin për nga gjenialiteti e fusha e letërsisë, por ia kalon si më fatkeq apo fatlum, sepse kaloi epokën e djallit, jo në tryezat e shkrimit, por në burgjet e tmerrshme, në Gulag. Hygoi hamendëson një lumturi të ardhshme e aspak të qartë, Solxhenicin dëshmon tmerrin e realitetit të përjetuar e zhgënjyes, kuptohet të socializmit. Ja se çfarë thotë rusi i madh. “Vandea është ajo zona e destinuar të bëhet viktimë nga një regjim vrastar, sepse mishëron më së miri atë që revolucioni urren: urrehet për vlerat që bart, për besimin që ka, për lirinë qe e ka të shenjtë e s’pranon t’ia prekin. Revolucioni i shtypi e i poshtëroi deri në fund fshatarët që iu kundërvunë!”.
“Çfarë solli revolucioni për vandeasit?” – vazhdon me pyetjen e tij çmimi Nobël. – “Vetëm shkatërrim, sepse çdo revolucion shpërthen në njerëzit instinktet e barbarisë më elementare, forcat e errëta të lakmive, të egërsisë e të urrejtjes. Këtë Vandeasit e kishin kuptuar shumë mirë e për këtë paguan një tribut të rëndë!” – përfundon ai.
“Koha moderne ia ka hequr aereolën që ia rrethonte kokën revolucionit francez. Duke medituar mbi fatkeqësitë, njerëzit kanë mbëritur në përfundimin se revolucionet shkatërrojnë karakterin organik të një shoqërie dhe rrjedhën e natyrshme të jetës. Revolucioni asgjëson elementet më të mirë të popullsisë, duke i lënë fushë të lirë veprimi më të këqijve e që, në vendet ku ai pllakos në përgjithësi, shkakton mijëra viktima. Në revolucionet përhapet frikshëm varfëria dhe ndodh një degradim i frikshëm i popullsisë!”.
Vetë fjala revolucion vjen nga latinishtja e do të thotë “kthim pas”, “kthim”, “një sprovë”, dhe në rastin më të mirë një përmbysje. Disa domethënie pak të lakmueshme. Vetëm një revolucion nuk mund të konsiderohet gjë me vlerë. Asnjë vendi nuk i duhet uruar një “revolucion i madh”. Revolucioni, kudo ku ka shpërthyer, e ka hedhur popullin e vendit të vet në humnerën e humbjes e të shkatërrimit. Sa shtrenjtë e paguan revolucionin vendet ku i trokiti në derë e i hyri brenda me forcë. E çfarë çmimi i paguam ne revolucionit tonë komunist!
Praktikat mizore te revolucionit francez i janë aplikuar edhe trupit të kombit tonë nga komunistët shqiptarë, vetëm se metodat e tyre kanë qenë ku e ku më mizore se ato të jakobinëve.
Vandea ishte një kryengritje e madhe me pasojë viktima të pafund. Rusia pati Vandenë e vet: kryengritjen e Tambovit në vitet 1920-1921, kryengritjet e Siberisë Perëndimore, të vitit 1921. Fshatarë me kosa në dorë që u ngritën në revoltë e dolën rrugëve të Tambovit, por u grinë nga mitralozët. Këto kryengritje u përsëritën për njëmbëdhjetë muaj rresht, edhe pse komunsitët i shtypën të gjitha, deri duke përdorur avionët për bomabrdime e hedhje gazi helmues e tanket, duke gjuajtur njerëz e shtëpi pa dallim, duke marrë peng familjarët e kryengritësve. Rezistencë bënë edhe kozakët e Uraleve, të Donit, të Kubanit, të Terskut, por qe një rezistencë e mbytur në gjak. Vandea u përsërit në Poloni, në Krakovi dhe në Dansk; Vandenë e vet e pati Hungaria në ngjarjet e revoltës së vitit 1956; Vandea e Gjermanisë Lindore ndodhi në vitin 1948, por u gri nga mitralozët. Vandea u përsërit edhe në Rumani, në Siubi e në Timoshoara. Edhe shqiptarët e Kosovës, që në fillim, në vitin 1944 -1945 patën Vandenë e tyre plot gjak e krime. Vandea u përsërit kudo. Nuk ka vend ku ka pllakosur komunizmi që nuk ka Vandenë e vet.
