(4 gusht 1929 – 12 prill 2015)
Në vigjile të 86 vjetorit të lindjes së Nënë lokes tonë Fazile Gërdalla-Zekolli
4 gusht 2015 , Bllacë
Fazile Zekolli ishte fëmija e dytë e Osman dhe Rabije Gërdallës . Ajo u lindmë 4 gusht 1929 në fshatin Karvasari, (nga Karvan – saraj ) , Komuna e Therandës, tani komuna Malishevë . Babai i nënë Faziles qysh në rininë e tij ishte rënë në kontact me veprimtar të ilegales kombëtare dhe kishte fillue të shpërndante librin shqip në Kosovën e okupuar . Ai bashkë me Vesel Pagarushën nga fshati Pagarushë , Dërvish Bullakun nga fshati Nishor dhe Dërvish Sadrinë , rapsod nga fshati Karvasari kishin formuar një qelulë për shpërndarjen e librit në gjuhën shqipe nëpër një pjesë të Kosovës .
Vetëm Osman Gërdalla kishte njëmbëdhjetë pika shpërndarjeje ilegale duke fillue prej fshatit të tij të lindjes , pastaj në fshatrat Bllacë , Ngucat, Nishor, Topillë , Budakovë, Koshare, Javuer , Lloshkobare , Peqan , Berishë dhe Lladroc .
Siç tregonte nëna Fazile , ata kalonin kufirin ilegalisht , shkonin në Shqipëri me kuaj , iu hiqnin kashtën samarëve dhe në vend kashtës futnin libra pastaj i sillnin në Kosovë dhe i shpërndanin në vende të caktuara dhe të besueshme në konspiracion të madh , sepse në vitet ndërmjet dy laftave botërore në pjesën dërmuese të rasteve , për një shkronjë latine gjandarët serbë vranin njerëz pa kurrëfarë gjyqi dhe askush nuk kërkonte përgjegjësi prej tyre .
Vëllau i madh i Nënë Faziles , Zeqiri diku në moshën 12 vjeçare , duke ruajtur bagëtinë bashkë me bashkëfshatarin e tij , Pajazit Ismail Bytyqi i lagjës së Misinëve , kishte prerë një thupër thane .
Duke ia hequr nejtë thuprës Pajaziti i thotë :
– Je kah e ndreqë mirë një thupër thane me thikë dhe me shkopin e tij , të cilit i kishte ngjitë një gozhgë në fund e shkruan germën “th” mbi një rrasë .
Zeqiri ishte më i ri kurioz , e pyet Pajazitin :
– Çka shkrove bre ?!…
-Jo more kurrëgjë, por vetëm e bëra një vijë të lakuar .- thotë Pajaziti
– Pasha t’madhin Zot kjo nuk është vetëm vijë, por kallxom çfarë germe është ? – ia kthen Zeqiri
-Zeqir ti je i ri , por në qoftë se e mbanë fjalën dhe ma jep besën se nuk i tregon askujt , unë të mësoj me shkrue dhe me lexue me germa shqip .
– Besën po ta jap se nuk i trgoj askujt . – ia kthen Zeqiri.
– Kjo është germa “th” , i thotë Pajaziti , E shkrova “th” mbi rrasë , sepse më erdhi ashtu kur të pashë se ti kishe në dorë një thupër thane dhe e rregulloje me thikë . Pra fjalët “thupër” , “thanë” dhe “thikë fillojnë me germen “th” dhe e fshiu shkronjën mbi gurë , sepse në atë moment panë se jo shumë larg tyre po kalonte një udhëtarë.
Prej asaj dite Zeqiri dhe Pajaziti u afruan edhe më shumë me njëri tjetrin dhe filluan të bashkëpunojnë në fshehtësinë më të madhe .
(Në vitet ’40-a Pajaziti burgoset dhe vritet nga sllavo-bullgarët në burgun e Idrizovës . Zeqiri dënohet dhe mban dymbëdhjetë vjet burg në kazamatet jugosllave . Zeqiri vdiç më 18 shkurt 2012 në moshën tetëdhjetë e tetë vjeçare , në këmbë e duarë të veta dhe me vetëdije të plotë deri në minutën e fundit të jetës së tij .)
