Nuk mund të mos i shkruaja edhe një herë disa radhë për At Zef Pllumin. Jam ndier këto ditë, njësoj si atë ditë shtatori kur një mik  i imi, me të cilin e kishim takuar sa e sa herë Padër Zefin, më dha lajmin se ai kishte ndërruar jetë. Edhe pse e dija se ishte i sëmurë rëndë, mendoja prapëseprapë se do t’ia hidhte edhe kësaj here. Sa herë kishte qenë ai mes jetës dhe vdekjes. Njeriu e kishte nisur sa e sa herë Padër Zefin drejt vdekjes, por Zoti e kishte kthyer asaj rruge duke e sjellë mes nesh.

Do e mbajë edhe këtë herë -mendoja dhe u preka shumë kur e mora vesh se ai e kishte thirrë më në fund mes të shumtëve. Jam ndjerë ligsht dhe këtë e shpreha edhe përmes një shkrimi të botuar me rastin e vdekjes së tij. Nuk e di pse m’u përsëdyt e njëjta gjendje kur mora vesh dekorimin e ishhetuesit të tij, R. Coku, nga qeveria shqiptare. M’u duk sikur Padër Zefin e kishin vrarë edhe një herë.

Njeriu i ri socialist i rilindjes socialiste, thashë me vete, nuk paska të ngopur me vrasjen e njerëzve si Padër Zefi. Dhe njerëz si Padër Zefi nuk paskan të ngopur duke i falur vrasësit e tyre. Dhe mendova ta botoj edhe një herë atë që kisha shkruar për ditën kur ndërroi jetë. Nuk di formë tjetër si ta shpreh revoltën dhe përbuzjen ndaj atyre që e kryen këtë akt, veçse duke shkruar për njeriun që e rivranë, sepse, siç thoshte Padër Zefi, njeriu, i gjallë apo i vdekur qoftë ai, rivdes sa herë vdes morali i një shoqërie.

I FUNDMI I FRANÇESKANËVE SHQIPTARË

Nga njerëzit që njoh, janë të pakët ata që i kanë shpëtuar tundimit për t’u takuar me fratin e çuditshëm, Zef Pllumi. Dhe akoma më të pakët ata që janë takuar dhe që nuk u ka lënë përshtypje të pashlyeshme takimi me të. Në kishën e vogël françeskane që gjendej në një rrugicë diku afër Pazarit të Ri, hynin e dilnin besimtarë e jobesimtarë, shkrimtarë e deputetë, studentë e intelektualë, demokratë e komunistë, myslimanë, katolikë apo ortodoksë.

Të ndryshëm ishin, por, para At Zefit ndiheshin të gjithë njëlloj. Dhe ai njësoj i trajtonte. Frati françeskan, i sapodalë nga burgu, i mahniste njësoj të gjithë: tradicional dhe modern, me një intelekt të jashtëzakonshëm, origjinal, jashtëzakonisht origjinal, i kulturuar, tepër i kulturuar. Nuk rrente kurrë, nuk shtirej, nuk bishtnonte. Nuk besoj të ketë pasur njeri në faqe të dheut ku tiparet fizike ta shprehnin aq mirë karakterin e brendshëm dhe personalitetin e njeriut.

Tipare të theksuara, karakter i fortë. Me gjithë vitet e gjata të burgut (25 vjet), Padër Zefi atëherë (ishin vitet ‘93- ‘94) 70-vjeçar dukesh mjaft i ri dhe dukesh sikur sapo e kishte nisur jetën. Donte të ringrinte Kishën françeskane, domethënë Kishën françeskane, ashtu siç kishte qenë ajo në kohën e françeskanëve të mëdhenj Gjeçovi, Fishta, Palaj, Kurti, Shllaku, Prendushi, Harapi e të tjerë, domethënë kishën e besimit dhe të dijes, kishën e atdhetarisë dhe të kulturës.

Sapo kishte rifilluar botimin e Hyllit të Dritës, kishte sjellë një shtypshkronjë ku kishte filluar botimin e veprave të ndaluara të françeskanëve të ndaluar. Më kujtohet se asokohe ishte shumë i dhënë pas të rinjve dhe shkollimit të tyre. Kishte krijuar lidhje me disa prej universiteteve më të mira të Europës si ai i Padovës në Itali, apo i Luvenit në Belgjikë dhe siguronte bursa për dhjetëra të rinj myslimanë, katolikë apo ortodoksë, që i niste universiteteve të Europës.

