Në këtë libër të rrallë për nga vlerat letrare, ku janë përfshirë katër tekste dramatike, përkatësisht: Murana, Kori i Korbave, Familja e Shenjtë dhe Antifona, pra duke u nisur kështu vetëm prej dheut të vendlindjes, Gjilanit, shkrimtari Beqir Musliu, prej Makondës reale, duket se ka sendërtuar një Makondë Letrare, që këtu na prezantohet në Magnus Libris, të ngjashme dhe të ndryshme, porse tejet të bukur si vatër e frymimit artistik vetanak. Tekstet dramatike/tragjike përçojnë veçmas tjerash, një ndjesi terri të thellë dhe si prani mbizotëruese, mbase tashmë edhe si të hijezuar, që i jep dramatikës së autorit një përndritje të veçantë dhe të pakrahasueshme në letrat shqipe.

ERRËSIRA SI FRYMË

Rrokja e saj është krejt e mundshme në të gjithë krijimtarinë e Musliut, në poezi dhe prozë, veçse në shkrimin dramatik, ajo na del e prekshme dhe fuqiplotë në të katërta tekstet, e paraqitura në këtë libër, madje na shpërfaqet edhe me nuanca më të forta:

– Si prani e fuqishme e frymës erratake, ku në fakt përzihen edhe hijedritat e ferrit – purgatorit – parajsës, pra të secilës pjesë të tetraptikut (kuartetit) dramatik, nga më të thekurit si poetikë e shkrimit të saj.

– Si një rrezatim krejt i pazakontë, i beftë dhe çudibërës, letrar dhe gjuhësor, i mbijetesës së qenies, sidomos të përfshirë nën kthetrat e fatit, tmerrësisht të zi.

– Si një frymim, etik dhe estetik, human dhe më përtej tij, për të shpaluar ankthin dhe tmerrin, kryesisht përmes ligjësive të artit të fjalës.

– Si një sprovë e përfunduar, e hartimit dhe materializmit, të dramatikës së mëvetësishme dhe hermetike, të autorit më një errësi të përveçme.

Terri, pra kuptohet se është fjala për errësirën e skajshme, mbase më tepër se sa çështje fryme dhe atmosfere mbizotëruese, në veprën e gjerë dhe përplot laryshi shkrimore të Beqir Musliut, shpërndërrohet këtu plotësisht, madje organikisht në vetë fatin e artit, si magji shkrimi, ka gjasa edhe si një mantel i ndriçimit erratak, të menduar dhe të endur qëllimisht kështu, si një qark i mbyllur, ku frymon jeta dhe matanëjeta.

RRETHI VICIOZ I QENIES

Jeta dhe vdekja, pa mëdyshje dy bashkudhëtar të ekzistencës së vetë qenies, veçmas në hapësirat tekstologjike të librit “Rrakullima”, përgjithësisht ecin përkrah, ndonëse nganjëherë lëvizin edhe në kahje të ndryshme:

– Ecin paralelisht, madje si dy prani të pandashme, duke krijuar kështu edhe një shans të qartë të kundrimit të tyre, pra të jetës dhe amshimit, mbase edhe si thelb dhe tipare përfaqësimi.

– Ecin përkundruall, pra gati–gati, si në një shesh beteje, ku nga çasti në çast, edhe mundet të nisë dyluftimi i ashpër, për jetë a vdekje.

– Ecin, po ashtu me turravrapin e tmerrit dhe lebetisë, duke ikur kështu prej shoqja – shoqes, pushtuar më tepër nga angështia e mosqenies.

Një shtysë e fortë, teorike dhe letrare, për të prekur praninë e këtyre shenjave ekzistenciale të qenies, ka qenë edhe sugjerimi i studiuesit Nehas Sopaj, kur shprehet: Dramat e B. Musliut janë ndërtuar si një rrëfim i vetëm dhe i gjatë me tetë shkëputje të titulluara, një rrëfim – udhëtim mes jetës dhe vdekjes në të cilin lexuesi mbetet i befasuar me saktësinë matematikore të të vërtetave në gjeneralitet, të vërtetave të realitetit objektiv. Jeta dhe matanë jeta, madje kjo e dyta, është diçka më e theksuar në hapësirat tekstologjike, të dramatikës hermetike të autorit, pra dukshëm janë dy protagonistët thelbësor të saj.

SHKËRBIMI I PERSONAZHEVE

Stilema letrare, thënëse dhe artistike, formatuese dhe sendërgjuese, shpaluese dhe rrëfimore, më e beftë dhe po kaq funksionale, e teksteve dramatike të librit, është shkërbimi i vazhdueshëm dhe krejt organik, i personazheve të dramave, domethënë shndërrimi i tyre në njëri – tjetrin, si dhe po ashtu edhe anasjelltas. Shpërndërrimi i vazhdueshëm, ngjet:

– Tek ‘Murana’, sidomos me dy Haxhinjtë në dy sfinga, pastaj në Harut dhe Marut, në dy hije, në treshenë, Mjekërrkuqi, Vetullkërleshuri, Sykapsallituri e pambarimisht kështu.