Zeqiri ruante bagëtinë , kurse Fazilja gjashtë vjet më e re shkonte pas tij dhe ditë pas ditësh Zeqiri e kyqi edhe ate në mësimin e alfabetit të gjuhës shqipe . Zeqiri merrte gurë të butë , i bënte në formë shkumësi, uleshin me motrën Fazile dhe shkruanin shkrojat mbi rrasa , të cilat nuk janë të pakta në zonën tonë . Ata mbanin me veti guralecë dhe kur shihnin se po afrohej dikush , ose po kalonte aty pari , fshinin germat dhe fillonin të luanin guralecë . Kështu nuk mund të dekonspiroheshin dhe të zbuloheshin .
Duke filluar nga Gollusha në Bllacë deri në Malishevë e Rahovec , ajo pjesë malore kodrinore është e gjitha prej gurësh gëlqerorë dhe ka rrasa të dimenzioneve të ndryshme shumë të përshtatshme për të shkruar mbi to pasi sipërfaqja e tyre është mjaft e lëmuar .
Deri në fund të viteve gjashtëdhjeta të gjitha shtëpitë e fshatit Bllacë dhe të fshatrave për rreth kanë qenë të mbuluara me rresa .
Jo vetëm familja Gërdalla , por të gjitha familjet me autoritet bastiseshin shpesh nga gjandarmëria serbe dhe librat duhej të siguroheshin mirë , sepse po të zihej , jo një libër, por vetëm një shkrojnë latine , ishte më keq se sa të ziheshe me armë . Por as Zeqiri e as Fazilja nuk dinin gjë për punën dhe lidhjet e prindit të tyre , Osmanit në shpërndarjen e librit shqip . Edhe Osmani nuk dinte që fëmijët e tij kishin filluar të nxënit e alfabetit shqip tinza tij .
Abetarja të cilën e ka ruajtur nënë Fazilja , si tregonte Ajo, tri herë është shti në dhé e mbështjellur me mushama dhe tri herë është nxjerrë nga dheu . Prej lagështisë pjesët e jashtme të abetares kanë marrë ngjyrë kafeje të qelur , kurse fletët janë bërë shumë të ndieshme dhe nga pakujdesia e mund të grisen e të bëhen blozë.
Për fat të keq kjo abetare nuk i ka kopërtinat dhe nuk jemi të sigurtë për vitin e botimit, por si thoshte Nënëlokja , duhet të jetë botim i vitit 1936 deri 1940 .
Osmani kishte mësuar të shkruante në qirilice , por ende nuk dinte të lexojë shqip .
Në vitin 1937 ju kishte ardhur një letër nga një kushëri i tyre i cili jetonte në rrethin e Durrësit . Osmani kishte shkuar te Dërvish Sadria për ta lexuar letrën . Në të kthyer në shtëpi takohet me djalin e tij Zeqirin , i cili atë buzëmbrëmje po i kthente bagëtinë nga kullosa ditore .
– Hej more Zeqir , kusherini na ka shkrue letër prej Shqipnije . – i thotë Osmani
Zeqiri nga kurreshtja dhe gëzimi i kërkon menjëherë letrën.
– Ama bre ta shoh ! – kishte thënë Zeqiri .
Pasi e merr letrën fillon ta lexojë më zë dhe nga kurreshtja nuk e dinte se po dekonspirohej para prindit të tij .
“Kusheri të dashtun,
Ne jemi mirë me shëndet familjarisht , …., këtu te ne janë ra do mjegulla të dendura dhe të rënda dhe pa dyshim shpejt do të vijnë edhe kah ju në Kosovë… Të fala dhe mall kusheriri juaj ” – shkruante ndër të tjera në letër .
Kur mbaron së lexuari ngritë kokën dhe e sheh babain e tij me lotë në sy .
– Haj kuku për mue , duke e pasë djalin tim që din me lexue , unë kam shkue me e mërzitë Dervish Sadrinë me ma lexue letrën . – psherëtinë thellë Babë Osmani .
– Më fal baba, por nuk kam mujt me të tregue se kështu i kemi pasë fjalët , mos me i kallxue kërkujt .
Pra Zeqiri kishte lexuar dhe shkruar shqip tri vjet rresht pa e ditur as prindët e tij .
Prej asaj dite edhe pse Zeqiri ishte i ri, sa i kishte kalue të pesëmbëdhjetat dhe prindi i tij fillojnë të bashkëpunojnë në nxënjen e dijes dhe pas një kohe shumë të shkurtër edhe Osmani do të mësojë të lexojë dhe të shkruaj shqip .