Besonte plaku se ata një ditë do të ktheheshin dhe do të bënin Shqipërinë. Sepse vetëm tek ata kishte shpresë. Të tjerët frati i gjykonte si viktima të komunizmit. I priste dhe i përcillte, debatonte me ta, bashkëpunonte pa kurrfarë paragjykimi por, nuk priste shumë prej tyre. E dinte se diku do ta tradhtonin, se dikur do ta rrenin, se diku do t’i prishnin punë, se diku do të mundoheshin të përfitonin prej tij dhe se po të ndodheshin në të njëjtat kushte që ishin ndodhur xhelatët e tij, do të bënin të njëjtën gjë që kishin bërë ata: domethënë ta spiunonin, ta fusnin në burg, t’ia digjnin librat dhe kishën, ta torturonin atë dhe besimtarët e tij.

Por ai, megjithatë, i donte. Jo vetëm se ishte prift. Jo vetëm se kështu i thoshte doktrina apo vokacioni fetar. I donte sepse ishte superior ndaj të gjithëve. Sepse ishte i mbijetuari i fundit i një brezi njerëzish të mëdhenj të Kishës Katolike, që njësoj si Jezu Krishti ishin kryqëzuar në altarin e shenjtë. Ishin pasardhës i denjë i atyre meshtarëve epikë që kishin mbrojtur fe e atdhe dhe që kishin mbajtur gjallë kulturën shqipe dhe besimin katolik në malet shqiptare për shekuj me radhë.

Bir i atyre meshtarëve që në vitin 1933 i shkruanin Mbretit Zog se: “Ne jemi këtu në Shqipëri prej dy mijë vjetësh, katolikë atëherë, katolikë sot, shqiptarë atëherë, shqiptarë sot dhe gjithmonë”. Ndoshta një nga arsyet pse At Zef Pllumi ishte aq mbresëlënës për ata që e takonin kishte të bënte pikërisht me faktin se ai ishte mishërim i gjallë i etërve të mëdhenj të Kishës shqiptare. Jo vetëm pse i kishte njohur të gjithë me radhë, që nga Fishta e deri te Harapi, jo vetëm pse kishte qenë nxënës i tyre, jo vetëm pse ishte i mbushur plot me kujtime nga afria me ta.

Kishe përshtypjen se Padër Zefi ishte një shumatore e cilësive më të spikatura të tyre. Ishte një ekstrat i çuditshëm i një shqiptari ku ngërtheheshin tradicionalja me modernen, inteligjenca natyrore me kulturën, aftësia abstraguese me shprehitë praktike, vizionarja me pragmatikën, vokacioni fetar me shpirtin qytetar, karakteri kryengritës etj. Kjo e bënte atë njëfarë guruje të çuditshëm të të gjithëve. Kjo bënte që ai të ngjallte respekt të thellë si te Nënë Tereza, ashtu edhe tek Ismail Kadareja e Sabri Hamiti, si te Sali Berisha, ashtu edhe tek Edi Rama e Ilir Meta, si te të rinjtë, ashtu edhe te të vjetrit, si te bashkë- vuajtësit e tij, ashtu edhe te xhelatët e tij.

Por më mbresëlënës se individualiteti është vepra e tij. Dhe është ky ngushëllimi i vetëm në këtë humbje të madhe. Fati e ndihmoi që ai të ishte aq jetëgjatë, sa të përfundonte veprën e tij kryesore Rrno për me tregue, një nga veprat më të rëndësishme të kulturës shqipe të shekullit XX. Kjo vepër është dëshmia më rrëqethëse e burgjeve komuniste. Aty gjen të fiksuar detaj pas detaji jo tragjedinë e jetës së një personi, por tragjedinë e një populli, aty njeh më mirë se në të gjitha kryeveprat e letërsisë botërore egërsinë dhe barbarinë njerëzore, mjerimin dhe trishtimin e njeriut, mënyrën se si përballen mes tyre diktaturat dhe individët, se si tjetërsohen, poshtërohen dhe se si qëndrojnë njerëzit.

Rrno për me tregue është një nga kryeveprat e letërsisë botërore që dëshmojnë për krimet e diktaturave komuniste. Suksesi që ky libër ka pasur që me botimin e parë dhe suksesi që ky libër vazhdon të ketë në ditët tona (libri më i shitur), është njëfarë ngushëllimi. At Zef Pllumi vazhdon të na flasë. Ata që e kanë njohur nuk do të kenë mundësi për ta takuar në kishën e vogël françeskane diku në një rrugicë të Tiranës.

Nuk do të kenë mundësi ta gjejnë në Kuvendin e Françeskanëve në Shkodër ku ai kaloi vitet e fundit në mes fretërve simpatikë françeskanë që u përkujdesën për At Zefin në vitet e fundit të jetës. Por ata që e kanë njohur dhe ata që s’e kanë njohur e kanë një mundë- si për ta vazhduar bashkëbisedimin me të duke shfletuar librin e tij të jetës Rrno për me tregue dhe librat e tjerë të tij. Nga altari i kulturës, At Zef Pllumi do ta vazhdojë meshtarinë e tij.

