Stresi hodhi mantelin e purpurt në supe dhe, përpara se të vazhdonte përsëri rrugën, ktheu kokën për të fundit herë në drejtim të detit. Vështrimi tij u zvarrit në një soditje të përgjumur tutje largësive të mjegulluara të mbrëmjes. Tërë gjiu i Drinit, nga Ulqini deri te kepi i Rodonit, ishte kredhur në një mugëtirë kaltëroshe dhe sikur dremiste. Më poshtë Lezhës dukej Shëngjini, më këtej bregu i Matjes, kodrat e Përdhanës e të Zejmenit, derdhja e Matit në det, Miloti dhe fusha e Milotit, akoma më këndej Gjonëmi, fusha e Mamurrasit, Fushë-Kuqja, Bishti i Pallës, Ishmi, Erzeni, Preza me kalanë e saj, fusha e Tiranës, kalaja e Petrelës, Dajti, Tumenishti, Kalaja e Krujës. Ai e mënjanoi kaq shumë kokën, saqë mjekra i preku supin. Pastaj përsëri koka iu rrotullua ngadalë drejt pozicionit të parë dhe vështrimi i tij u zvarrit edhe një herë duke përshkuar nga e kundërta të njëjtin gjysmë rrethi vigan, i cili përfshinte tërë atë hapësirë paanë me detin, fushat, limanet, lumenjtë, kodrinat, brigjet, kështjellat, qytetet dhe tani mjekra i preku supin tjetër. Që përmbi sup, me këndin e syrit pa mallet, të ngritur përballë detit. U kthye në drejtim të tyre. Ata lartësoheshin nga veriu në jug, mbulonin dhe zbulonin njëri tjetrin dhe kreshtat e tyre ndriçoheshin në muzgun e qetë, atje sipër në hapësirat e kaltra, si akujlundra qiellore.

Në qafëmalet dhe thellësia e grykave vinin rryma erërash të ftohta. Ai fërkoi ballin, hapi jakën e purport të pelerinës dhe kaloi pëllëmbën e tij të madhe në kraharorin leshtor, në gushën e djersitur, në qafë: “Po ngryset!”-tha me vete dhe mori frymë rëndë. Një dëshirë e thellë, tërë mall e dhembshuri e shtynte të kthente edhe një herë kokën nga deti, nga fushat, po nuk e ktheu. Në grykë iu mblodh një komb. E dinte se po i linte lamtumirën dikujt, diçkaje, lamtumirë përgjithmonë. Po kujt? Fushave? Hapësirës së detit? “Po ngryset!”-mendoi përsëri dhe e dinte se këtë nuk e mendonte për muzgun, për mbrëmjen dhe për natën që po vinte pas mbrëmjes, po për një gjë tjetër…

Ai solli në mend takimin që pati atë mëngjes me arqipeshkvin e Durrësit, Pal Ëngjëllin. Njëri nga vëllezërit e arqipeshkvin e Durrësit, Pal Ëngjëllin. Njëri nga vëllezërit e arqipeshkvit kishte qenë oficer, bashkë me Stresin, në gardën e Skënderbeut dhe ishte vrarë disa muaj më parë, në luftimin e fundit të gardës kundër turqve. Ndërsa po jepte shpirt, ai i ishte lutur Stresit që të shkonte në Durrës, kur t’i vinte rasti, dhe t’i tregonte arqipeshkvit hollësirat se si ish zhvilluar ky luftim i fundit. Sipas të tilla njoftimeve, që vëllai ja kish sjellë gjithmonë vetë, drejtpërdrejt nga fushat e betejave, arqipeshkvi Pal Ëngjëlli po shkruante një libër mbi historinë e luftrave të Skënderbeut. Tani kjo histori kish marrë fund dhe historianit nuk do t’i vinin më njoftime. Me sytë e përlotur, ai e dëgjonte Stresin në heshtje, pastaj iu lut që t’i tregonte se si vdiq vëllai i tij, kur i kish marrë plagët, çfarë kish thënë para se të jepte shpirt…

Stresi nuk e ktheu më kokën pas, po mori poshtë tatëpjetës dhe hapësira e pakufishme e fushave dhe e detit mbetën më pas, matanë bregut, kreshtat e maleve dhe humbën atje thellë kaltërsive të qiellit, kurse monopati zbriste gjithnjë e më poshtë në zymtësinë e honeve e të valtheve.