Edhe ne shqiptaret kemi pasur Vandenë tonë. Krejt zona e Shkodrës dhe vetë qyteti krijuan Vandenë e tyre. Kryengritja e Preng Calit, e Llesh Marashit, kryengritja e Postribës, luftërat në male, Komiteti i maleve, grupet rinore të gjimnazistëve të ndryshëm, Bashkimi Shqiptar, Përpjekja Shqiptare e shumë të tjera, janë të gjithë elementë me ADN të përngjashme me Vandenë franceze. Të gjitha po si ajo mbyten në gjak, dënohen me pushkatime, kalben në burgje, sakatohen në masa drakoniane. Të gjitha me akuzën e ultët: jeni reaksionarë. Po çfarë do të thotë reaksionar? Re-action. Pra ta kthejnë veprimin pas në kohë, të korrigjojnë veprimet e kryera, të shërojnë institucionet, me qëllim një efekt pozitiv mbi shoqërinë. Pra, si në përpjekjen vandease të gjitha ishin përpjekje për të çuar në vend drejtësinë e nëpërkëmbur, kur ata një forcë e errët i ka përdhosur. “Reaksioni” – thotë Solxhenicin, – “bart një shenjtëri të madhe veprimi. Është drejtësia që ka rënë poshtë i i duhet dhënë një dorë për ta ngritur në këmbë”.
Sa mirë do të ishte sikur edhe në Shkodër të ngrihej një monument i madh, ku të përkujtoheshin të gjitha grupet sudentore të gjimnazit, të rinjtë e panumërt që trimërisht dhe heroikisht, kontribuan në një rezistencë të një reaksioni të tillë, viktimat e pafaj, martirët, klerikët, qëndrestarët, vandeasit tonë.
Të bëjmë tani një hap para e të bëjmë pyetjen: kë sulmon revolucioni? Cilët janë kundërshtarët e tij? Përgjigja më e mirë është në rreshtat e fillimit të ftesës: ata njerëz që ky qytet pati e që mishëronin vlera.
Nuk duhet të harrojmë kurrë se revolucioni turret me tërbim kundër besimit në Zotin. Ateizmi është një tipar konstant i tij, kudo. Një intelektual francez, që gjendej në Kinë, në vitet kur komunistët po bëheshin gati të merrnin pushtetin, mori vesh se krahas teorisë revolucionare marksiste-leniniste të marrjes së pushtetit me forcë, maoistët mësonin edhe teorinë e Darvinit. Atij i kishte bërë një përshtypje të madhe fakti se kishin më shumë krenari të quheshin bijtë e majmunit, sesa bijtë e Zotit!
Po pse këto masakra janë në një shkallë kaq të madhe, pse kryhen në një numër kaq të madh? Pse është nevoja për kaq shumë viktima? Merrni personazhet më të poshtër të letërsisë botërore, kujtoni Jagon intrignat, që çon njerëzit në vrasje, mos harroni Makbethin me të shoqen, kujtohuni për Danten me Ferrin e tij. Jago është vetëm një maskara, Makbethi një kriminel. Viktimat e tij janë disa, nuk bëhen as dhjetë. Atë e shtyn frika të bëhet kriminel se i trembet humbjes së fronin. Por krimet e tija janë fëmijënore, djajtë e Ferrit të Dantes janë engjej të rënë, që sorollaten në zgafellat e errëta e që Dantja e Virgjili i shohin se fluturojnë mbi kokat e tyre, pa i bërë vizitorëve specialë asnjë dëm. Këta kulme të negativitetit të mishëruar në figura artistike, janë çiliminj kopshtesh po t’i krahasosh me atë që shkaktuan çlirimtarët tanë të ardhur në pushtet. Po pse pra këta janë të tillë, që planifikojnë deri në 14.000 arrestime e kërkojnë 4000 pushkatime për vetëm një zonë e një qytet? Sepse këtu nuk kemi të bëjmë me një intrigë dashurie ku të shërbejë Jago, e nuk bëhet fjalë për një mbret që përpiqet të ruajë karrigen e vet e t’i duhet të eliminojë rivalin, por është diçka tjetër, më e tmerrshme: është ideologjia. Ajo është bomba atomike, me shtrije të gjërë veprimi e me valë goditëse rrënuese, me forcën më mashtruse të pretendimit se po bën drejtësinë.