Pastaj edhe nënë faziles iu lehtësua qasja në libra shqip dhe abetaren e ruante me një dashuri të madhe sikur të ishte fëmijë e sajë .
Miqësia e bashkëpunimit në fushën e dijes i miqësoi edhe familjarisht Osman Gërdallën dhe Ali Bislim Zekollin , duke ia dhënë Fazilen për Latifin , djalin e vetëm të Aliut .
Nënë Fazilja me at Latifin kaluan nëpër sfida të mdhaja gjatë jetës së tyre . Ishin të margjinalizuar nga shteti okupues serbo-jugosllav gjatë gjithë ekzistencës së kësaj fantome me emërin RSFJ .
Ata lindën dhe rritën së bashku plotë 14 fëmijë , prej të cilëve dhjetë prej tyre janë me trashigimtarë . Libadja , Asllani dhe Libadja e dytë vdiçën pasi u bënë të ecnin vetë . Nuk kishte përkujdesje mjekësore dhe i mori vdekja . Kurse Aliu vdiç , ( lexo: e vdiçn), në moshën nëntëmbëdhjetë vjeçare me 12 shtator 1968 . Dyshimi për vdekjen natyrore të Aliut kurrë nuk na u hjek , sepse ndodhi në vigjilje të demonstratave të mëdha studentore e mbarëpopullore të vitit të këndelljes , vetëdijësimit dhe ndërgjegjësimit të popullit tonë . Ai sihte vetëm tre ditë i sëmurë dhe mendohej se ishte ftohur, apo kishte një lloj gripi . Kur shkoi të vizitohej te mjeku në Duhël, (mjek ishte një Aca nga Shkupi ) , i dha disa injekcione dhe në vend se të përmirësohej , gjendja e tij në ditën e tretë u keqësua aq shumë sa që heret në mëngjesin e dymbëdhjet shtatorit e dërguan në spitalin e Prizrenit , ku edhe ndrroi jetë rreth orës 15 e 5 minuta . Aliu nuk qëndroi asnjë ditë i shtrirë në shtat , përveç natën e 11 e 12 shtatorit që përpëlitej si zorra n’prush deri sa vdiç në spital.
Nënëlokja Fazile dhe at Latifi u mbajtën fort dhe i përballuan me forcën e madhe morale e njerëzore të gjitha dhimbjet dhe sfidat e jetës së tyre .
Me daljen e UÇK-së në skenë dhe fillimin e luftës për çlirim nga okupatorët serbo-çetnik , shtëpia e sajë ishte vatër e djemve dhe vajzave të luftës . Me mish e shpirt nënëlokja Fazile me djemt , të rejat , vajzat, nipat dhe mbesat iu përkushtuan luftës për çlirim , kurse vetë nënë Fazilja ishte dhe mbeti deri në vdekje një plakë e respektuar nga të gjithë ata që e njohën .
Më 23 gusht 1998 , djemt e Bllacës luftuan për trembëdhjetë orë resht me forcat serbe , ku vetëm në një oborr në vendin e quajtur Te Shelgjet , vranë shtatë ushtarë serb , dëmtuan disa mjete të blinduara dhe plagosën një numër të konsiderueshëm ushtarësh të okupatorit serb . Në të njejtën ditë u vra djali i madh i nënë Faziles, Bislimi dhe u plague Destani . Të nesërmen plagohet edhe djali i vogël i nënë Faziles Zeneli , bashkë me dy bashkëfshatarë dhe bashkëluftarë Isuf Lumi dhe Ukë Guraziu .
Nënë Fazilja edhe në këtë rast u tregua shumë e fortë dinjitoze dhe kurajuese ndaj ushtarëve tjerë duke ju thënë se “… ju jeni të gjithë të bijtë e mi dhe mos mërziteni ju , se nana qëndron e fortë . Liria pa gjak nuk fitohet !….”
Ajo ju dha zemër dhe i priti dhe i përcolli të gjithë djemt dhe vajzat e UÇK-së të zonës tonë , por edhe më gjerë, sikur bijtë e sajë .