– Ndërsa tek ‘Kori i Korbave’, ku përveç dy Haxhinjve, që shpërndërrohen në Fatamorganë dhe Iblis Keqa, në skenë futet Ademi dhe Kipci, pra përsëdytësi i tij, për të ardhur tek historia e Havës me Ademi, që bart në fakt fatin biblik dhe jetësor, si dhe të fëmijëve të tyre, pra të Kabilit dhe Habilit, Vedia dhe Demimja.

– Në tekstin ‘Familja e Shenjtë’, një nga pjesët më tronditëse dhe më të skalituara, si skena tragjike dhe dialogim, sërish kemi praninë e të dy Haxhinjëve, po ashtu edhe të familjes së Ademit, por edhe të Qoftëlargut, e ku ky i fundit shpërndërrohet krejt natyrshëm, në secilin personazh, por mbase këtu, veçmas të tjerash, mbizotëruese është skena e gjeredekut, si një akt i shpërndarjes dhe ruajtjes së farës së fisit.

– Në tekstin ‘Antifona’, që shënon të mbramin tekst të ‘Rrakullimës’, ku tashmë rishfaqen në skenë të gjithë personazhet e të gjitha pjesëve të këtij librit, tronditës dhe hermetik, madje edhe në një dyzim kundërvënës dhe të jashtëzakonshëm ndërmjet vedit. Bota e trefishtë Tekstet dramatike të këtij libri, pa mëdyshje që të katërta pjesët dramatike, veçmas dhe bashkërisht, sugjerojnë dhe sendërtojnë një botë të trefishtë, e cila në fakt përbëhet:

A – Ferri/xhehenemi, nën dhe mbitokësor, i pranishëm dhe funksional, pothuajse nëpër të gjitha hapësirat e tekstit, si mëkat dhe madje edhe si mëkatim tërësor.

B – Purgatori ose mali i vuajtjeve të panumërta, padyshim i të gjithë protagonistëve, si një akt që krijon gjasat e plotësimit të kushteve për vajtjen e merituar deri në parajsë.

C – Parajsa/xheneti, që në të gjithë tekstet e dramave/tragjedive, që vetëm se përmendet se sa preket, duke mbetur kështu, mbase më tepër një ëndërr krejt e pamundur.

Trefishësia e botës, letrare dhe mentale, pra si Ferr, Purgator dhe Parajsë, që në fakt është sendërtuar më parë dhe madje mrekullisht nga Dante Aligeri, me ndarje të shumta në rrathë dhe në një formë letrare të papërsëdytshme, si dhe të pagjashme për t’u kryer më si e tillë. Prania e konceptit të botës së trefishtë, në tekstet e Musliut, ka pësuar ndryshime të thella:

– Tek ‘Rrakullima’, duket tashmë, se më tepër kemi të bëjmë më një udhëtim imagjinar, si më thënë këtu na shpalohet një shtegtim ëndërror, pra që realisht nuk u krye kurrë.

– Pjesa e tretë e kësaj bote, në hapësirat e teksteve të këtyre dramave/tragjedive, pra Parajsa vetëm sa përmendet dhe shpalohet, kinse dhe më tepër si një imazh ëndërror.

– Fati i qenies njerëzore, në ekzistencën dhe po ashtu edhe në mosqenien e vetë, në të gjithë tekstet e B. Musliut, është e bashkëlidhur me fatin e librit, pra të vetë artit të shkruar.

– Kemi të pranishme, madje të zhvilluara kaq gjerësisht, dy linja të njëkohshme, kërkimin dhe mohimin, qëmtimin dhe dyshimin, që më tepër të fanit fatin e doktor Faustit me Mefistofelin, të Gëtes. Këto ndryshime thelbësore dhe sendërtuese, të hermetikes dramatike të autorit, padyshim edhe të tjera shenja, të pranishme në hapësirat e teksteve të librit, të shpien natyrshëm edhe tek ngjizja e një tipologjie të përveçme shkrimore të Musliut.

SHKRIM – MBI – SHKRIMI DRAMATIK

‘Rrakullima’, veçmas teksteve të tjera dramatike të shkrimtarit, duket se palimpsestin, pra shkrim – mbi – shkrimin, e ka jo vetëm bazamentin mbi të cilën ka ngritur ngrehinën e vetë dramatike, ka më shumë gjasa të jetë mirëfilli tragjike, por edhe vetë tharmin unik të poetikës dhe estetikës së tij. Prania e disa shenjave të prekshme:

– Të frymës dhe teksteve të Biblës dhe Kuranit, në fakt i bëjnë ato materien parake, mbi të cilat ka marrë shtysa autori, për të sendërgjuar tekstet e të gjithë librit.