Zbatuesit e ideologjisë as që përpiqen ta fshehin të keqen, ta justifikojnë atë, por krenarisht e kryejnë dhe mburren për këtë, duke e quajtur krimin fitore. Ata kujtojnë se po realizojnë një shërbim të madh. Prandaj mburrja është pjesë e psikologjisë së tyre, pafytyrësia është virtyti me të cilin krenohen. Ky është komunizmi, një tentativë e vrazhdë për ta shpjeguar shoqërinë. Dhe si kirurgu që, në vend që të përdorë një bisturi delikate për një ndërhyrje, komunizmi përdor një sopatë kasapi. E gjithë ajo që është më delikate në psikologjinë e një njeriu dhe në strukturën e një organizmi kompleks, e redukton në vetëm procesin ekonomik. Qenia njerëzore është vetëm materie. Është karakteristike sesi komunizmi ka aq pak argumente. Atëherë për të janë nuk ia vlejnë teoritë e sofistikuara, por të vlefshëm janë vetëm shkopi, burgu, kampi i intenimit.
Komunizmi e ka pranuar vetë se refuzon çdo konceptim moral absolut. Gajaset me idenë e të mirës e të keqes si kategori të padiskutueshme. Për komunizmin, morali është relativ, është morali i klasës ai që vlen e duhet ndjekur vetëm ai. Edhe vrasja, po, po, edhe vrasja, vrasja e qindra e mijëra njerëzve, mund të konsiderohet një gjë e mirë, sipas situatës politike. Varet nga ideologjia e klasës. Po kush është ai që e përcakton këtë ideologji të klasës? Përgjigja është e thjeshtë. Klasa mbarë, klasa punëtore dhe fshatarësia. Po klasa mbarë, klasa punëtorë fshatarësia nuk mund të bëhen bashkë e të vijnë në takim që të gjykojnë se çfarë është e mirë apo e keqe. E atëherë, si ta zgjidhim? Kuptohet, do të jetë një grup i vogël ai që do ta vendosë, pikërisht si deputetët që janë të deleguarit e një populli mbarë. Janë këta përfaqësues që vendosin kë të mbajnë në jetë e këtë të dërgojnë në varr. Një pakicë merr atributet të vendosë për shumicën. Është partia, aristokracia e vendimarrjes. Krimet e një pakice marrin justifikimin demoniak se janë bërë për të mirën e një shumice të madhe, shumë të madhe.