Nëna Fazile edhe pas mbarimit të luftës , bashkë me nënat e dëshmorëve kurrë nuk iu ndanë aktiviteteve për shënimin e festat kombëtare dhe përvjetorëve për dëshmorët .
Më 7 qershor 2000 , në Bllacë ishin prezente shtatë nënat e dëshmorëve të rënë në fshatin Bllacë . Papritmas mederatorja ia dha mikrofonin . Ajo u befasua , sepse nuk e dinte se do ti jepej fjala , por aty për aty e ngacmoi moderatoren :
– Bijo pse nuk më keni tregue më heret se edhe unë di me shkrue sa ju dhe e kisha shkrue edhe unë fjalimin tim .
Pastaj iu drejtua rreth 15 000 pjesëmarrësve të pranishëm, me një lehtësi shumë të madhe e një origjinalitet që vetëm pleqët tanë dinë ta kenë në raste të tilla . Ata nuk skuqen para kamerave dhe as që shikojnë në drejtim të kamerës .
“-Të nderuem pjesëmarrës, miqë dhe dashamirë ,
Të nderueme nana dhe familje të dëshmorëve ,
Ju përshëndes të gjithëve nga thellësia e shpirtit dhe zemrës .
Nana të dëshmorëve , djemt tanë nuk kishin fatin të vishen ushtar dhe ti zgjedhin uniformat në depo ushtarake, por janë nisë në kambë , kanë shkue në Shqipëri dhe i kanë ble do pushkë të vjetra dhe do uniforma , e janë ardhë nëpër flakë të pushkëve për me i dalë zot vendit vet , Atdheut tonë . Kur u kthejshin , shkojshin te baci (vllau i sajë Zeqiri), dhe ai i rregullonte dhe i qitke në terezi pushkët e tyre me do dana të këqija . Pra ju nana qëndroni të forta , sepse ne nuk kishim pasë lindë vetëm fëmijë , por kishim pasë lindë plumba kundër Serbisë së madhe ! Ju nana të dëshmorëve qëndroni të forta dhe dijeni se të gjithë këta djem dhe vajza janë fëmijët tanë ! ” dhe pastaj e përfundon me “- E gëzofshi Lirinë e ju falemnderës për ardhjen tuaj ! ”
Ajo e përjetoi shumë rëndë rënjen e të madhit Komandant Kumanova-Ismet Jashari , më 25 gusht 1998 , për të cilin sa herë fliste dhe e kujtonte shumë shpesh me respekt e dashuri prej një nëne , që vetëm ajo dinte të shprehte ato ndjenja aqë njerëzore për Ismetin.
Nënëlokja kishte përjetuar bukur rëndë edhe rënjen e Imer Krasniqit e Sahit Tixhës , sepse thoshte se kanë ardhë këtu te na me na ndihmue me e luftue shkaun . Edhe për dëshmorët Mehmet Lumin, Shaban Iballi, Kadri Qollaku e Sadri Guraziu fliste shpesh , por më shumë përmendte Salih Kërmenin , i cili ishte ndër djemt më të ri në UÇK dhe më i riu në mesin e dëshmorëve .
Nënëlokja Fazile dhe at Latifi përjetuan bashkë me gjithë popullin tonë shtypjen sllave me të gjitha peripecitë shtypëse në periodat më të rënda kohore si , dita e zisë, (vdekja nga uria), “vishaku” e “otkupi” , akcioni i armëve e deri ta demonstratat e gjithëpopullore të viteve ’80-a e ’90-a .
At Latifi vdiç më 4 shkurt 1996 dhe nuk pati fatin të mbrrijë daljen e djemve dhe të vajzave tona në male për çlirimin e trojeve shqiptare . Ai nuk arriti të shoh as Kosovën e lirë . Ai ëndërronte vdekjen e tij nga plumbi në luftë kundër okupatorit serbo-sllav dhe kurrë nuk paramendonte një vdekje nga natyra .
Eshtë interesante se në kohën RSFJ-së familjet që kishin më shumë se shtatë fëmijë shpalleshin kumbarë me Titon dhe gëzonin disa privilegje , At Latifi dhe nënë Fazilja edhe pse kishin dhjetë fëmijë të gjallë , kurrë nuk u bënë kumbarë me ate që udhëhiqte shtetin okupues jugasllav . Thjeshtë ishin të padëshiruar dhe të pa përshtatshëm për okupatorin .