ETIKA E SHKRIMIT TË AT ZEF PLLUMIT

Duket si një paradoks fakti që pikërisht në Shqipëri, në vendin që ka përjetuar krimet më të mëdha të regjimit komunist, dëshmitë për këto krime janë më të pakta se në çdo vend tjetër të ish-kampit komunist të Lindjes. Kjo mungesë reflekton sa frikën për ta thënë të vërtetën edhe pasi shkaktarët e kësaj frike e kanë humbur pjesërisht pushtetin në shoqërinë shqiptare dhe në opinionin publik, aq edhe mungesën e vetëdijes dhe të pendesës për atë që ka ndodhur.

Mungesa e kësaj vetëdijeje normalisht ekziston tek autorët e këtyre krimeve dhe kjo nuk ka pse të na habisë, por e çuditshme është se ajo ekziston edhe te publiku. Duket se ata që nuk kanë pranuar t’i ndajnë vuajtjet me të persekutuarit, tashmë e kanë shumë të vështirë të ndajnë me ta të paktën të vërtetën e këtyre vuajtjeve. Kampet e përqendrimit, -thotë Anah Arendt tek Origjina e totalitarizmit, janë institucioni kryesor i regjimeve totalitare. Rrjedhimisht edhe përshkrimi i tyre është kusht i domosdoshëm për të njohur natyrën e këtyre regjimeve. E vërteton këtë leximi i Primo Levit, Solzhenicinit, Shalamovit dhe autorëve të tjerë që kanë arritur t’i mbijetojnë terrorit të kampeve naziste dhe komuniste dhe të dëshmojnë për të.

Leximi i dëshmive të këtyre autorëve e ka tronditur botën dhe ka shërbyer si një moment vetëdijesimi për krimet e kryera nga regjimet autoritare. Por shoqëria shqiptare ka mbetur e pandjeshme ndaj dëshmive të tilla. Ajo ka pasur frikë të përballet me këtë lloj leximi. Kjo ka ndodhur sepse në Shqipëri ka pasur një politikë harrimi të krimeve të komunizmit. Kjo politikë e ndarë në katër etapa a) fshehja dhe manipulimi i provave b) relativizimi i krimeve dhe shpërndarja e fajit c) harrimi i asaj që ka ndodhur, d. venerimi i krimit dhe autorëve të tyre (faza që po kalojmë sot me dekorimin e persekutorëve) ka bërë që dëshmitë e burgjeve shqiptare në mos të zhduken, të jenë një kategori e margjinalizuar e shkrimeve për diktaturën.

Duket se kësaj politike nuk i kanë rezistuar as një pjesë e të mbijetuarve të burgjeve dhe kampeve komuniste në Shqipëri. Përveç dëshmive të Petro Markos, Fatos Lubonjës, Kalakullës, Agim Mustës, Maks Velos dhe të ndonjë tjetri, krimet dhe terrori komunist janë përshkruar shumë pak nga viktimat e mbijetuara të këtij terrori. Kjo sepse, siç thotë një disident rus, të dënuarit e komunizmit e kanë përjetuar dy herë izolimin: një herë në kohën kur kanë qenë të dënuar dhe një herë pas daljes nga burgu. Dënimi i pasdaljes nga burgu si duket vazhdon edhe kësaj dite.

Një nga format më elegante të zgjatjes së këtij dënimi është përpjekja për ta mbyllur parantezën e burgjeve shqiptare. At Zef Pllumi me librin e tij Rrno vetëm për me tregue, na e hap edhe një herë këtë parantezë. Vëllimi i parë i librit të tij, i botuar në vitin 1995, doli pikërisht në momentin kur dukej sikur politika e harrimit kishte triumfuar. Libri i tij ishte mahnitës, sepse ndryshonte kryekreje nga retorika e përgjithshme mbisunduese antikomuniste e asaj kohe. Kjo retorikë kishte prodhuar një ligjërim fals, manipulues, fshehës dhe justifikues të krimeve komuniste.

Pre e këtij ligjërimi të shpikur nga arkitektët e terrorit komunist ishin si të majtët, ashtu edhe të djathtët, dhe thelbi i tij qëndronte në një denoncim të përgjithshëm, të paadresuar të krimeve komuniste. Qëllimi i shpikësve të kësaj retorike ishte fshehja e mozaikut të krimeve të diktaturës komuniste pas të cilave konturoheshin qartas autorë dhe fajtorë konkretë. Rrno vetëm për me tregue e denoncon krimin komunist duke e përshkruar atë ashtu siç ka ndodhur dhe ky është akti i parë moral i autorit. Në këtë kuptim, e konsideroj këtë libër një kthesë morale në shkrimet shqipe për diktaturën. At Zef Pllumi nuk sajon, nuk i bishtnon asaj që ka ndodhur.