Ja pra ku vijmë. Ai vendimi i grupit të vogël – që pretendon se është mendja dhe zemra e Klasës Punëtore, që vendos kë të mbajë në jetë e kë të çojë në varr, – ai vendim merret në emër të disa ideve. Këta ide grupimi i shndërron në ideologji. Ideologjia justifikon të keqen, i jep statusin e një gjëje të drejtë. Ishte ideologjia ajo që e sulmoi Shkodrën. Ajo vlerësoi se trupit të saj shoqëror i duheshin hedhur në varr 4000 veta dhe në burgje 14.000 të tjerë. Po si ia bëri zemra? E thamë sepse ideologjia krijon genocidin në emër të ideve të mëdha. “Duhet ndërtuar bota e re!” – urdhëronte Enver Hoxha. “Duhet pastruar zona dhe qyteti!” – përgjigjej Shefqet Peci! Qëllime shumë të mëdha! “Njeriu” – thotë Solxhenicin, – “për ta bërë të keqen, duhet ta ndjejë si një veprim të ligjshëm e të menduar mirë”. Natyra njerëzore kërkon një justifikim të veprimeve që do të kryejë. Ideologjia është justifikimi i së keqes. Frika e Makbethit se po humbet fronin është shumë egoiste, e vogël, qesharake. Ideologjia të zgjidh punë. Ajo jo vetem që nuk të bën të ndjehesh fajtor, por të garanton se je në shërbim të popullit. Por ajo kërkon zemërgurët, keqbërësit. Ideologjia madje na siguron edhe lëvdata. Sepse i shërbehet një mase shumë të madhe: klasës. Nazistët me racën, jakobinët me idetë e revolucionit dhe komunistët me drejtësinë e diktaturës së proletariatit kujtojnë se po i shërbejnë kombit atëherë, dhe brezave pasardhës në të ardhmen. Prandaj, në shekullin e njëzetë, ishte ideologjia ajo që veproi mbi masa të mëdha e krijoi një milona viktima në njerëz.
Keqbërja është e padiskutueshme. A mund të themi se keqbërësit nuk ekzistojnë? Kush i asgjësoi njerëzit e pafajshëm? Maskarenjtë, kriminelët, keqbërësit. Pa ta regjimi nuk do të kishte ekzistuar. Nuk mund të kuptohet komunizmi pa mizorinë e Enver Hoxhës, pa hipokritët kriminelë anëtarë të Byrosë Politike, pa drejtorët e burgjeve, pa hetuesit sadistë, pa policët e pamëshirshëm të birucave, pa gjykatësit e pazemër e sa e sa të tjerë. Po në Shkodër, sa shumë emra mund të gjejmë? Të gjithë masakrenj të rexhur e njëzetekatër karatçë. Pse u gjenden në këto pozita? Sepse të poshtërit i thirri koha. Jo më kot Enver Hoxha kërkonte për Seksionin e Mbrojtjes se Popullit, që në dhjetor të vitit 1944, që të mobilizoheshin njerëz pa shkolla, mundësisht pa asnjë formin, pra kuptohet, të poshtër, çerdhe të padijes që lehtësisht vihen në shërbim të krimit.
Po kush i bën ballë komunizmit? Kush e mund atë, sepse ne e pamë të rrëzuar, të mundur e të marrë zvarrë! Komunizmi, me gjithë agresivitetin e tij të paimagjinueshëm, ka një pikë të dobët, ka themrën e tij të Akilit: ai tërhiqet vetëm po gjeti edhe një vullnet të pamposhtur, të edhe vetëm një individi. Kur një njeri vendos të qëndrojë deri në fund, pa pasur frikë për jetën tij, komunizmi këtu tregon dobësinë tij. Pse? Sepse nuk mund ta mposhtë atë, edhe nëse e vret. Përpara këtij njeriu, komunizmi është i thyer. E kur kujton se këta vullnete, ndërsa shkonin të vriteshin, këndonin e kur gjendeshin para skuadrave të pushkatimit, i falnin armiqtë e tyre, ata që i kishin arrestuar, masakruar, dënuar e tani që po i vrisnin. Përpara tipave të tillë, komunizmi është i mbaruar. Prandaj, duhej marrë një qëndrim, një vendim, jo një pozë: viktima duhet të bëhej gati për sakrificën. Këta e sfiduan komunizmin, këta i vunë kazmën, këta ia rrëzuan muret kështjellës së tij. Jam shumë i sigurt se edhe nga Shkodra e jonë këta tipa e kanë sfiduar komunizmin, e kanë çarmatosurs, ia kanë hequr fuqinë goditëse, e kanë poshtëruar. Komunizmi ka rënë prej këtyre. Këta janë heronjtë që e rrëzuan, jo në vitin 1990, por shumë vite më parë, pikërisht në ditën që vendosën ta refuzonin atë. Dhe e refuzonin jo vetëm për fuqinë e ideve që kishin, por edhe për arsye të virtytit të besimit në Zotit. Prandaj, komunizmi e ka frikë të madhe besimin në Zot, sepse vetëm ky besim i jep forcë viktimave të qëndrojnë.