Pylli ishte i heshtur dhe kjo heshtje kaq e thellë i kujtonte atij qetësinë e fushave të braktisura pas mbarimit të luftimeve. Ecte nëpër monopat, vetëm, i pushtuar nga një ndjenjë e rëndë dhembjeje dhe brenge. Nëpër gështenja kacavjerreshin ketrat. Kudo digjeshin nga zjarri i etheve të vjeshtës kaçube të kuqërremta me mollë dhe shegë të egra dhe dëgjohej cicërima e ndonjë gushëkuqi, cri, cri, sikur thyheshin shufërza florir, cri, cri. Po ngrysej. Mbi pelerinën e tij të purport binte herë-herë ndonjë fletë e imtë ahu, si flakë qiriru këputur nga era. Pastaj, befas, në muzg u hap një lëmë ndriçimi që nuk kuptohej se ku e kish burimin e dritës. Atje ishte një krua dhe në krua mbushte ujë një malësore. Më tej, në kënd të një livadhi, dukej nëpër fletët e bredhave fasada e një kishe. Ca lule të trëndafilta vjeshte kishin mbirë në livadh dhe mbi pyllin me bredha e me ahe rrinin pezull shtëllungëza me re të buta, si ëngjëj të pikturuar në kubetë e kishave. Gruaja e mbushte buljerën me anën e një kungullujsi si të çarë përgjysëm. Ajo ktheu kokën nga Stresi dhe sytë e saj të mëdhenj i ngulën atij një vështrim të çuditshëm, në fillim me habi, pastaj me afrim e butësi. I dha ujë me kungullujsin e çarë dhe i tha se e kishte edhe ajo një djalë në ushtri. Mos e njihte ndoshta ajo djalin e saj? E quanin Ndre, Ndre Piroli, dhe ishte kalorës. Stresi ndjeu një dridhje të ftohtë. E shikoi malësoren me vështrim të ngulur, pastaj i tha se nuk e njihte djalin e saj Megjithatë kërkoi të njihte hollësirat: Ç’moshë kishte ai, si i kish flokët, mos ishte mëngjarash?

Kur po largohej, ktheu kokën pas dhe pa se gruaja e ngarkuar me buljerë hyri në derën e kishës së vjetër, të humbur në pyll. “Ajo pret djalin!” –tha me vete. “Sa do të pres akoma?” Mori frymë thellë dhe ajri ishte mbushur me aromën e bimëve e të dheut, me aromën vjeshtake të pyllit, me atë aromë të përzier ku nuhatja mezi e dallon njërën erë nga tjetra. “Ajo pret djalin!”-tha përsëri ai. “Pret t’i kthehet djali i saj!…Po mua kush më pret? Kujt i kthehem unë?…Në fshat është një rrugë që s’më shpie asgjëkundi…”

Në pyll, në vetminë dhe heshtjen e maleve, u dëgjua kambana e kishës dhe ai ngriti instiktivisht dorën dhe filloi të bëjë kryq. “O Jezu!” mendoi. Më rrodhi jeta në tehun e shpatës, nën thundrat e kuajve, në rrëketë e gjakut. E filluam me Torviollin…Atje m’u vra babai. Pastaj, në Mokrenë m’u vranë dy vëllezërit. Dhe pastaj në Otonetë, në Oranik, në Ohrie, në luftimet me venedikasit në Drin, në Stefigrad, në Krujë, në Vajkal, në Berat, e ku nuk luftuam për lirinë!..O i shënjti Shëngjergj! Njëzetë e pesë vjet në luftë! Njëzetë e pesë vjet në luftë! Njëzet e pesë vjet me shpatë në dorë, duke u sulur nga një betejë në tjetrën, nga një shërbim në tjetrin! Sa shumë kam vrapuar! Sa shumë kam vrapuar! Dhe tani arrita në buzë të mbrëmjes. Tani po ngryset!”