Rrëfimi i tij është i pamëshirshëm, i ashpër, i drejtpërdrejtë. Gjuha është po aq e drejtpërdrejtë dhe duket sikur autori i ka kthyer statusin e saj primordial: të thënën. Ajo thotë në mënyrë transparente atë që ka ndodhur. Dhe ajo që ka ndodhur është e tmerrshme. Prandaj duhet thënë. Tërësisht e kundërta e ligjërimit mbizotërues. Ligjërimi mbizotërues thoshte se, meqenëse ajo e vërtetë ishte e tmerrshme, ajo nuk duhej thënë. Akti i dytë i fortë moral është se libri i tij është një libër jokomunist për krimet komuniste.

Gjejmë në këtë libër gjurmët e një dije tashmë të zhdukur, të dijes së traditës shqiptare dhe botërore që buron nga një mendësi jototalitare, plurale dhe që prodhon një qasje të pandotur ndaj realitetit dhe reales. Ky realitet është përshkruar nga një mendje jokomuniste dhe kjo vihet re në përshkrimin e fakteve dhe në portretizmin e figurave, në momentet e refleksionit, në gjithë strukturën e veprës. Ja pse ajo është një vepër kaq papërcaktueshmërisht mbresëlënëse.

Duket se je në një kohë tjetër. Në një kohë tjetër të pandotur nga komunizmi. Akti i tretë moral dhe që buron nga i dyti ka të bëjë me faktin se kjo vepër është vepra e parë ose modeli i parë i veprës së shkruar në Shqipëri pas gati 50 vjetësh, që është e kundërta e modelit të veprës së realizmit socialist. Mjafton të shohësh për këtë se si shfaqen në këtë vepër figura e të mbijetuarit, figura e persekutorëve dhe figura e regjimit. Në ndryshim nga pjesa më e madhe e shkrimeve për kampet, ky libër nuk ka si qëllim ta ngrejë autorin në rangun e heroit.

I vetëdijshëm me sa duket për kotësinë e një gjëje të tillë (At Zefi thotë diku se fjala hero nuk ka lidhje me shqipen), ai merr përsipër të dëshmojë. Dëshmitari është një njeri, një njeri që ka vuajtur, një njeri që është frikësuar, një njeri që ka qëndruar. Bashkëvuajtësit e tij gjithashtu. Ka prej tyre që janë thyer, ka prej tyre që kanë bashkëpunuar dhe janë përdorur nga xhelatët, ashtu siç ka të tjerë që kanë rezistuar me heroizëm. Ai i dëshmon edhe vuajtjet, edhe heroizmin, edhe thyerjen e tyre.

E njëjta gjë ndodh me figurën e persekutorit. Ai nuk është vetë regjimi. Ai është në ndonjë rast edhe i mirë, siç ndodh me operativin e Sigurimit në Dukagjin, në shumë raste edhe i zgjuar, e në më të shumtën e rasteve një instrument vrastar i kontrolluar nga regjimi. Vizatimi i tij nuk është monokron. Kjo është e shpjegueshme. Autori ka dashur të na sjellë të gjallë dhe në mënyrë joskematike figurën e të persekutuarit, të persekutorit dhe të regjimit.

Ai nuk ka dashur as t’i zbukurojë, as t’i përkeqësojë ato. Ceslav Milosh, duke komentuar etikën e shkrimeve të kampeve naziste në epokën sovjetike, e shpjegon kontradiktën e këtij përshkrimi dhe kjo kontradiktë sipas tij kishte të bënte me faktin se të mbijetuarit i përshkruanin kampet jo ashtu si i kishin parë, por siç duhej t’i kishin parë. Libri Rrno vetëm për me tregue është në këtë kuptim krejt e kundërta. Në këtë libër nuk është ideologjia ajo që e përcakton shkrimin, por fakti.

Me veprën e tij, Padër Zefi dëshmon se nuk ka pasur asnjëherë frikë të përballet me të vërtetën, as kur ishte në burg, as kur ishte jashtë tij. Nuk ka gjë më të turpshme në botë se të harrosh krimet – thotë Shalamovi në një letër dërguar Pastërnakut në vitin 1956. Libri Rrno për me tregue e shpëton shoqërinë shqiptare prej këtij turpi. Ajo është, mbi të gjitha, një dëshmi se morali i shkrimit ekziston ende në shkretëtirën morale të quajtur Shqipëri, që ka lënë pas komunizmi.