VOAL

PRISHTINA – Tregim nga EGLANTINA MANDIJA

May 9, 2020

Prishtina pati hyrë në jetën time shumë kohë më parë se të vinim këtu, përpara se të ndaleshim në atë stacion, përpara se ato vajza të vogla gjimnaziste me bluxhinse, të çuçuritnin në buzëmbrëmje duke krehur flokët nën një llambë neoni, me një pasqyrëz që qarkullonte nga njëra dorë te tjetra. Ajo pati hyrë përpara se të lexonim reklamën: Hotel “Grand Prishtina” në çdo kilometër, në natën që po binte.

Prishtina të befasonte me formën e saj të zgjatur në hapësirë që sa vinte e lartësohej. Skulptori shtyu derën e makinës dhe zbriti i pari.

– Është një pamje që të sjell ndër mend…

– Durrësin, – tha Bujar Rugova. – Edhe unë, kur e kam parë Durrësin për herë të parë, kam kujtuar Prishtinën.

– Me një ndryshim, – tha skulptori.

– Durrësi rrethohet me detin, kurse Prishtina me Fushën e Kosovës, – tha përsëri Bujari.

Prishtina kishte hyrë në jetën time, ose më mirë një natë e qiellit të saj, e fushës dhe e tokës së saj, ishte ngulitur përgjithmonë tek unë e afërt dhe e largët njëkohësisht.

– U lodhe, Drinë?

– Disi.

– Është udhë e gjatë e më vjen keq që nuk po mundemi ta shohim fushën e Kosovës – murmuriti Bujar Rugova, pasi mbylli derën e makinës me tërsëllëm.

– Nesër, tha skulptori. – Nesër.

Kishim thuajse gjithë ditën në udhëtim. Mëngjesi na pati bashkuar në brigjet e liqenit të Shkodrës. Liqeni ishte në atë ngjyrën e plumbtë, ngjyrën e fjetur, të përgjumur të ujërave në fund të verës e në fillim të vjeshtës, kur nisin shirat. Shavaret e shelgjet përkulnin ballin. Zogjtë e vonuar iknin të trembur në shtegtimet e largëta dhe ne qëndronim përballë njëri-tjetrit në kufijtë e tokës me ngarkesën e çmuar në kamionin “Albania”. Shiu na pengonte të shihnim fytyrat. Ai binte si të donte ta bënte më të gjatë hapësirën e shkurtër, ku hidhnim hapat drejt njëri-tjetrit, mbushur me atë ndjenjë të thellë, të afërt e të lashtë, si jeta e ngurtësuar në kamionin “Albania”. Ishte e pamundur ta fiksoje njeriun te vija e kufirit nën atë rrjetë të dendur shiu. Fytyrat e njerëzve rrëshqitnin nëpër ujë si shtatore të ngujuara. Vetëm kur u afruam fare pranë, kur kaluam vijën e kufirit dhe shtrënguam duart e njëri-tjetrit, dëgjuam belbëzimin e emrave: Bujar Rugova dhe Azem Prizreni, vetëm atëherë menduam se edhe ne qemë po aq të zbehtë, po aq të lagur nga shiu e po aq të malluar sa ata. Azemi zgjati dorën pa shtuar asnjë fjalë.

Më pëlqejnë njerëzit e heshtur, që nuk e zbulojnë veten brenda një çasti, që të mundojnë sadopak me heshtjen e tyre. Në sytë e Bujarit kishte diçka nga liqenet e kulluara ma1ore të mbushur me lulet e tejdukshme.

Ndoshta të dyja palët ishim sforcuar në buzëqeshjen tonë të ngrirë. Në buzë kishim shumë për të thënë nga malli i njëqind viteve të shkuara nën një strehë, duke pritur të pushonte shiu. Azemi e ngiste makinën i heshtur. Kisha pasur aq kohë sa ta ndieja të afërt atë burrë të heshtur, më të heshtur se një gur varri, me një emër aq të dashur për mua.

Kur isha fare e vogël, kisha ëndërruar për një bacë me emrin Azem, i cili e shpëtoi tim atë nga vdekja dhe e solli te të gjallët, te ne.

Skulptori këndonte me zë të ulët, i shoqëruar nga Bujar Rugova. Kënga kumbonte si e habitur në kubenë e makinës, përplasej nëpër xhama dhe dilte e lirë e fluturonte në hapësirën e mbrëmjes së përmallshme.

Këngët ishin të lashta dhe rridhnin njëra pas tjetrës. E dija që sku1ptori ishte këngëtar i këngëve të Jugut. E dija që ishte i pari në sofra tek kthente ndonjë gotë, por nuk e merrja dot me mend që dinte aq shumë këngë kreshnikësh dhe aq shumë këngë për fatosat e Kosovës:

“Kaçanik, ty të raftë pika,

Nuk po din se ç’asht frika,

Shtatë sahat tu u therë me thika,

Shtatë sahat me thika n’dorë…”

– Po ju, Drinë, nuk dini të këndoni?

– Nuk i di të gjitha këto këngë.

Makina ecte me shpejtësi. Muzgu dendësohej. Reklamat: “Hotel Grand Prishtina” u bënë më të shpeshta. Në një stacion autobusi djelmoshat ngacmonin një grup vajzash ekskursioniste. Vajzat u ndalën dhe e përshëndetën makinën dhe shoferët e kamionit “Albania” me duartrokitje.

– Hana, gjyshja ime, e këndon përherë këngën e Rexhës, – thashë papritur.

– E dini historinë e saj? – më pyeti Azemi.

Ishte hera e parë që merrte pjesë në bisedë.

– Azemi është një thesar i pazbuluar, – tha Bujari.

– Mahitet, – tha Azemi.

– Jo, nuk mahitem. Vetë më ke folur për nënën gjakovare, e cila nuk e ndali dasmën, edhe kur e gjeti të vdekur birin e saj të vetëm.

– Nuk e prishi dasmën? – pyeti Azemi. – Po dasma ka qenë e shenjtë në këto troje. Nëna e dinte se krushqit ishin të lodhur dhe nusja vinte nga larg.

Ndërsa Azemi tregonte, mendoja për Hanën. Pikërisht aty, në atë kube makine, përbri tij, m’u duk se e zbulova shkakun përse e këndonte aq shpesh, edhe në shurdhimin e saj të plotë, ime gjyshe këngën e Rexhës:

“… Po thotë nusja hyna e dola,

Kurrë një fjalë me Rexhën s’fola.”

Edhe Hanës i qe tretur pa lënë gjurmë një djalë në Luftën e Dytë Botërore. As emër, as varr nuk la. Nusja e re u kthye te të vetët. Hana nuk e përmendte asnjëherë të birin, dhëndër të padhëndëruar, as nënën time, nuse të panusëruar.

“…More krushq, hani e pini,

Nesër Rexhën në dhé t’ma shtini.”

Zëri i ngrohtë i skulptorit, dilte drejt e nga shpirti. Atë e ndiqte Azemi. Dasma dhe vdekja. Si ishin përzier kështu në këngët tona? Nuk e di nga më erdhi edhe mua dëshira për të

kënduar. Zërat tanë për çudi, shkriheshin me njëri-tjetrin.

“Çohu, Rexho, çohu, djalo,

Se s’ka nana tjetër-o!”

Azemi shkeli gazin e kerit të vet. Reklamat e Grandit tani fluturonin. Sapo filloi shiu, dritat e Prishtinës lundronin e thyheshin pas xhamave të makinës.

– Po ti kënduake bukur! – tha skulptori.

– Nuk jam shquar ndonjëherë për këngë.

– Po më çudit pak, – tha përsëri skulptori.

– S’e marr dot me mend, si e vazhdoi dasmën me gjëmën e një vdekjeje të tillë, – thashë .

– Vdekjen nuk do ta pranonim, sido që të na vinte, – vërejti sku1ptori.

– S’ke ç’i bën. Mund të vdesësh papritur nga një rastësi ose nga një banalitet, edhe ditën e dasmës, – tha Bujari.

– Ndoshta, por megjithatë kjo është e tepërt, është përmbi forcat e njeriut.

– Ashtu duket, – tha Bujari. – Po asgjë më njerëzore se kjo s’ka.