– Bota e trefishtë, pra e vizionit të Ferrit, Purgatorit dhe Parajsës, të çon menjëherë tek një situatë paratekstuale e ‘Komedisë Hyjnore’ të Dantes, si frymë e qenies.

– Paratekstet, tashmë autoriale, në fillesë të secilit tekst dramatik, po ashtu edhe diku më në brendësi, të pasuara edhe nga shpërndërrime të pafundme të gjendjeve të personazheve, e zgjerojnë ndjeshëm gamën e pranisë dhe të rolit të palimpsestit.

Shkrim – mbi – shkrimi, ndërkaq bart edhe disa tipare të dyfishta, pra të një procesi zbulues, si dhe të një akti krijues estetik të mirëfilltë. Procesi zbulues, pra i shkrimësisë letrare, lidhet me heqjen e njollave dhe të pluhurit të pranishëm, si dhe tashmë edhe me sjelljen në dritë, të disa shenjave që njerëzimi, gati qe bindur se ishin zhdukur. Puna e thelluar dhe e domosdoshme, për të kryer procesin zbulues, nxori në pah edhe një moment tjetër çudibërës, të përplasjes së ngjyrave, të shkronjave dhe fjalëve të ndryshme, e prej saj, krejt vetiu edhe (si një qëmtim i vazhdueshëm) përlindi kështu edhe estetika e palimpsestit, pra e shkrim – mbi – shkrimit, që dihet se ka për at Borgesin.

TIPOLOGJIA E TRAGJEDISË MODERNE

Tekstet dramatike, të librit ‘Rrakullima’, padyshim që të katër veprat dramatike, gjer më tash, janë lexuar dhe emërtuar në një larmi formash. Ideja e N. Sopajt, kur shkruan: Ngjashëm si edhe te poezitë dhe romanet, dramat e B. Musliut parashtrojnë pyetjen e llojit letrar, zhanrin e veçantë dramaturgjik që kultivon autori për shkak të veçantisë së shkrimit të tij. Tipologjia e përcaktimit të këtyre, shtjellimeve dhe përcaktimeve, endet nëpër këto gjasa:

– Shkrimi dramatik modern, çka materializohet në skenat e shumta dhe të ndryshme, veprimet dhe në dialogun e pranishëm.

– Shkrim dramatik i antidramës, pra i një tip tjetër shkrimor, krahasuar me dramaturgjinë klasike.

– Shkrimi dramatik automatik, që ndërron kahje të paraqitjes së vetë orë e çast, porse e shoqëruar edhe më një nuancë të shkrimit sinkretik letrar, pra të ndërthurjes së poetikave shkrimore gjithëgjinore.

– Shkrimi dramatik i natyrës së tragjedisë, ku ‘Rrakullima’ përbëhet nga katër drama: Murana, Kori i korbave, Familja e Shenjtë dhe Antifona.

– Tragjedi moderne, një tip shkrimi, që do ta hasim si natyrë dhe formatim edhe tek dramatika e Anton Pashkut, me dy tekstet, Gof dhe Sinkopa, të cilat edhe i ka emërtuar si të tilla.

Duke qenë se sa i përket tipologjisë së llojit letrar dramatik, mbroj hipotezën se i përket, më tepër se të tjerave, natyrës së tragjedisë moderne, atëhermë do të duhen qëmtuar dhe theksuar argumentet mbi të:

– Fundi tragjik, i një humbje të shumëfishtë të familjes së shenjtë, që e shpie vetvetiu tek ngjyresat e një tragjedie të mirëfilltë.

– Befasia e fundit tragjik, që vjen krejt panatyrshëm si rrjedhë logjike -klasike, porse që na shpaloset krejtësisht organike, në rrjedhë të lëvrimit modern të shkrimit letrar.

– Prania e shenjave të paratekstit, të intertekstit, pra të natyrës së shkrimit letrar, si palimpsest ose shkrim – mbi – shkrim, e rrëshqet dramatikën e tij, përfundimisht dhe më tepër në tipologjinë shkrimore të tragjedisë moderne.

PËRFUNDIME

Shenjat e mësipërme, të frymës së errtë, të një rrethi vicioz ku gjallon qenie, të dyzimit dhe shpërfytyrimit të personazheve, po ashtu të sendërgjimit të botës së trefishtë, të pranisë së palimpsestit dhe të sendërtimit të tragjedisë moderne, burojnë vetëm se nga leximi, i vëmendshëm i teksteve dramatike të shkrimtarit. Druaj se, në procesin e rileximit të ‘Rrakullimës’ dhe të çdo teksti të B. Musliut, shumë prej këtyre qasjeve, ka gjasa që të vihen në dyshim, e madje edhe të përlinden të tjera, sepse tekstet e Musliut, bartin shumëkuptimësi, shumështresime dhe shumëngjyrësi letrare, çka mendimin përmbi shkrimtarinë e tij e vë në zgrip të përcaktimeve të fundme.