Të goditurat e kambanës përhapnin qetësinë e pyllit valëzime tingujsh, që dridheshin e derdheshin nëpër hapsirë, duke jehuar gjer në largësi, dhe grykat e valtheve e të greminave e shumonin jehonën me kumbime të tretura. Mendimet e tij tani sikur merrnin atë valëzimin e tingujve dhe po ashtu largoheshin e treteshin nëpër honet e errta të kujtesës, pastaj nga thellësitë e shpirtit e të mendjes. Njëlloj si tingujt e kambanës nga thellësitë e pyllit. Dilnin gjithnjë mendime të tjera, kujtime të tjera, që rendnin, largoheshin, përhapeshin.

Natën e kaloi në një shpellë. Shpatën me gjithë myll e vuri nën kokë dhe u mbështoll me pelerinën e purpurt. Nga hyrja e shpellës dukej qielli me yje dhe nëpër gjethet e rënda të bredhave të errësuar përkundej dhe pikonte drita flori e hënës. E zuri gjumi. Kur u zgjua ishte akoma natë, po nga ca shënja e kuptoi se së shpejti do të zbardhte drita. Tani hëna kishte perënduar. Mbi pyllin që nxinte , hapej qielli i thellë dhe në horizontin e largët të lindjes, sipër kreshtave të maleve, sikur buronte një ndriçim i purpur, pakëz i ftohët. Ai mbërdhiu. U mbushtuall mirë me pelerinën e tij, ndjeu në gushë e në faqe të fërkuarit e asaj rrobe të kushtueshme dhe ajo e prekur iu duk si një përkëdhelje e butë, e ëmbël.

Ndonëse për vehte ishte mbajtur gjithnjë thjesht, pa salltanete e stolira, oficerët dhe ushtarët e tij, Skënderbeu mundohej t’i mbante sa më mirë, sa më të pajisur, sa më të veshur e të mbathur. Oficerët më të shkëlqyer mbanin pelerina elegante të purpurantë. Sa e shënjtë i dukej tano Stresit kjo pelerinë e butë që e përkëdhelte kështu në gushë. Ajo ishte e vetmja trofe e një çerek shekulli luftë, ishte e vetmja shënjë e një lavdie të fituar me shpatë. Tani kish marrë fund çdo gjë dhe vetëm ajo ruante akoma kujtimin e gardës së hekurt, kujtimin e ushtrisë krenare, kujtimin e amëshuar të një kombi që ishte ngritur dhe kish ndriçuar në mes të gjithë kombeve të zhytur në errësirën mesjetare. Po tani kish marrë fund çdo gjë dhe Stresi e dinte se ky komb i dashur e i shtrenjtë, që të ndriçonte një çerek shekulli në mes të errësirës, ishte djegur e përvëluar i tëri, kishë shkrirë të gjitha energjitë e tij dhe, për t’i vënë në vend ato energji, kushedi sa kohë do t’i duhej akoma.

Ai shikoi, me sytë gjysmë të mbyllur, horizontin që mezi ndriçonte përmes bredhave të pyllit. E mundi përsëri gjumi dhe në dremitje pa në ëndërr rrugën e fshatit, shtruar me kalldrama të vithisur, pa fushat dhe detin përballë Krujës, pa kuadratin e gardës së rrjeshtuar për luftë. Sytë i ishin mbyllur vetvetiu, po ai shikonte akoma me mendje udhën bosh të fshatit, që e priste, përmes bredhave të pyllit të kredhur në errësirë, dhe e zuri gjumi me ndjenjën e agimit në shpirt.