Po kundroja Bujarin. Megjithëse i ri, tregonte më shumë, për shkak të rrudhave të thella e të lëkurës së rreshkur. E kishte qëlluar të vërtetën me çi1tërsinë e tij. Po më dukej krejt e gjallë ajo nuse e largët. E kërkoi, e priti dhëndrin në odën e nusërisë, e kurrë një fjalë me të s’e foli. E ku ta dinte, e ngrata, se dhëndri i bukur ishte i vdekur? E ku ta dinte murga, se dhëndrin po ia mbante të fshehur nëna dhe se ai po e priste në heshtjen e ftohtësinë e vdekjes, ndërsa daullet e dasmës së tij nuk reshtnin atë natë?

– Nënat tona, duken të buta si prej pambuku, po zemrat i kanë gatuar me strall, – tha skulptori.

Shiu u dendësua papritur. Trokiste mbi xhamin e makinës i njëllojtë. Ujërat rrëshqitnin e krijonin arabeska, rrëkera gjarpëruese e lozonjare, që na turbullonin vështrimin dhe e mbulonin pamjen anash me avull, si të donin ta merrnin me vete, ta largonin e shpërndanin dhimbjen që të gjithë e fshihnin me vështirësi, e mbulonin në heshtjen e nderë, duke ndjekur lëvizjen e kamionit “Albania” me ngarkesën e tij të çmuar. Ç’kishte qenë një herë jetë, dashuri, luftë e një shekulli të tërë, po zbriste në Prishtinë, nën atë shi, e materializuar në gur, në dru, në metal e në pëlhurë.

– Ja, erdhëm më në fund, – tha Bujari.

Në hollin e hotel “Grand”-it dritat të rrethonin me një belbëzim të vagët, të përgjumur, që dukej se binte edhe mbi lëvizjen e vazhduar të njerëzve. Ishin mbushur baret, sallat dhe kolltukët. Njerëzit hynin e dilnin indiferentë, të mardhur e të lagur, me përplasjen e lehtë të këmbëve. Tingujt e një orkestre ngjiteshin si nga nëntoka. Diku këndonte një grua.

– Nga koncerti në koncert, – tha Bujari.

Po koncerti në kubenë e makinës kishte diçka shumë të vërtetë, të sinqertë dhe intime.

– Koncerti ynë ishte më i bukur, – thashë.

– Kjo nuk luan, – vërejti skulptori – Drina Gurasi është një grua e kursyer në lëvdata.

U ulëm në kolltukët prej meshini të zi në hollin e rrethuar me mure mermeri. Prisnim Azemin që po na regjistronte emrat në sportel. Dyqani përballë hotelit, apartamentet dhe ajo rruga e gjatë mbushur me njerëz të kërrusur nën çadrat, të ngutur, si në një vrapim, reflektoheshin në dyert e xhamta të hollit. Përpiqesha të lidhja reklamat në çdo kilometër me hotel “Grandin” e vërtetë, që më rrëmbeu me butësinë dritave të ngrohta, me shkujdesjen e të rinjve, me ecejaket elegante të nuseve paksa të lakuara, si luledielli, ndaj supeve të burrave të tyre.

– Këtu do të keni rast të njihni ajkën e inteligjencës, tha Azemi, thuajse me bezdi, kur solli numrat e dhomave tona. Morëm bagazhet dhe iu drejtuam ashensorit.

– Mos ia vini veshin këtij eremiti! – tha Bujari, – Azemi e quan kohë të humbur ndenjjen midis njerëzve, në lëvizjen e pandërprerë të këtij hoteli luksoz.

Azemi qeshi pak i zymtë dhe tha: “Më falni, por më pëlqen më tepër të tymos në shtëpinë time!”

Ashensori na ngjiti në katin e gjashtë. Ishte një natë pak e ndryshme nga të tjerat. Gjatë kohës që lëvizja nga njëri abazhur te tjetri, nga banja nëpër dollapë e nxirrja nga valixhja të gjitha çikërrimat që duhen vendosur kur vjen në një hotel, mendimet më ishin disi të shpërndara. Kërkoja t’i lidhja, por ato nguleshin me një qëndresë kryeneçe e nuk donin të shkonin në rrjedhën e zakonshme. Pastaj ato shkundeshin si ata zogjtë shtegtarë të trembur, që nisen nëpër udhëtimet e largëta, pasi kanë humbur prijësin e tyre dhe përplasin krahët pa drejtim, në hapësirën pa anë e pa fund.

Dhoma ishte e veshur me dru të errët e nga dritaret me perde të shkurtra vinin dritat e Prishtinës, të lagura në shi. Në çfarëdo formash që të më shfaqej Prishtina në sytë e mi, ajo ishte e lidhur me atë ngjarje të largët të tetorit të vitit 1944, kur në një mbrëmje në një apel, e nxorën tim atë nga rreshti, bashkë me njëqind e katër djem të tjerë dhe i mbyllën në një barakë për t’i pushkatuar. Shpesh më sillej mendimi, nëse ishte trim apo frikacak im atë, që u iku gjermanëve nga thonjtë e vdekjes midis plumbave, apo qe ashtu si përsëriste Hana: “Jetëgjati nuk u bëka kurrë jetëshkurtër”?

Im atë na e kishte përsëritur aq herë, se e shpëtoi jo vetëm guximi për t’u ikur plumbave, por edhe një bace me emrin Azem

E si përcollen nga njëra shtëpi në tjetrën, njerëz te tjere mikpritës, bujarë, deri në kufi. Im atë u kthye bashkë me lirinë, i tretur, i stërzgjatur, me atë histori të ngatërruar të ikjes lakuriq nga plumbat e esesëve.

“Këtu duhet të ketë shumë Azemë”, thashë me zë të lartë, duke ecur e shkujdesur në tapetin ngjyrë bari, ndërsa krihja flokët.

Trokiti dera. U dëgjua zëri i skulptorit.

– Drinë, je gati?

– Ja, edhe pak.

U vesha shpejt e shpejt e dola.

– U vonuam, – tha skulptori, – na presin për darkë.

– Edhe kjo darkë, nuk më hahet fare sonte, – thashë.

– Mban linjat ti, nuse e Miroshit, – u tall skulptori.

– Mos e pyet. Po ti si u rregullove?

– Jemi më të thjeshtë ne, burrat.

Ashensori ishte i zënë nga një çift. Një djalë i paralizuar i ulur në karrocë dhe një vajzë. Nuk desha të hyja, po skulptori as që e vuri re ngurrimin tim dhe kështu u gjendëm të katërt në ashensor. Vajza ishte e gjatë dhe shumë e bukur. Era e lehtë e parfumit, flokët e bardhë, si prej argjendi, bënin kontrast me djaloshin thatim, me ballë krejt të rrudhur, si prej plaku dhe sy të vegjël, të plumbtë. Kur zbritëm nga ashensori, nuk e di pse pata dëshirë të ikja sa më larg e të mos e shihja kurrë më krekosjen e çupës me thonjtë me manikyr të kuq, shumë larg vuajtjes së syve të të gjymtuarit, që ajo e rrotullonte në karrocë, si një mostër të rrallë.

Zbritëm në katin përdhes nëpër shkal1ët prej mermeri të zi. Në të majtë ishte bari. Rrëshqitas më zuri syri gruan, që këndonte me zërin e kumbueshëm kontr’alto, me një moshë dhe me një fizionomi të papërcaktuar. Sapo u dukëm në derën e restorantit, Bujari u ngrit e na e bëri me dorë. Tryeza ku po na prisnin ishte përbal1ë hyrjes kryesore. Një tryezë e rrumbullakët me karriget e larta me cohë të gjelbër. Azemi buzëqeshi i ngujuar në heshtjen e tij. Shiu nuk ndihej në Grand, veçse në përplasjen e lehtë të tij në xhama.

– A u çlodhët pak? – pyeti Bujari.

– U çlodhëm, – tha skulptori.

– Ju jeni lodhur më tepër, – thashë, ndërsa vështroja si dridhej dritëza e praruar, me një bardhësi qumështi, mbi serviset e karafilat e kuq ende të freskët, stërpikur nga pikat e shiut që rrëshqitnin ngadalë, si pika loti.

– Është udhë e vështirë malore, por ne jemi mësuar – tha Azemi.

– E dini ç’thonë për Malin e Zi? – pyeti Bujari.

– Thonë se atyre maleve të larta u është zgjatur qafa deri në re, duke parë me zili fushën e Kosovës.

– Ah, kjo zilia! – tha skulptori.

– Zili e vjetër, shkatërrimtare, – tha Bujari.