Një personazh i Solxhenicin në librin e tij Arqipelagu Gulak i vë në gojë këto fjalë: “ju jeni të fortë deri sa i hiqni njeriut gjithçka. Por këtij njeriu që i keni hequr çdo gjë, ai nuk është më në duart tuaja, ai është i lirë, sepse e ka kuptuar se nuk është vetëm, nuk është zot i jetës së tij, nuk është krijues i saj: ai e ka një Krijues!”. Duhet ta themi se njerëz, falë kësaj bindjeje, e kanë kuptuar se nuk mund të jenë skellëver të asgjëje në këtë botë, as të dëshirave të tyre , as të pushtetit, e prandaj rezistojnë. Ky përcëllim u jep këtyre tipave një “un” të fortë e të qëndrueshëm në të gjitha rrethanat. Në komunizmin nuk ka vend për rastin. Ai nuk ekziston, përkundrazi, ka shenja që duhet t’i kuptosh e t’i ndjekësh. Ne jemi thirrur për gjëra të mëdha, sepse jemi të thirrur ta endim jetën tonë në liri. Njerëzve të tillë mund t’ua marrësh jetën, por ata mund t’a çarmatosin xhelatin duke ua bërë dhuratë qenien e tyre. Kjo sakificë e jetës ka një domethenie shumë më të madhe se mirëqenia e prestigji shoqëror. Këta njerëz kanë njohur e pranuar në thellësitë e tyre një Zot, prej të cilit e presin shpëtimin dhe ndihmën. Kur krijesa mbërrin këtu, ajo ka kaluar shumë shtigje e labirinthe të dhimshme e pas kësaj rrugë të mundishme, e pret vetëm kapërcimi solemn i dhimbjes dhe poshtërimit. Këtu ai merr statusin e martirit, që është shprehja më e lartë e dinjitetit të qenies njerëzore. Jam shumë i sigurtë se qyteti i Shkdorës dhe zona kanë nxjerë shumë prej këtyre kolosëve dinjitarë martirë.
Po kush ishin këta kundërshtarët e komunizmit? Ata janë intelektualët, të ndershmit, të diturit, klerikët, këtyre njerëzve, arti u detyrohet shumë, letërsia shqipe u ka borxhe. Ajo do të kryente një shërbim tepër të madh, nëse do t’i kthente në figura artistike. Ai art që ka në qendër martirin, është misionar. Dhimbja që të çon në sakrificën sublime e pasqyruar në art, është forca më e madhe shprehëse e bukurisë.
Ky art mungoi dhe fatkeqësisht, mungon edhe sot. Edhe pse në liri, shkrimtarët tanë të papenguar mund të ulen e t’i hedhin në letër ngjarjet e heronjve. Ata na kërkojnë, ata na thërrasin, atyre u kemi borxh shumë. U kemi borxh shembullin që na dhanë, forcën e qëndresës që na transmetuan, idetë që na i përçuan, moralin e tyre të lartë, që e ngritën në standard.
