Sot kane ndryshuar raportet , por para vitit 1991 shumica e shqiptareve , shumica e lexuesve shqiptare ,njohen qytetet metropole te Evropes dhe Amerikes nga proza e shkrimtareve te ketyre vendeve..E dhe letersia shqiptare , sidomos proza e gjate , romani , ka pasqyruar qytetet shqiptare ne kohe dhe epoka te ndryshme !Ne mungese te fotografive te kohes , kjo proze na ka krijuar imazhe te jetes te ketyre qyteteve !Pershkrimet urbanistike , jeta dhe levizjet e njerezve ne kete urbanistike na fusin ne klimen e kohes !Nga sa e njoh romanin shqiptar te botuar nga fillimet e tij e deri ne vitin 1992 , qyteti me i pershkruar , qyteti ku zhvillohen shumica e subjekteve te romaneve , eshte Elbasani !Ne letersine evropiane vendin e pare e zene kryeqytetet !Elbasani ishte me fat se prej andej vijne disa nga prozatoret me te mire dhe me te hershem !Ngjarjet e romanit te pare te realizmit socialist zhvillohen ne Elbasan ! Eshte fjala per romanin ne dy vellime “Clirimtaret “i Dhimiter Shuteriqit .Ne kete roman cdo gje eshte elbasanase ; gjuha , njerezit , mjediset!Mund te jete vepra e vetme letrare , e cila, kur i ribotua ne kolanen “srz” ( seria e romanit te zgjedhur ), e kthyer ne gjuhe letrare ,humbi shume nga vlerat dhe origjinaliteti i saj!Mome Hatija kishte lezet kur fliste elbasanishten !Shkrimtari tjeter , romanet e te cilit i marrin subjektet nga ky qytet eshte Ali Abdihoxha !Qe ne romanin e tij te pare dhe aq i njohur per brezin tone dhe me te ritur , “Nje vjeshte me stuhi “autori krahas heronjve merret dhe me qytetin , sidomos me ato pjese qe e bejne ate te dallueshem nga qytetet e tjera shqiptare te kohes , si Namazgjaja , Zaranika, burgu , Selvite ,pazarin ,Rrapi i Bezistanit!E dhe ne romanin me shume vellime “Tri ngyrat e kohes “Abdihoxha na jep pamje me te gjera te qytetit dhe rethinave te tij .Te nje kohe jane dhe pershkrimet e tij per Elbasanin ne romanin “Vila ne periferi “Ndersa ne romanin “Dueli ” autori i vendos ngjarjet pak jashte qytetit , ne nje veper te madhe bonifikuese.!Por , shkrimtari , i cili , na e ka dhene me te plote kete qytet ne dy epoka te tij ,para dhe pas Clirimit ,eshte Dhimiter Xhuvani !Me petjashtim te romanit te ndaluar “Tuneli ” te romanit interesant “Fan Smajli ” dhe vepres se tij me te dobet ne prozen e gjate romanit “Shtegu i bardhe ” me teme nga blegtoria , roman i cili “polli ” dhe nje nga filmat me te dobet “Melodi e panderprere “, e gjithe proza e tij e gjate i merr subjektet nga Elbasani !Qe ne romanin me te sukseshem te tij , sipas kritikes letrare te kohes , “Perseri me kembe “, me roman “Zgjimi i Nebi Surelit “(filmi me dy seri :Rrugicat qe kerkonin diell)dhe ciklin e romaneve ku autori merret me lindjen , rritjen , forcimin e borgjezise shqiptare dhe kthimin e saj ne nje klase shfrytezuese , ndersa ne ciklin e dyte kemi Elbasanin te kthyer ne nje qender te madhe industriale ne saje te Kombinatit .Kjo periudhe e Elbasanit pershkruhet dhe ne tregimet e Bedri Myftarit , Fahri Balliut dhe ne nje sere dramash dhe filmash artistike .Ne romanet me teme te kohes se Luftes dhe periudhat perpara saj , te te tre shkrimtareve , Shuteriqi , Abdihoxha , Xhuvani , del qe Elbasani eshte qyteti ku lindi me se pari kapitalizmi