E kaluam Podgoricën dhe malet e zeza gjithë mëngjesin e asaj dite. Male e qiell. Një masiv i egër, i rëndë shkëmbor, që përshkohej nga hekurudha e thyhej papritur nga lëndinat e blerta. Nuk i kalova me sy mbyllur, si Hana dikur. Vëreja me vëmendje peizazhin e rreptë, me shtëpitë e ngulura të shpërndara nën mjegullën, që dukej sikur rrëshqiste nëpër çatitë e pjerrëta,

A thua pati arritur deri në atë lartësi gjëma e urës së Ribnicës dhe ato male nuk qenë turpëruar?

“Sytë m’u terruen e dita u ba natë, nuk kisha dashë me e çue atë kob në Boletin”, përsëriste mixha.

Po kryeqyteti i maleve të zeza dukej krejt i qetë. As i madh, as i vogël, me udhët e mbushura me njerëz, me dyqane, me gra të veshura e të krehura bukur, sikur asgjë e keqe të mos kishte ndodhur asnjëherë e në asnjë vend.

Skulptori buzëqeshi lehtë, si të lexonte në sytë e mi gjithçka. Bujarin e kërkuan në telefon. Ai u ngrit i gjatë, i zhdërvjellët, me lëvizje të prera, pak i përkulur. Kur u kthye, ishte shend e verë.

– Kush të kërkoi? – pyeti skulptori.

– Im bir, Lumi.

– Lumi është sugari i Bujarit, – tha Azemi. – Nuk rri dot pa bacën e vet.

– Sapo ishte ngritur nga gjumi e nuk shkulej nga telefoni, – tha Bujari.

Për një çast ra heshtje.

– Dikur kam pasur shumë shpresa te Bujari, – e ngacmoi Azemi.

– Tani i ke bjerrë krejt? – pyeti Bujari.

– Jo krejt.

– Thuaje më mirë të vërtetën, bacë!

– E kam pasur edhe nxënës. – tha Azemi.

– Njëherë, pothuajse jemi prishur keqas, – tha Bujari.

– Nuk i kam pranuar një pikturë, – tha Azemi.

– E unë, vëllezër jam hedhur deri në tavan nga idhnimi. Mendoja se e kisha kryevepër. Edhe në Paris mund të paraqitesha me të. Diçka po e mendoja veten të rëndësishëm, derisa edhe nusen time do ta pyesnin gazetarët e huaj: “Si e ndieni veten ju, gruaja e një personaliteti?,..

– Pse nuk thua se e pate gatuar një çorbë?

– Jo, përkundër, isha i bindur se ti bacë, na paskëshe mbetur shumë prapa. Jeta po ecte përpara me vrull e Azem Prizreni nuk do të mundej dot kurrë ta kuptonte pikturën moderne.

Azemi u ngrit të porosiste diçka. M’u duk se nuk i pëlqente të dëgjonte për grindjet e vjetra.

– Ju nuk mund ta merrni me mend se sa fort ka qenë i zemëruar me mua.

– Na duhet të shohim qartë! – ngulte këmbë, – qartë, siç sheh edhe populli në artin e tij. Nuk i kemi bjerrë ende vlerat kombëtare, që të futemi në botën e tymnajave dhe të hiçit. Kemi nevojë për dritë e qartësi. Kemi nevojë t’i themi sa më hapur të vërtetat tona, që janë vetëm tonat e të papërsëritshme për një komb tjetër. Më mirë të mos i dalësh përballë Azemit kur është në inat e sipër. Ja, po jua sjell vetë verën e famshme të Pejës.

Azemi shtrëngonte në duar dy shishe vere me etiketën e Pejës. l hapi me lëvizje të sigurta dhe i mbushi gotat.

– Gëzuar! – tha.

– Gëzuar! – iu përgjigjëm.

– Veç ta dini, se nuk më ka bindur krejt Azemi, – tha Bujari.

– E sigurisht, – tha Azemi. – Nuk kam mundur të të bind, megjithëse jemi grindur fort me njëri-tjetrin.

– Nuk është e vërtetë, – tha Bujari. – E kam kuptuar plotësisht se ke të drejtë, kur më ka mahitë nëna ime: “Ç’asht ky tevatur, more bir, a ban me ma tregue pak?” As Vjosa, as çunat s’kanë kuptuar gjë.

Mirë nëna, që po tallej, po brezi i ri, brezi i arsimuar, përse po më shihte me ftohtësi? Gati-gati jam mbyllur në vete.

Zëri i Bujarit u dobësua. Vështronte ngultas, pa i shkëputur sytë, përballë. Ishte pak i zbehtë. Nuk e di se si lexova tejpërtej në fytyrën e Azemit. Edhe skulptori, edhe Azemi vështronin në të njëjtin drejtim. Ktheva kokën. Dera prej xhami ishte hapur krejt. Për herë të parë ndesha aq shumë djem e vajza të reja, të gjymtuar, nëpër karrocat e tyre, tek pinin verë, rrethuar nga këngë në gjuhë të huaj. Nuk e dallova asgjëkund djalin thatuq e belbëzak. Kishte më

tepër fytyra të lëmuara e të dhjamosura, të mbështjella nga tymi i dendur i cigareve. Ato fytyra, të gëzuara, të mbufatura, që luhateshin, qeshnin e argëtonin, të trishtonin pa masë.

– Ç’janë këta? – pyeta.

– Takimi i paralitikëve të të gjitha republikave të Federatës Jugosllave, – tha Azemi.

– Qenkan shumë, – thashë.e rrëmbeva gotën e dytë të verës, që po më zgjaste Azemi.

– Mos u trishtoni kaq, – tha Bujari me zë të ulët.

– Gjymtimi më i shëmtuar është ai që nuk shihet me sy. Nuk shihet deri në atë shkallë, sa vetëm kur e zbulon krejt papritur, nën një petk të ndritur a në një trup të përsosur gjithë atë kalbësirë dhe të vjen të klithësh nga habia: “Ç’je ti, njeri, kërmill apo kufomë?”

– Kërmill? – pyeti Azemi. – Kërmijtë, kur ecin, lënë vazhdë.

– E po t’i hapësh pak sytë, nuk ke përse çuditesh, gjurmët i gjen. Gëzuar, Drinë!

– Gëzuar!

– Kjo është një verë e jashtëzakonshme, – tha skulptori e më pa me vëmendje, që s’po ua ndaja sytë duarve të mëdha, të fuqishme, leshtore të Azemit, si të ishin diçka e veçantë, e shkëputur krejt nga ai.

– Nuk gjen askund si kjo verë, – tha Azemi.

– Do ta shpiem Drinën në Pejë e siç duket, kemi një fat të mirë, – tha Bujari, – Drinën nuk e zënka makina, siç e zë nusen time.

– Nusen time e zë ashensori, bile edhe makina qepëse, – qeshi skulptori.

– Ja, më në fund e nxori kokën edhe nusja, më parë se vajza. Kjo do të thotë se të mori malli, – i thashë skulptorit.

– Mos mbetshim kurrë pa mallin e nuseve! – tha skulptori.

– Sa fëmijë ke ti, Azem?

– Pesë, – tha Azemi.

– Ndërsa unë kam tre djem, – tha Bujari.

Ne me skulptorin buzëqeshëm.

– Tani do të dalim të turpëruar, – thashë unë.

– Pse?

– Sepse ne që të dy kemi vetëm nga një, – tha skulptori.

-Edhe ju?! – pyeti i çuditur Azemi. – Mos, bre burrë!

– Këtë sakrificë nuk do ta pranonte asnjëri nga ne dhe në radhë të parë, asnjëra nga gratë tona, – tha Bujari.

“Hana”, mendova. “Hana ime përsërit: “Kemi gjallue mbi vdekjen, sepse nuk i kemi lanë kurrsesi djepet shkretë …” E ç’do të ishte një vend, një vend i vogël, po të mos kishte nuse trime, që do të sillnin në jetë shumë sokola e sokolesha?

– Unë i kam tre, – tha Bujari, – po me Lumin nuk vë asnjërin.

– Lumi bën vjersha, – tha Azemi.

– Është një bejtexhi i vogël, dhe unë mendoj se do të bëhet mbledhës folklori.

– Jo, – tha Azemi, – Lumi yt do të bëhet poet i vërtetë.

– Paska edhe emër të veçantë, – thashë unë.

– Emrin ia ka vënë e ëma. Ajo deshi që Vjosa të kishte edhe një Lumë.

– Vjosa e paska emrin nusja juaj?

– Kur të takoheni ju të tre: Lumi, Vjosa edhe Drina, merre me mend se ç’do të bëhet, një përmbytje e tërë, – tha skulptori.