Nënë Fazilja dhe at Latifi nuk kishin frikë nga vdekja dhe nuk ishin praktikues të asnjë religjioni , bile shpesh edhe urrenin klerin muslimanë , të cilët sipas tyre ishin iformatorët dhe bashkëpunëtorët kryesor të oznës dhe pastaj edhe të udbës , pra sigurimit të shtetit okupues.
Nënë Lokja Fazile arriti të rris , të edukojë me dashuri të madhe e përkushtim katëmbëdhjetë fëmijët e sajë, arriti të bëhet 43 herë gjyshe dhe priti 36 stërnipa e stërmbesa .
Pikërisht sot një vit , ajo kishte kishte ditëlindjen e tetëdhjetë e pestë dhe na bashkoi puthuaj të gjithëve.
Nënëlokja la ca prorsi me të cilat na e lehtësoi edhe përcjelljen e sajë në banesën e fundit me çka e falenderojmë dhe do ta çmojmë gjestin e sajë fisnik për jetë e mot .
**
3 janar 2015 , Tiranë
“- Këtë letër e shkrova në Tiranën e bukur shqiptare , në Shqipërinë e bukur , për të cilën babë e babgjysh janë djegë e përvëlue gjithë jetën….
***
– Mirë se vini miqë e dashamirë në varrimin dhe të pamen time ! Ju falemnderës të gjithëve për respekt e pjesëmarrje !…
****
– Zenel , a ban me të vetë ty , a mundesh me ma gjetë një flamur të vjetër dhe me ma qitë në shkam? Unë jam e vjetër, por flamuri është shumë ma i vjetër se unë.
Mos më qitni lule mbi flamur, se flamuri nuk duron kurgja mbi te , sepse flamuri është shenja ma e madhe dhe ma e vlefshme e kombit dhe e Atdheut …
***
– Imamë e hoxhollarë mos thirrni ! Në ardhëshin vetë pritni si të gjithë miqët e dashamirët tjerë !…
***
…Qamil , po të porositi ty se je ma i madhi . Të pamen ma mbani shtatë ditë , sepse kemi shumë miqë e dashamirë dhe kështu mujnë me ardhë të gjithë . Mos ju thuaj hoxhollarëve , jeni të poshtër e shpijuna , por pritni mirë si gjithë tjerët … Mos ma prish të pamen !…
***
…Ju falemnderës , së krejt anëtarët e familjes , që më kanë respektue dhe kurrë fjalë të keqe nuk më kanë thënë !… Veç Zeneli dhe Zejnija janë mundue ma shumë dhe janë harxhue ma shumë , i falenderoj të dytë ! …
***
Kur të më qoni te vorri, mos e ndalni kërkend , por le të vijnë çika e gra e fëmijë , nipa e mbesa sikur në përvjetore të dëshmorëve që po shkojmë . Afër vorrit ma së pari le të vendosen familja Gërdalla dhe ajo Zekolli , të me qesin nga një grusht dhé …
***
-Këtë letër jua kam shkrue djemve , çikave dhe krejt familjes …
Lamtumirë !…”
Nëna Fazile vdiq më 12 prill 2015 në ora 01 e 50 minuta në Bllacë . Ajo ishte në këbë të veta dhe me vetëdije të plotë deri 25 minuta para vdekjes
Nënëlokja Fazile vdiq, por Abetarja që u varros tri herë dhe ende jeton bashkë me kujtimet e shumëta të nënëlokes Fazile dhe do të jetojë për jetë e mot , në mesin e të gjithë familjes , miqëve dhe dashamirëve të familjeve Gërdalla dhe Zekolli .
Sa me fat jemi , që kishim një nënë, një gjushe e një nënëloke të dashur , të njohur e të respektuar nga aq shumë njerëz të mirë anë a mbanë trojeve shqiptare .
Shembëlltyra , edukata dhe virtytet e sajë do të jenë gjithëmonë e jetë udhërrëfyese për ne dhe gjeneratat që vijnë pas nesh .
Përulemi me pietet, respekt të thellë dhe dashuri të madhe për Nënëloken Fazile !
U prehësh në paqe nëna Fazile !
Familje e gjer dem babadem atdhetare dhe patriotike qe kane dhane jeten per shqiptarizem dhe per kete shtet qe e kemi tani lavdi te renve dhe falenderim per te gjallet.