ne Shqiperi , ose me mire elemente te tij !Ne terminologjine marksiste , borgjezia eshte nje klase regresive , por, natyrisht , vec a neve regresive , kjo klase ka dhe anet progresiste te saj Ajo , me etjen saj per para , solli dhe xhvillimin e qyteteve dhe shoqerise shqiptare te kohes !Fabrikat e vogla , punishtet , etj. zhvilluan qytetet me rruge e ndertesa, u ndryshua ana demografike e tyre !Kjo borgjezi e dobet shqiptare , krijoi dhe forcoi dhe varrmihesin e vet , proletariatin e qyteteve te kohes ! Krejt ndryshe ndodhi me Tiranen Ne se kryeqytetet e botes hyne ne letersi nepermjet prozes , Tirana hyri ne letersi dhe u be e njohur nga poezia , kenga , filmi artistik dhe dokumentar .Tiranen e ka pershkruar proza e Kadarese !Permendim se pari tregimin e gjate”Sezoni dimeror i Kafe Rivieres “Tiranen e Luftes dhe te barikadave e gjejme ne romanin “Nentori i nje kryeqyteti “.Por Tiranen me permasat urbane , demografike dhe sidomos politike e gjejme ne romanet :Dimri i vetmise se madhe dhe Koncert ne fund te Dimrit . Ne Tirane zhvillohen dhe subjektrt e romaneve Nje emer ne kater rruge dhe Nje nate dhe dy agime ( pjeserisht ) te Petro Markos .Ndersa.Arra ne mal , i zhvillon ngjarjet ne malesi te Tiranes . Tiranen e viteve te luftes , sidommos ne ndeshjen e drejteperdrejte te forcave politike kundershtare e .pasqyron romani epope “Para agimit , i Shevqet Musarait .Neu prozen shqiptare jane dhe shume romane te tjere me te vegjel , ngjarjet e te cileve jane vendosur ne Tirane , si ne ato te Diana Culit ,Elena Kadarese , Fatos Kongolit , Hysen Sinanit , e tjere .Tiranen e viteve 30 -tece gjejme ne romanin e ndaluar “Gremina. e dashunise “te Mustafa Greblleshit ,ne librin interesant te tij “Bisede tirance me Liun e Cakut ” ku bie ne sy dhe te ben per vete koloriti te folmes se Tiranes .Tiranen e ketyre viteve e pasqyron shume gjerazi pjesa e dyte e romanit “Me valet e jetes ” i Vedat Kokones .
.Letresia shqiptare i ngriti Gjirokastres nje monument letrar , ashtu sic i takonte nje qyteti monument kulture!Eshte fjala per romanin ” Kronike ne gur ” , te cilin Dritero Agolli e konsideron si romanin me te shquar te Kadarese !Kadare me Gjirokastren eshte marre dhe ne romanin e tij te pare “Qyteti pa reklama “, ne romanet “Gjenerali i ushtrise se vdekur “, Darka e gabuar “, Breznia e Hankonateve , ne triptikun Koha e dashurise , Koha e shkrimeve , Koha e femijerise . Nje botim me vlere ku dalin ne pahe vecorite e qytetit eshte dhe “Vite te vegjelise ” i Enver Hoxhes .Gjirokastra eshte pershkruar dhe ne novelen “Kohe lufte ” te Dalan Shapllos, ne pjesen e pare te romanit Me valet e jetes , te Vedat Kokones dhe ne tregime te Koco Kostes dhe Thanas Dinos .Duke shkuar per nga juglindja , nga Korca , vepra e pare letrare , subjekti i se ciles xhvillohet ne Korce , eshte romani”Lulja e kujtimit “i Foqion Postolit .Nje nga romanet me te suksesshem te Sterjo Spasses “Zgjimi” i ka perqendruar ngjarjet ne qytetin e Korces , aty ku jeton dhe vepron ajo shtrese e kamur , e kulturuar dhe atdhetare .Korcen e viteve 30 -te e gjen ne pjesen e pare te romanit te njohur “Me valet e jetes ” te Vedat Kokones dhe “Shkendijat ” te Alqi Kristos .Ne kete roman krahas rritjes se