– Këtë vit kemi qenë bashkë për pushime,- tha Azemi, – dhe Lumi donte të dinte saktë a ka qenë Azem Galica “trim me fletë”, siç thoshte kënga. Unë kam lindur shumë vite pasi ka vdekur Azem Galica dhe nuk e kam parë, i thosha. Po Lumi nuk donte të bindej.

“Nënë Vjosa më ka thënë, se nuk e ka marrë vesh kurrë armiku se ka vdekur Azem Galica. Se ai s’mund të vdiste, kurrën e kurrës.”

– Po, Lumë, ashtu është.

– Atëherë, përse nuk ma keni vënë emrin Azem, por ma vutë Lumë? – i kthehej ai Vjosës,

– Sepse jeta e njeriut nuk është gjë tjetër, veçse një lumë, një lumë, që derdhet në detin e madh, – i shpjegonte Vjosa.

Ishte hera e dytë që Azemi fliste gjatë.

– I ka flokët të verdhë nusja juaj? – e pyeta Bujarin.

Ai qeshi papritur.

– Përse më pyesni kështu?

– Nuk e di përse e mendoj një grua të imët, me flokë të verdhë, po të verdhë vërtet ama.

Kjo bisedë e gëzueshme, e çliruar, hyri atë mbrëmje midis nesh, siç vijnë përherë bisedat për nuset e për fëmijët, si të donte të zbuste përshtypjen e rëndë të të gjymtuarve.

– Ekspozitën do ta vendojmë në Pallatin e Rinisë, – tha Azemi.

– Sallat janë gati dhe forca kemi mjaft.

– A do të mbarojmë nesër në mëngjes? – pyeti sku1ptori.

– Do të mbarojmë.

– Nesër është e diel dhe Drina do të shohë fushën e Kosovës, – tha Bujari.

– Do të vijnë edhe nuset tona, – tha Azemi.

Gjithë mëngjesin punuam në Pallatin e Rinisë për ekspozitën. Padurimi e gëzimi plekseshin dhe unë ndieja një lehtësi e një frymëzim të çuditshëm. Përherë kam kërkuar njeriun. Kërmijtë, që thoshte Bujari, jo se nuk i shihja, por isha krejtësisht indiferente, si të ishin, si të mos ishin. Për këtë shpesh bënim debate me skulptorin, i cili e quante këtë një të metë të punës sime. Njeriun duhej ta shihja ashtu siç ishte.

-E keqja nuk më çudit aspak, – thosha.

– Po të mëson ta dallosh të mirën, që të bëhet më e mirë, – ngulmonte skulptori. – Njeriu është i ngatërruar dhe shpirti i tij është me dufe. Ndonjëherë njerëz shumë të butë bëhen agresivë për të ruajtur veten, për të mos zbuluar dobësitë e tyre.

Atë mëngjes ishim të lodhur deri ku s’mbante më. Skulptori vërtitej qull në djersë, nga njëra sallë te tjetra. Kur çdo gjë zuri vendin e vet, sallat morën jetë e u mbushën me ngjarje e me burra të vjetër të njëqind vjetëve, që kuvendonin me emrat e tyre të njohur.

– Histori që flet, – tha Bujari.

– Lidhje e pavdekshme e burrërisë dhe besës shqiptare,- tha Azemi.

– Kanë dashur të na e hedhin historinë njëqind pashë nën dhé. – tha Bujari.

– E vërteta dalka, po qafa t’u zgjatka, përsërit ime gjyshe, – thashë unë.

– Tani që e kryem punën tonë, s’na mbetet veçse të bëjmë një dush të mirë dhe vrap e te tyrbja, – tha skulptori.

– Kur t’ju presim? – pyeti Bujari.

– Pas gjysmë orë, – tha skulptori dhe pa nga unë.

– As më pak, as më shumë, – u përgjigja, duke qeshur me vete. Pallati i Rinisë ishte afër hotel “Grandit” e ne shpejtuam. Kur zbritëm në holl, pas gjysmë ore, Azemi dhe Bujari po na prisnin së bashku me gratë dhe me fëmijët e tyre. E njoha menjëherë Vjosën e gjatë, me flokët e qe1ibartë, të mbledhura pas dhe Lumin e vogël.

Azemi erdhi i pari drejt nesh.

– Nusja ime, Myrveti, – tha ai.

Myrveti kishte një trup të bukur e sy të mëdhenj të hirtë. Flokët e errët gështenjë e zbehtësia e tejdukshme e fytyrës, bënin kontrast me zërin e gëzueshëm rinor. E megjithatë, brenda saj ruhej një brengë e thellë e fshehur me kujdes.

– Vajza jonë, Besa, – tha Azemi. Besa zgjati dorën e druajtur, qeshi, e fytyra mori dritë nga gropëçelat që iu thelluan në faqe.

– Ishte e pamundur të shkëputeshe prej saj, – tha Myrveti, si për t’u shfajësuar.

Besa pa nga ata me sytë e mëdhenj e të zinj. Azemi i buzëqeshi. Besa u gazmua. “Faleminderit!” – thoshte çdo lëvizje e saj. Edhe gërsheti i trashë, i rëndë, u lakua nga lëvizja e kokës së saj. Vjosa e Lumi kishin mbetur pak më pas. Shpejtova drejt tyre. Lumi nuk po na i ndante sytë e mençur e të menduar, si të një djali të rritur.

– Siç e shihni, miqtë e mi, – tha Bujari, – ky është sugari im, lum Lumi.

Vjosa lëvizi dorën, si për të thënë: “Po ia rrit veshët.” Bujari e pa me një vështrim gazmor:

– Mos u mërzit, e dashur, se nuk do t’i kaloj kufijtë!”

Vjosa nuk ishte e bukur, por kishte aq mençuri e finesë në të gjitha tiparet e saj, në mënyrën e sjelljes, sa të bënte për vete.

– Nisemi? – pyeti Azemi.

– Menjëherë, – tha skulptori, që e ndiente veten ngushtë në prani të femrave.

– Gratë e fëmijët do të shkojnë me mikrobusin e shoqatës, – tha Bujari.

Mezi po prisja të shihnim, ditën për diel1, ç’na mbuloi e ç’na fshehu muzgu e shiu i mbrëmshëm. Hymë në makinat tona dhe u nisëm. Prishtina dukej atë mesditë pakëz e hutuar, nga kerët me flamuj, që përcillnin nuset nëpër rrugët e saj. Kishte atë qartësi të tejpashme, që kanë qytetet pas shiut, kur ngjyrat bëhen më të rrepta e më të kthjellëta.

– Qenkan shumë të bukura! – thashë.

– Cilat? – pyeti Myrveti.

– Po ja, këto nuse me flamurë.

– Nuset gjithmonë janë marrë me bajrakë këtu, – tha Myrveti.

– Edhe ti, Vjosa, me Bujarin, ke qenë nuse me bajrak?

– E si mund të isha ndryshe? – tha Vjosa.

– Kur e kam parë në vallen e Rugovës, në Festivalin Folklorik të Gjirokastrës, më është dukur simbol i hershëm.

– Nuk është vetëm një simbol i hershëm, por është e vërteta jonë e përhershme, përderisa gjal1ojmë në këtë dhe.- tha Vjosa.

“Kosovës së gjerë / Ballit tënd të lavruar / Floku i kallirit hidhet si flokë vashe / ndër logje të saj, thonë hapin e ke të erës / Ndër ara të saj, thonë duart i ke të gurit”- recitova unë me zë të lartë.

– Ditkeni përmendësh vargje të poetëve kosovarë? – më pyeti Vjosa.

– E dua poezinë.

– Edhe ne e duam tepër. – tha Vjosa, – Gjimnazistët e mi dinë pa u ndalur vargjet e Naimit, të Nolit, të Migjenit, Mekulit e Podrimjes, Kadaresë dhe Agollit. Edhe Lumi im di shumë vargje.

– Në ç’klasë je, Lumi?

– Në klasën e dytë.

– E po doemos, që di shumë vargje, – thashë.

Lumi buzëqeshi, po nuk u përgjigj. Në përgjithësi fëmijët flisnin pak e dëgjonin shumë. E kjo po më dukej një veti e bukur. Nuk më pëlqejnë ata prindër, që i paraqitin fëmijët si papagaj që flasin vend e pa vend, për të dëfryer të tjerët, me zgjuarsinë e tyre të rrallë.