Kur u zgjua kishte kohë që kish dalë dielli. Dita ishte e kthjellët, me një shkëlqim të bardhë vjeshtak, po ai ndjente akoma në shpirt hijen e rëndë të natës. U vu të ecte dhe sipas dredhimeve e ngjitje-zbritjeve, që merrte rruga, i dukej sikur rrotull tij lëviznin ngadalë majat e maleve, drurët e pyjeve, horizontet e afërt, fletët e florinjta që binin e s’kishin të sosur. E ndjente veten të përgjumur. Sa i thellë kish qenë ky gjumi i mëngjesit! Si në fëmini. Dëgjohej përsëri cicërima e gushëkuqve me gushë të verdhë, ajri ishte zbutur e ishte ngrohur dhe s’lëviste e s’pipëtinte asgjë. Pastaj filloi të frynte një erë e vagët, që rënkonte e psherëtinte në rrugët e largëta.

Nëpër murmurimën e saj, atij iu bë sikur dëgjoi një tingull të njohur. Vuri veshin dhe përsëri dëgjimi i kapi dridhjen e atij tingulli të njohur që vinte s’di se nga, thellënga pylli, nga grykat e maleve, nga nëntoka ose nga qielli. Dikush binte fyellit larg. Melodia mezi arrinte, e këputej si duke pikuar tingull pas tingulli. Ishte melodi e një kënge të lashtë, kaq të lashtë sa nuk mbahej mend. Pleqtë thoshin se ajo ishte kënga më e vjetër e të gjitha këngëve. Shpesh harrohej, heshtëte, kalonin shumë vite e s’dëgjohej më, pastaj, papritur, dëgjohej përsëri, shkonte nga teli në tel, nga buza në buzë, nga fyelli në fyell. Fjalët e saj që nuk mbaheshin mend, kujtoheshin përsëri; ato që nuk kujtoheshin do të zëvendësoheshin me fjalë të tjera:

“Kur të mbarohen të gjitha,-atëherë për të ndezur qymyr drurin në farka do të bëjmë gjyryk mushkëritë tona,-dhe do të nxjerrim brinjët tona, që t’i kalisim e t’i bëjmë shpata.-Kur të mbarohen të gjitha-atëherë gratë do këpusin gërshetat-dhe me to do të lidhin harqet,-për të lëshuar shigjetat-dhe do të presim për shigjeta tërë drurët e pyjeve-dhe do të presim për shigjeta tërë drurët e pyjeve-dhe në s’mjaftofshin pyjet do të çajmë djepet e fëmijëve.-Kur të mbarohen të gjitha,-atëherë do të rrëzojmë shkëmbejtë e maleve mbi kryet e armiqve,-dhe do të hapim ngastra toke, për vreshta e grunore,-në rrënjët e shkëmbenjve. Kur të mbarohen të gjitha-atëherë do të ndezim akujt e çative,-lart në kupën e qiellit, te yjet, -dhe do t’i vëmë në shandane, në vend të qirinjve,-për të na bërë dritë netët e vona,-në netët tona të përgjakura e të ftohta,-…Kur të mbarohen të gjitha…

Që nga fëminia Stresi nuk e kish dëgjuar më këtë këngë dhe tani ndjeu të ngjethura në tërë shtatin. I binte vërtetë dikush fyellit, apo i bënin veshët? Befas fryu një erë më e fortë dhe tani ai e dëgjoi qartë melodinë. U nis menjëherë në atë drejtim. “Akujt e çative-mendoi. A është e mundur kjo? Ç’do gjë për ne ka qenë e pamundur. Edhe Torviolli ka qenë i pamundur. Edhe ky çerek shekulli ka qenë i pamundur. E megjithatë u bënë të mundur”. Rruga ngjitej lart në pyll, po ai ndjente një lehtësi të çuditshme në të ecur. I dukej sikur kish krahë dhe fluturonte drejt qiellit.