levizjes sindikaliste punetore , krahas fillimeve te te levizjes komuniste , autori i ka bere nje pershkrim te hollesishem nga ana urbanistike .Korca eshte pershkruar gjeresisht ne prozen dhe dramat e Teodor Lacos.Korcen dhe njerezit e saj i gjejme te pasqyruara qe ne prozen e shkurter te Lacos !Ajo gjen nje pasqyrim mjeshteror ne komedine “Nje nuse per Stasin ” dhe dramen “Shtepia ne rrugice “, ne baze te se ciles qendron subjekti i tregimit me te njejtin titull.Por vepra e cila petshkruan me gjeresi dhe thellesi Korcen eshte romani “Perballimi ” , vepra me e mire ne prozen e gjate te Lacos .Aty kemi arkitekturen , njerzit e ndare ende ne klasa dhe shtresa. shoqerore , kinemane “Majestik “, birarite , zyrat e avokateve , dhe zyrat e Partise ne pushtet .Korcen e gjen dhe ne romanin tjeter te tij “Te gjithe lumenjte rrjedhin “.Korcen e kohes se luftes partizane e gjejme ne romanin “Komisari Memo”te Agollit .Prozatori Nasi Lera ka disa vepra si tregime , romane , ngjarjet e te cileve jane vendosur ne Korce.Me i njohur eshte romani “Te jetosh kohen “.Nga qytetet me te vogla ka gjetur me shume vend ne proze Kruja .Kujtojme “Keshtjellen “e Kadarese, “Murret e Krujes “i Gjergj Zheit dhe romani per femije , ne dy vellime , “Shqipja e kreshtave tona “i.Skender Drinit .Skodra eshte pershkruar ne.letersi qe heret , ne fillimet e prozes se gjate shqiptate ne romanin e Ndoc Nikajt “Shkodra e rrethueme ” Te kesaj periudhe dhe me te herrsme eshte romani i suksesshem “Keshtjella mbi Barbane “i Jonuz Dinit Shkodren e viteve 30 -te e gjejme me hollesira urbanistike ne prozen e Migjenit . Shkodra eshte pershkruar dhe ne dy nga romanet me te sukseseshme te Skender Drinit , Shembja e idhujve dhe Vraje tradhetine .Shkodren e kohes se luftes e gjejme ne romanin e ndaluar “Perballe hekurave te kryqezuar “te Kol Jakoves dhe prozen dokumentare te Vehbi Canges .Per hidrocentralin e Vaut te Dejes jane botuar tri romane , te cilet tangent kane pershkruar dhe Shkodren .Ata jane : Kenga e drites , i Skender Drinit , Vdekja e nje nate , i Kico Blushit dhe romani me i sukseshem Zeri i larget i kasolles , i Frederik Rreshpjes .E vecanta per Vloren eshte se ai qytet eshte pershkruar me shume ne letersine dokumentare per LNCl.Por e gjen ne permasa me te vogla dhe ne prozen artistike si tek novela “Dikush me buzeqeshte “e Fatos Arapit , romani Stina e armeve i Petro Markos etj.Vlora ka nje nga krahinat e saj me te pershkruara ne proze , Himaren .Ate na e kane sjelle me afer romanet e Petro Markos , Shpella e pirateve , nje nga romanet me te lexuara per femije , Griva dhe romani per te rritur Cuka e shtegtarit , nje roman ku Petro Marko ka rrefyer disa te pathena me pare nga jeta e tij .Himaren e Luftes dhe te gjeologeve e gjejme ne tregimet e Anastas Kondos dhe ne romanin “Engjej te armatosur ” te Diana Culit .Fieri industrial petshkruher ne romanin “Drizana “te Aristotel Micit .Natyrisht kjo eshte nje teme shume e gjere ,e cila ngerthen disa epoka dhe disa metoda letrare .Ajo kerkon hulumtim me te thelle .Ate mund dhe duhet ta bejne studjuesit e rinj , te cilet gjenden midis atyre filologeve te rrinj , te cilet dalin nga tre universitetet shqiptare , Tirana , Prishtina dhe Tetova .