– Thuaje një vjershë, Lumi! – i thashë.

Lumi pa nga Vjosa. Ajo buzëqeshi e ia bëri me kokë, «po».

– Do të them vjershën e shokut të babit, të xhaxhi Sabriut, – tha Lumi, e sytë i morën flakë e i ndriçuan si dy llamba të vogla.

“Me miken mbjellim lule në ballkon,

I ujitim përditë me ujë të kroit,

Vogëlushi t’i mësojë emrat e tyre.

Ky është kopshti më i lartë

Në katin e pestë.

Shiu bie mbi lulet në fushë,

Kur vjen vera e pjekur nga dielli,

Ne u japim luleve pushim,

E mbledhim plaçkat për në det.”

E duartrokitëm Lumin me gëzim.

– Të lumtë, shumë bukur, Lumi!

– Edhe Lumi, ashtu si babi i vet, e do shumë detin, – tha Vjosa.

– Besa më ka mësuar të notoj, – tha Lumi.

– Po ti, Besa, në ç’klasë je?

– Në të tretën gjimnaz.

– Është nxënësja ime, – tha Vjosa.

Nuk ngopesha së pari fytyrën e bukur e të pastër të Besës dhe trupin e saj të hedhur e të formuar mirë.

– Merresh me sport? – e pyeta.

Besa u skuq.

– Është basketbolliste, – tha Myrveti.

– Duket.

– A e dini se ç’ëndërron gjithë kohës? – pyeti Myrveti.

– Nënë, të lutem, – tha Besa e me një lëvizje të shpejtë të shpatullave e hodhi gërshetin e rëndë para e filloi ta shthurte me duar të dridhura.

– Besa dëshiron të vijë në Tiranë me skuadrën e saj, – foli përsëri Myrveti, pa u tërhequr aspak nga vështrimi qortues i së bijës.

Sytë e Besës u turbulluan.

– Po kjo është krejt e natyrshme, – thashë unë, – përse mërzitesh, Besa?

Besa ishte bërë flakë. E përqafova dhe ndjeva zemrën e saj të trokiste rrëmbimthi.

– Ne do të jemi që të gjithë nesër në hapjen e ekspozitës. – tha Myrveti, për të kapërcyer mallëngjimin e së bijës.

– Baca Azem është gëzuar tepër, – tha Besa, me sytë që i shkëlqenin.

– Edhe ju i paskeni do punime në të, – tha Myrveti.

– Bujari më foli për një tablo të Shote Galicës, – tha Vjosa. – E keni pikturuar dadën kur varros Azemin. E Lumi im tash do të kërkojë t’ia ndërrojmë përsëri emrin.

– Jo, – tha Lumi, shumë serioz. – Po baca Bujar, kujt t’i thotë pastaj lum Lumi?

– Unë ju kam kuptuar krejt, – tha Vjosa. – Dikujt po i rëndon emri e dikujt po i ndrydhet shpirti, kur e di se sa e ka shtrënguar zemrën Shota që ta lëshojë burrin nëpër honet e Perçevës. Bujari ka qenë në zhvarrimin e eshtrave të Azemit.

– Sa vajza keni, Myrvet? – e pyeta për të ndërruar bisedë.

– Pesë çika, – tha Myrveti, disi me dhimbje në fytyrë.

– Të të rrojnë!

– Të rrojnë! – tha Myrveti, – po nuk e fsheh dot se për të pestën kam qarë me lot të hidhur.

– Jo, – tha Besa. – Mos thuaj se ke qarë, nanë, por thuaj se je dëshpëruar!

– Po, nuk e fsheh. Azemit nuk i ka qëlluar vëlla.

– Kur ka lindur motra e vogël, nana sa nuk ka dekë, – tha Besa.

– Kjo është e tepërt, – thashë.

– Ndoshta ju keni të drejtë – tha Myrveti, – por unë nuk e shkul dot nga zemra hidhërimin tim. Kjo nuk varet fare nga unë. Po Azemi do ta ketë djalin, sikur ta di edhe që të vdes.

– Jo deri këtu! – i thashë. – Nuk do të kishte kuptim, Myrvet!

Më në fund arritëm te kodrina ku ishte tyrbja e sulltan Muratit të Parë. Kisha lexuar kronika osmane për betejën e Kosovës të vitit 1389. “Para se të fillonte beteja, doli sulltani së bashku me të birin, shkruanin kronikanët. U hipën kuajve e nga një vend i lartë (a thua të ishte kjo kodër?) dhe vëzhguan ushtrinë e të pafeve. Ata panë se fusha tejpërtej ishte mbuluar nga ushtria dhe nga numri i ushtarëve nuk dukej sipërfaqja e tokës. Ata ishin të pamundshëm, ishin krejt si një mal prej çeliku. Sulltani u habit. Filloi sulmi. Më në fund dy dete u përplasën njëri me tjetrin. Shpatat vringëllinin dhe shkëlqenin si vetëtima. Aq të shumta ishin ushtat, sa era nuk mund të depërtonte midis tyre. Aq të dendura ishin këmbët e kuajve, sa edhe lumi nuk mund të gjente rrugë midis tyre. Shigjetat binin në tokë nga qielli si breshëri, ndërsa britmat e rënkimet nga toka ngjiteshin deri në qiell. Sulltani doli të shihte kasaphanën e tij. Ballkani ishte mundur… Por një i plagosur i quajtur Milosh Kubli, i përlyer me gjak midis kufomave, u ngrit nga vendi dhe e goditi mbretin me hanxhar”, përsëritnin kronikanët njëri pas tjetrit.

“Murati i Parë vdiq. Në vendin ku ra, bënë një tyrbe, që qëndron në atë vend.”

Rrija para tyrbes dhe para kullës-monument, të mbushur me shkronja cirilike, e cila sikur e ridimensiononte betejën e popujve. Veç tyrbja dukej krejt e rrëgjuar në detin e tragjedisë njerëzore. Tyrbja nuk e përjetësoi dot «fitimtarin». Nuk e la ajo figurë e përgjakur me përmasa mitologjike, që dëshmoi qëndresën e popujve. Megjithëse të mundur, megjithëse u derdhën lumenj gjaku dhe Ballkani mori goditje të padëgjuara, ajo betejë e kishte Miloshin e saj, birin e një shqiptari, që u ngrit nga vdekja, për t’i sjellë vdekjen Gaziut.

– A thua që këtu e ka ndjekur betejën sulltani?- pyeta.

– E nga ç’vend tjetër do ta ndiqte? – tha skulptori.

– Aq thellë e ka thithur toka gjakun këtu, sa mbinë lule të kuqe, që ne i quajmë lule gjaku, – tha Vjosa.

– Nuk ka kënduar kot së koti populli, se Kosova e ka adet, ka një pashë me e pre përvjet, – tha skulptori.

– Derisa ia ka prerë kokën me hanxhar një sulltani, – thashë, ndërsa vështroja si e mahnitur fushën e Kosovës mbuluar nga mjegulla, që dridhej mbi mullarët e barit. Veturat me flamuj, me fluturimin e pandalur të nuseve të bardha, që zhdukeshin para syve tanë, si mirazhe, i jepnin një larushi gazmore së dielës.

Nuk po shkëputesha dot nga ajo fushë, me tokën e përtërirë, me barin ende të gjelbër, si të donte të na përshëndeste, për gëzimet e hidhërimet e moçme njëqindvjeçare, me zërin e saj të lashtë: “Mirë se erdhët e bukë e kripë, Sulë Vokshi, Isë Boletini, Bajram Curri, Sefë Kosharja e Mic Sokoli! Koha ju përcolli në njëqind breza. Njëqind herë u tha dhe buloi bari në këtë fushë. Ne ju kemi pritur. Mirë se keni ardhë!”

– Dreka është gati, – tha Myrveti, që vrapoi drejt e te restoranti i vogël me xhama të mëdhenj. Dukej e ngazëllyer, si çdo zonjë shtëpie para mysafirëve të saj të dashur.

– Pra, qenkemi bujtës të Azemit, – tha skulptori.

– Do ta provoni piten kosovare? – tha Vjosa. – Myrveti është një specialiste e vërtetë e jua ka sjellë të ngrohtë deri këtu.

– Nuk po ndahem dot prej këtej, – thashë.

– Është si një nuse e urtë, e shtruar, pjellore fusha e Kosovës, – tha skulptori. – Është nga ato nuset e shëndetshme, që ta mbush jetën me fëmijë e gëzim.