Degët e drurëve sikur zgjateshin vetë që të kapej pas tyre, gurët dhe shkëmbejtë i bëheshin shkallë nën këmbë. Nga vërshimi i gjakut në dej i buçisnin veshët dhe i bëhej sikur melodia e fyellit gjëmonte nëpër goditjet e mijëra kambanave, nëpër oshëtimën e lumenjve dhe dallgëve të detit, nëpër furtunat e pyjeve dhe gjëmimet e betejave. Më në fund arriti në lartësinë e një qafe. Përpara, në një thellukë, i doli një arë e vogël, si arenë, e hapur në mes të pyllit. Në krye të arës ishin ulur të çlodheshin tre malësorë. Nga spatat që i kishin hedhur përpara këmbëve dhe nga drurët e pyllit që sapo ishin prerë, kuptohej se ata punonin atje për të zgjuar kufijtë e asaj toke të vogël. Njëri prej tyre qe mbështetur pas një lisi dhe i binte fyellit. Ai i ngjante shumë trungut ku ishte mbështetur. Vinte i gjërë, i mbushur, me kokë të madhe dhe qafë të shkurtër, të trashë, si të demit. Gjoksi i tij i zbërthyer, leshtor, dukej si një copë shkëmb i veshur me myshk, kurse koka me flokë të gjata dhe fytyra e parruar dukeshin sikur ishin mbështjellë me lëmyshk. Kjo pamje e jashtëme e ashpër bënte kontrast me melodinë e ëmbëll të fyellit të tij, ashtu siç bënte kontrast trungu i ashpër i lisit dhe shushurima e butë e erës nëpër fletët delikate, që këputeshin e binin si tinguj.

Dy malësorët e tjerë, djem të rritur, ishin ulur aty pranë dhe dëgjonin, me duar të lidhur te gjunjët.

Nga shtegu i pyllit doli një nuse e re, me një fëmijë në duar. Ajo u thirri burrave që të shkonin e të hanin bukë dhe ata u ngrenë ngadalë, të lodhur, morën sëpatat e u nisën drejt saj. Fëmija qeshte e gëzuar dhe zgjatej nga malësori me fyell.-O babë! O babë!-thërriste me një zë si të kanarinës. Të pestë së bashku, ata humbën në pyll, te shtegu ku ngrihej hapësirës fjolla e tymit të një oxhaku.

Stresi qëndroi në këmbë aty, në krye të qafës dhe veshët i buçisnin akoma nga vërshimi i gjakut. “Dhe do hapim ngastra toke,…në rrënjët e shkëmbenjve!” kujtoi përsëri fjalët e harruara në mes të pyllit, dhe mendonte se në pranverën e ardhëshme atje do të mbinte gruri i ri, kallinjtë do të hidhnin shtat pranë njëri-tjetrit dhe do të dukeshin si një kuadrat trupash, si një skaljon në vijën e parë. “O babë! O babë!” thërriste fëmija në shtegun e pyllit. Ndoshta babai i saj do të ishte kthyer nga ushtria, kish lënë shpatën dhe kish marrë sëpatën. “O babë!” Kjo thirrje e jetës ishte si një puls që i rrihte papushim nëpër këto vise të larta malore, nëpër këto rrënoja vigane malesh të egra e të ashpëra, dhe Stresi mendoi se nuk kish marrë fund çdo gjë, ashtu siç i ishte dukur natën në shpellë. Jo! Pikërisht tani fillonte lufta më e vështirë, lufta e gjatë, e përjetëshme, qëndresa për jetë a vdekje. “Ne do të kemi Torviollë të tjerë,-mendoi,-do të kemi fillime të tjera. Ne kemi rrënjë në këtë tokë dhe nuk shkulemi kurrë”. Mori përsëri rrugën për në fshatin e tij. Veshët i buçisnin dhe i dukej sikur dëgjonte akoma këngën e fyellit që dridhej nëpër jehonat e mijra kambanave, nëpër oshëtimat e mijëra betejave të kaluara e të ardhme.