Ata janë edhe familarët që kur e panë se iu mbyll rruga e përcjelljes së vlerave në liri, i trasmetuan me anë të familjes. Sepse, këtu vjen e natyrshme pyetja: kush e shpëtoi shpirtin e këtij qyteti e të kësaj zone? Kush u doli në mbrojtje, kur çdo burim drite iu pre e kur errësira e sulmoi? Vetëm familja. Ajo iu kundërvu një regjimi të tërë, një sistemi. Familja! E shumtë në numër, ajo u bë Universiteti pa rektorat, pa seli, pa salla leksionesh, pa biblioteka, pa profesorë të njohur, pa asgjë! Familja e shpërndarë dhe e përhapur rrugë më rrugë e lagje për lagje. Ajo mori detyrën unike e të papërsëritshme më parë në histori: vaksinoi individin, mbrojti krijesën e saj. Ajo mori detyrën e të folurit, jo nga katedra e shkollës, por nga dhoma e mbyllur shtëpiake, larg çdo veshi kurreshtar e të rrezikshëm. Ajo thoshte: “mos, kujdes, mos bashkëpuno, mos fol, mos u dorëzo, mos trego, mos i beso, mos i duaj, mos të kesh hezitim, mos ushqe iluzione!”. Këto fjalë të thëna në formë ftese dhe urdhi, mësimi dhe kërkeses, çdo ditë, shumë herë në ditë, në shumë shtëpi, në shumë lagje, përsëritje pa fund, ky ishte ushqimi mbrojtës.
Prandaj, më shumë me mirënjohje sesa me mburrje, duhet të themi se takime të tilla zhvillohen në këtë qytet dhe mungojnë tërësisht në zona të tjera të vendit. Familja atje nuk foli. Edhe nëse foli, ishin shumë të pakta mendjet që e njihnin të vërtetën, gojët me kurajë, veshët e vëmendshëm. Prandaj, ky vend vuan, sepse familja nuk ka folur, nuk ka mbrojtur, nuk ka vaksinuar. Dhe kemi edhe sot, masa që enden sa andej këndej, njerëz që shiten për një vend pune, njerëz që shesin votën. Prandaj liria edhe sot vonon të ndjehet si nevojë, prandaj bëhet kompromis me uzurpatoret e djeshëm që kanë ndërruar emrat, ka çoroditje të idealeve, tradhti nga më të ultat politike me pasojë poshtërimin personal, sa qesharak aq edhe dramatike. Sepse masa të tëra janë pa tharmin, pa vitaminat, pa forcën. Janë individët pa ato “mos” -ët e përshpëritura miliona herë në Shkosër. Por a mos dua të them me këtë se jemi vetëm? Jo, sepse kjo e jona është një lloj vetmie që nuk na dëshpëron, por na nderon, më mirë të thuash. Lartësia për t’u arritur është gjë e madhe, me pasojë se, kur mbërrin lart, gjendesh vetëm. Një vetmi fisnike.
Çfarë fati që Shqipëria ka një qytet me këtë Universitet të veçantë, mësimet e të cilës nuk plaken dhe tharmi i saj nuk vjetërohet. Ka ruajtur një rini të magjishme. Familja nuk pati libra konservatorizmi të filozofisë që të ofronte, leksione të shkencave politike të demokracisë e të kartave themelore të lirive të njeriut, por vetëm këto pilula të vogla, të përditshme dhe shumë potente. Mendimet e Shkodrës, për virtyt të këtyre leksioneve, të dhëna kohë më parë e të shumta në numër, të ngulitura thellë deri në nënvetëdijen e brezave liridashës e të përcjellë tashmë edhe brezave të tjerë që vijnë, janë mendimet e Shqipërisë, asaj që duhet të jetë, asaj të së ardhmes. Prandaj, kësaj familjeje, këtyre familjeve në shumës, u detyrohet i gjithë vendi. Varet se kur do të zgjohen nga gjumi e ta kuptojnë.
Prandaj, jam i mendimit se në “Librin e Zi të Komunizmit Shkodran” të shkruhet një faqe e bardhë për familjen. Ajo ka kryer një shërbim tepër të madh e këtë nuk duhet ta harrojmë. Ajo e ka kryer me sukses të plotë këtë mision: lindjen, rritjen, formimin dhe shpëtimin e individit të qytetit tonë. Merita e saj është e padiskutueshme. Mirënjohja e jonë është e domosdoshme.
Komentet