Myrveti po e vështronte me sytë e bukur, të mëdhenj e të hirtë. Edhe unë po e vështroja me ngulm Myrvetin: “Si ti, e dashur, thoshin sytë e mi, por jo deri në vetëflijim.”

“Vetëflijimi është gjëja me e natyrshme për një grua, për një nënë, për një kosovare”, përgjigjeshin sytë e kthjellët të Myrvetit, ndërsa na printe për në drekë.

Mëngjeset në Prishtinë ishin të bukura. Drita hynte nëpër perdet e holla të dhomës së hotelit dhe rridhte qetë së bashku me zhurmën e rrugës. Nga kati i gjashtë dukeshin të ulëta kubetë e bibliotekës së Fakultetit të Filozofisë dhe kodrat që sundonin qytetin. Ndërtesat e reja dykatëshe, si të ishin sharruar njëherësh, mbulonin Prishtinën e dikurshme të vjetër, me rrugicat karakteristike dhe oborret e rrethuara, me ato udhët e çertexhinjve e sidomos, me gështenjat e pjekura, aq intime pothuajse të harruara që nga fëmijëria. Ditët vinin të ngarkuara me një lumë njerëzish, në Ekspozitën e Lidhjes së Prizrenit në Pallatin e Rinisë.

Skicat e mia ndiqnin njëra-tjetrën. Rridhnin të papërmbajtur ato grupe të rinjsh, studentësh e fëmijësh. Përpiqesha të ngulitja qetësinë e skulptorit e buzëqeshjen e nderë të Bujar Rugovës, kur shihja fëmijët me bl1oqe ndër duar, që vinin në ekspozitë, u1eshin, shkruanin e pyesnin për çdo gjë. Pastaj, para se të iknin, i zgjatnin përherë dorën Bajram Currit, si të donin të ndaheshin me të. Gjatë kësaj kohe pata rast të vëreja shumë mësues, njerëz të thjeshtë e të zakonshëm, tepër të ngjashëm e tepër të ndryshëm me njëri-tjetrin.

Vjosa e Bujar Rugovës erdhi në ekspozitë së bashku me nxënësit e saj. Gjimnazistët u interesuan për çdo tablo me hollësi. Kujtesa e popullit është e gjatë. Mençuria e tij e pashtershme, qëndresa e pafund. E ndiqja me kërshëri gjatë gjithë atij mëngjesi ethen e nxënësve, për të mbajtur sa më tepër shënime.

– Janë të rinj të dëgjueshëm e kureshtarë, – thashë.

– Po, – tha Vjosa, – mësojnë mirë. Është një rini me zell e këtu kemi shumë për të mësuar. Kjo është vetë historia.

Nxënësit falënderuan skulptorin e bacë Bujarin për shpjegimet e hollësishme dhe ikën të gëzuar, të zhurmshëm nëpër rrugët e rrugicat e Prishtinës.

– A ke kohë të pish një kafe me ne? – i tha skulptori Vjosës.

– Me gjithë qejf. – tha Vjosa.

Më pas, duke dalë nga ekspozita për në bar, ajo tha:

– Gjimnazistët iu ftojnë në teatrin “Sofra”, ku kanë inskenuar veprën e Nolit.

– Do të vijmë me gëzim, sepse Nolin e kam poetin e zemrës, tha skulptori.

– Ç’bën lum Lumi ynë, nuse? – pyeti Bujari.

– E ka marrë malli për babin, – i tha Vjosa.

– Ti mos m’u trishto, nuse! – i tha përsëri Bujari.

– Sapo u kthyem nga Prizreni e Azemin e 1amë fare atje.

– Jo, aspak, – tha Vjosa. – e di që keni shumë punë, por Lumi nuk e di.

“Një piktor i talentuar si Bujari, mund ta gjente një grua më të re dhe shumë më të bukur, më shkrepi ndër mend, por ai dashuroi Vjosën, bashkëstudenten e Universitetit të Parë të Prishtinës, mësuesen e një shkolle të periferisë, që çdo ditë shkonte dhe vinte me urban.”

– Ç’do të merrni? – pyeti kamerieri.

– Nga një kafe e nga një shveps. – tha Bujari.

Qesha. U tregova për shvepsin. Në fi1lim, kur shihja Bujarin që porosiste shveps, mendoja se ishte uzo, kurse ajo nuk qenkësh gjë tjetër veçse një limonadë.

– Dukesh që je nusja e Mirosh Gurasit, – tha skulptori.

– Ma lër Miroshin të qetë! – iu përgjigja.

– Miroshi yt nuk di të pijë asnjë gotë raki. – vijoi skulptori.

– E dini? Miroshi nxiton sikur po e ndjek njeri pas, ha shpejt e shpejt dhe më në fund e rrëkëllen një gotë si ilaç, duke u thartuar në fytyrë.

– Sapo të kthehemi do t’i them se e ke përgojuar.

– Dhe ai do ta kuptojë menjëherë se na paskësh marrë ma1li, – tha skulptori.

– Më ka mbetur peng, – tha Bujari, – qëndrova tri javë në Tiranë, si nuk u takova një herë me ju të dy?

– Drinën zor se do ta gjeje, – tha skulptori.

– Pse, ku rri Drina?

– Shpesh nuk është në Tiranë, por, edhe kur është, rri mbyllur me muaj në studio, si Oso Kuka.

– Ai tallet përherë me mua dhe Miroshin, – thashë unë.

– Vetëm në Tiranë qëndrove, Bujar?

– Jo, – tha Bujari, – kaluam pothuajse nga Veriu në Jug. Zbritëm deri në Sarandë e Ksamil, shkuam edhe në Korcë. Korça më ngjante me Pejën. Ishte dimër. Binte borë. Nuk e di përse më ngjante me Pejën. ndoshta nga bora, ndoshta nga rrugicat me kal1drëm. Ndoshta sepse Peja është qyteti i fëminisë sime dhe ka po aq poezi sa edhe Korça. Nuk e di.

– Ne e kemi dëgjuar pastaj për një muaj të tërë të flasë me hol1ësi për çdo gjë. – tha Vjosa. – Edhe unë e kam një përfytyrim të qartë tashmë për Tiranën, për të gjitha qytetet ku ka qenë Bujari. Për shëtitjet në shëtitoren “Dëshmorët e Kombit”, për veshjet e thjeshta të vajzave e të djemve, Ksamilin dhe për detin, veçanërisht për detin.

Dëgjoja Vjosën, tek fliste me fjalën e saj të ëmbël, që dukej se dilte nga thellësia e shpirtit të saj.

– Në të vërtetë, detin e dua shumë – tha Bujari.

– E soditja me orë të tëra pafundësinë e tij. Dëgjoja zemërimin e tij, zemërim i drejtë e më dukej sikur Posedoni kalonte me karrocën e tij nëpër të. Kuajt grahnin me galop në bregun e detit të shkumëzuar nga valët e bardha. Është i bukur deti. Ne që e kemi mësuar notin në lumenj të rrëmbyeshëm, si Bistrica e Pejës, kur notojmë në det të hapur, e ndiejmë menjëherë se ai është i gjithëpushtetshëm. Ilirët, të parët tanë, e kanë rrahur detin anembanë.

– Ilirët, – tha Vjosa. – Bujari u nis për arkeolog dhe përfundoi piktor.

– Dhe më ka gëzuar aq tepër puna, – tha Bujari.

– Kur kam kaluar nga Veriu në Jug, jam gazmuar si fëmijë. Dhe ta dini, se kur i ke hambarët plot, edhe kokën di ta mbash më lart e të mos e ulësh, si një rrogëtar i mjerë.

– E dini ç’na ka sjellë nga Shqipëria? – tha Vjosa.

– Sigurisht, nuk e merrni me mend.

– Tani e teprove, nuse, – tha Bujari.

– Jo, – tha Vjosa, – na e trego!

– Kur jam kthyer nga Shqipëria, – tha Bujari, – kam sjellë një grusht dhé nga Dragobia, për ta hedhur mbi varrin e tim eti. Ky ka qenë amaneti i tij. Babai im ka qenë bashkëluftëtar i bacë Bajramit.

– Pse nuk ia tregon Drinës, si ke zbritur në shpel1ën e Perçevës për të mbledhur eshtrat e Azem Galicës? – tha Vjosa.

– Kjo më intereson tepër, – thashë.

– Po këtu s’ka asgjë të jashtëzakonshme. Shpesh na është dashur të zhvarrosim njerëz tepër të shtrenjtë. Veç atë punë e ka kryer një kushëri i nënës sime, që është drenicak, mësuesi Abdyl Krasniqi. Abdyli e ka pasë dajë Kadri Berishën, i cili ia ka vënë emrin në kujtim të Abdyl Frashërit. Sa herë dëgjonte këngën e Azem Galicës. Kadriu qante. Kur Abdyli e ka pyetur plakun, se përse po qante, Kadriu është përgjigjur: “E kam pasë udhëheqës të mirë e të dashun Azemin. E sot, kur mendoj se as varri i tij s’gjendet kund, sepse me duert e mia e kam lëshue kufomën e tij në një shpel1ë të thellë, së cilës kurrkush s’ia ka shkelë fundin, më vjen keq.” Abdylin e rrëmbeu ideja për t’i zbuluar dhe nxjerrë eshtrat e Azem Galicës, duke sakrifikuar çdo gjë. Më të vështirë e ka pasur me plakun. Nuk donte të tregonte në asnjë mënyrë ku ishte shpella, se i dukej se po shkelte amanetin e kryetrimit. Një vit është përpjekur Abdyli, e nuk ka hequr dorë nga qëllimi i tij fisnik. Më kanë interesuar edhe mua ky pasion e këto përpjekje. U siguruan

më në fund edhe mjetet për të zbritur në shpellë. E ka kërkuar edhe një llambë karbiti nga minatorët Abdyli, e jemi lëshuar në shpellë, rreth dyzet metra. Ishte shumë ftohtë. Kërkuam të na nxirrnin lart. U veshëm me lesh e u lëshuam përsëri. Në të dyzetepestin metër ngecëm. Kthina ishte aq e ngushtë, sa mezi përbironte një njeri. Unë mbeta. Abdyli zbriti deri në të tetëdhjetin metër, i gjeti dhe i mblodhi eshtrat e Azemit. Shokët na tërhoqën me litarë e çikrikë. Dolëm jashtë që të dy. Atëherëm populli tha: “Edhe nga shpella fluturoi Azemi.”

Megjithëse kjo punë i hëngri Abdylit një vit mund e shqetësim (të gjithë vitin 1972), edhe mua gjithashtu, mjaft kohë, e kishte vlejtur vetëm për të parë atë çast, kur plaku i moçëm Kadri Berisha qante me ngashërim, i përkëdhelte eshtrat e Azemit, duke i lëmuar me kujdes, si nëna birin e saj, pas një ndarjeje të gjatë. Shpesh matem të kryej një tablo për këtë, por, siç, duket, arti është i varfër për të dhënë dhimbjet e mëdha.

Po i vëreja Vjosën e Bujarin si e mpirë. Nuk ishte e mundur të thosha ç’ndieja në ato çaste. Një therje në shpirt, një dhimbje të patreguar për një burrë të fuqishëm si Bujari, që belbëzonte, sepse po e hapte krejt zemrën para të huajve. Por a mund të ishim të huaj ne për njëri-tjetrin? Nuk po flisja fare. Dhe as që ishte nevoja. Vjosa ia mori Bujarit dorën e madhe midis duarve të saj të brishta.

Siç dukej ajo do të mbetej dita e njohjeve të reja. Në ekspozitë erdhën studentët e mjekësisë. Kur shokët e kursit u larguan, dy prej tyre, një vajzë e një djalë, qëndruan më gjatë. Pyesnin skulptorin për jetën e Isë Boletinit. Skulptori u përgjigjej me hollësi dhe nuk shihte asnjëherë nga unë. Vajza i tha emrin e saj:

– Shqipe Podrimja.

– Motra e poetit? – pyeti skulptori.

– Jo, – tha Shqipja, – bashkëfshatare. Po ne mburremi me poetin tonë, sigurisht.

Djaloshi na e shtrëngoi dorën fort e tha me zë të kumbueshëm e të plotë:

– Nazmi Zejnullai.

Shqipja kishte veshur një pardesy të gjatë e një shall të bardhë të hedhur mbi të. Ecte lehtë, e flokët e rëndë, të kuqërremtë, i binin mbi supe. Në sytë e ndritshëm kishte diçka magnetike, që të rrëmbente menjëherë. Vajzat e nuset që pata njohur deri atëherë në Kosovë, ishin tërheqëse, por Shqipja kishte një bukuri tronditëse.

Rrëfenjat për jetën e Isës vazhduan edhe në rrugën nga Pallati i Rinisë për në hotel. Ishte pak ftohtë atë mbrëmje. Frynte një erë e lehtë. Ecnim deri në fund të shëtitores kryesore e ktheheshim përsëri në atë rrymë, që lëvizte e shtrënguar, e ndarë si me thikë, kundruall njëri-

tjetrit. Dritat e magazinave herë pas here fikeshin. I gjithë qyteti mbetej në terr për disa çaste, por njerëzit ecnin nëpër rrugët e tij pa u ndalur. Tek-tuk ndizeshin llambat dhe qirinjtë.

– Shqipja ka qenë përherë në dilemë se cili ishte pasioni i saj më i madh, letërsia apo mjekësia, – tha Nazmiu.

– Zejna! – tha Shqipja. – Përse nuk i merr asnjëherë seriozisht fjalët e mia?

– Mjekësia të bën më të dobishëm për vendin tënd- tha Nazmiu. – Në qoftë se nuk ke prirje të veçantë, është më mirë të shërosh njerëz.

– Mjekësia të ndihmon ta duash më tepër jetën, – tha Shqipja.

Zëri i Shqipes kishte një timbër veçanërisht të ngrohtë. Nuk mund ta besoje se zëri i një vajze mund të ishte i tillë, i mbushur me mall, brengë e gaz, me atë tingëllim të kristaltë.

“Zejna” qenkësh emri përkëdhelës i djaloshit, që nuk e di përse po më sillte ndër mend tim bir. Të thuash të drejtën, më kishte marrë malli. U bënë afër dy javë që e shihja tim bir në ëndërr pak të hutuar, si atë çast, kur po më përcillnin së bashku me Miroshin deri te makina. Nuk e kishin aspak atë talljen e lehtë, që fsheh ndjenjat. Më përqafonin që të dy, dhe im bir më thoshte si me pëshpërimë, se do ta kishte kujdes babushin dhe “hiç të mos merakosem për të”.

– Dikur Shqipja ka dashur të shkruajë një dramë për Isë Boletinin, – tha Nazmiu.

Zëri i tij i plotë më përmendi.

– Po pastaj? – pyeti Bujar Rugova.

– Pastaj? Ajo hoqi dorë, se nuk mundi të arrinte pjekurinë që duhej, për të shkruar një dramë me aq përgjegjësi. Ndërsa unë mendoj se nuk e përfundoi dot dramën, sepse nuk shkruante dot për vdekjen e Isës.

– Vdekjen e Isës? – thirri Shqipja, e kuqe flakë dhe e hodhi shallin rreth fytit me një lëvizje të shpejtë e nervoze. – Unë mendoj se Isa nuk mund të vdiste kurrë, jo sikur ta prisnin në besë te një urë, po sikur t’i mbështilleshin rrotull, si Laokoontit, të gjithë gjarpërinjtë e botës.

– Sigurisht, është më e lehtë të luftosh përditë me vdekjen e vogël në sallat e operacionit e është më e vështirë të shkruash se si Isë Boletini e kapërceu vdekjen e madhe dhe erdhi deri te ne, me atë lëvizjen e gjallë energjike të krahut, siç e keni sjellë ju, – i tha Nazmiu skulptorit.

– Më duket se e tepruat, – tha skulptori, – Monumenti i Isës nuk mund të jetë vetë Isa.

“Nuk u ndakan si me thikë fatet e njerëzve”, mendoja, duke ndjekur bisedën e tyre në udhën qendrore të Prishtinës. Të mbetesh përjetë në kujtesën e popullit, të përcillesh nga brezi në brez, nga lahutari në lahutar, kjo afrohet diçka me legjendën. Po këtu nuk jemi aspak të rrethuar nga misteri i saj. Këtë mbrëmje të ftohtë, në Prishtinë, jemi rrethuar nga rinia e bukur. Shqipja dashka të shkruajë një dramë për fatet e kombit, për tragjeditë që vijnë pas tradhtive. Po tradhtia është tepër e lashtë, kurse kjo Shqipja, tepër e re, megjithëse ka një rrudhë të thellë në ballin hënor. Ndoshta rrudha i është ravijëzuar ngaqë nuk do të shohë fundet e tragjedive. Por, sado që t’i mbyllësh sytë, ato prapëseprapë ekzistojnë!

– Po ju të dy çfarë jeni, miq, shokë, apo të fejuar? – pyeti skulptori.

– Jemi të dashuruar, – tha Nazmiu.

– Shumë bukur, – tha skulptori. – Unë do t’ju fejoj.

Ata qeshën me të madhe.

– Me gjithë mend? – pyeti Shqipja. – Ju pranoni të vini me ne në fejesën tonë?

– Patjetër, – tha skulptori. – Unë jam një çikë i prapambetur, i modës së vjetër, si të thuash, e nuk më pëlqejnë idilet e papërcaktuara. Në qoftë se dashuria juaj është aq e madhe, unë do të bëhem dollibashi juaj.

– Kjo do të ishte vërtet një lumturi. Ne që tani jemi të fejuar, – tha Shqipja.

– Edhe ne kemi kohë që duam të fejohemi, – tha Nazmiu. – E më tepër se të gjithë ka ngulmuar nëna ime. Po kjo është një histori më vete.

– Nuk desha t ‘ju lëndoja, – tha skulptori. – Bëra thjesht një shaka.

– Jo, – tha Nazmiu. – Familja jonë ka një histori të vjetër e të dhimbshme. Na detyruan të emigronim në Turqi. Babai im vdiq atje nga marazi. Kur u kthyem në Kosovë me nënën, nuk kishim më asgjë, veç shpirtit dhe duarve.

– Nëna e Nazmiut ka duar të arta! – nxitoi të thotë Shqipja. – Po të kishte shkollë, do të ishte piktore. Tani end qilima.

– Më pëlqejnë qilimat e Kosovës, – thashë. – Kanë fantazi, ngjyra të theksuara e punë të bukur.

– Unë do të gjej një vend, ku mund të shkojmë së bashku, – tha Nazmiu, – një restorant të thjeshtë, ku çdo gjë është e natyrshme, me gjellë karakteristike kosovare. Nuk ju vjen keq të largoheni nga “Grandi”?

– Jo, aspak, – tha skulptori. – Ne do të vijmë ku të dëshironi ju.

– Në restorant “Rugova”, – tha Shqipja e përplasi duart lehtë. – Nuk keni qenë asnjëherë aty?

– Unë kam qenë, – tha skulptori. – Nuk është hera e parë që vij në Prishtinë. Njoh çdo qoshe të Prishtinës së vjetër e asaj të re.

– Prishtinës së vjetër? – pyeti Shqipja.

– Po, – tha skulptori. – Kam qenë këtu në kohën e Luftës.

– Partizan? – pyeti Nazmiu.

– Mesues – tha skulptori. – Dhe më vonë kam ardhur disa herë. Restorant “Rugova” më pëlqen, dhe Bujari sigurisht, krenohet me Rugovën e tij.

Bujari vetëm sa buzëqeshi pak

– Atëherë, shkojmë te “Rugova”, – tha skulptori.

U nisëm të parat me Shqipen. Kapërcyem nga udha kryesore dhe u futëm nëpër rrugicat që të shpinin në kodrat e Universitetit të Prishtinës.

– Ju mos ia vini veshin Zejnës, – tha Shqipja. – Nuk është i lehtë arti, si thoni ju?

– Asnjë punë nuk është aq e lehtë, – thashë.- Unë kam vetëm një motër. Është mjeke gjinekologe.

– Gjinekologe? – pyeti Shqipja me interes. – Edhe ne kemi një profesoreshë. E ka emrin Deti. Është gruaja e poetit tonë, Mermalit. E keni lexuar?

– Po.

– Ju nuk e dini ç’përfaqëson ‘Për brezin tonë kjo doktoreshë. Idealin e mjekut dhe të njeriut. Para disa ditësh isha me praktikë në klinikën e saj. Një grua kishte lindur djalin e saj të njëmbëdhjetë. Dikush e kishte fyer gruan, duke i thënë: “Si nuk mendoni që bëni kaq shumë fëmijë, se me se do t’i mbani, me se do t’i vishni dhe me se do t’i ushqeni!?” Dhe vetëm ta shihje e ta dëgjoje doktoreshë Detin se si po e qetësonte fshataren. Ç’fjalë të bukura e përkëdhelëse i thoshte. “Edhe sikur të ishte i dymbëdhjeti, ti duhet ta mbash kokën lart, – i thoshte.

– Ç’janë këta lot në sytë e tu? Lot në sytë e një trimëreshe? Po a ka trimëri më të madhe se kjo?”

Edhe unë do të dëshiroja të punoja me doktoreshë Detin, – prandaj Zejna më ngacmon.

– Përse i thua, Zejnë?

– Kështu i thotë edhe nëna e tij.

– Zejna nuk të ngacmon. Ai të do shumë, Shqipe.

– Zejna do të bëhet vetë kirurg … Ai është vetëm gjashtë vjet më i madh se unë, por thotë se është gjashtëdhjetë.

– Ai është fare i ri.

– Po, por ka pasur një jetë të vështirë. Ai është marrë me lloj-lloj punësh për të siguruar mundësinë e studimit. E ka filluar fakultetin, e ka lënë përgjysmë, ka shkuar dy vjet në minierë, në Gjermani dhe ka mundur të sigurojë diçka për veten e për nënën e tij. Nëna e Zejnës është një grua e rrallë, që ka vuajtur tepër atje në vend të huaj. Ndoshta ajo e ka quajtur me këtë emër të dytë të birin e vetëm, sepse i kujton burrin e vdekur në mjerim. Dhe veç ta shohësh se ç’grua e fortë është! Ajo nënë është vetë fryma e tokës. Ajo tregon se pikërisht fryma e tokës nuk të lë të qetë në dhera të huaja. “Edhe sikur të na zënë me gurë edhe sikur të na murojnë në një muranë krejt të gjal1ë, është më mirë të jetojmë dhe të vdesim në tokën tonë, se sa të zvarritemi ndër dhera të huaja” – thotë ajo.

Do të vini ta shihni nënën e Zejnës?

– Do të vij patjetër, Shqipe!

Kishim ecur përpara disi të veçuara prej skulptorit, Bujarit e Nazmiut që vinin pas nesh. Rrugicat nga kalonim ishin të qeta, me kerë të rrallë. Restorant “Rugova” qe pranë qytetit të studentëve. Dhe ishte me të vërtetë një restorant origjinal, intim. Druri e puna e hol1ë e dorës së gruas kosovare të rrethonin në çdo hap. Gjithnjë e më tepër biseda jonë po çlirej. Nuk kishim veç disa orë që ishim njohur, po mua më dukej se përherë e kisha ndeshur edhe në rrugët e Tiranës një vajzë të tillë, të gjatë, me lëkurë të shndritshme e të lëmuar, me sy të tërhequr anash, me qafën si të mjellmës, dhe me atë të qeshurën e saj të kulluar. Më bëhej se prej kohësh isha njohur, edhe me Nazmi-Zejnën, siç e përkëdhelte Shqipja. Flokët e tij pak të kuqërremtë dhe mollëzat e kërcyera më ishin moti të njohura. E më bëhej më i afërt, sepse ishte llapjan dhe kishte një nënë si Penelopa. Llapin e lidhja, nuk e di sesi, përherë me atë betejë në fillim të sheku1lit, që na e rrëfente mixha.

Zejna kishte sy të fortë, të vëmendshëm. Mbante një xhakavento lëkure ngjyrë kafe, që ia shtrëngonte shpatullat e gjera e të fuqishme. Dukej si i mardhur, sikur kishte ftohtë, ndërsa tregonte me pasion luftën që kishin bërë studentët e mjekësisë kundër epidemisë së gripit të rëndë. Ishte një virus i panjohur, me temperaturë shumë të lartë. Vdisnin njerëzit e nuk po u arrinin dot ndihmat. Vetëm atëherë e patën kuptuar vlerën e vërtetë të vetes, kur hynë në çdo fshat e në çdo shtëpi të Kosovës, si njerëz që i prekin plagët me duart e veta, si bij që u dhemb shpirti për vuajtjet e mundimet e popullit. Vdisnin më tepër të rinjtë. Po të rinjtë nuk duhet të vdesin, se jeta është e bukur, – tha Zejna më në fund.

Ne duartrokitëm Zejnën. – Fjalë e vërtetë! – thamë.

Papritur u fikën dritat.

Qirinjtë, që erdhën menjëherë në tryezën tonë dhe në tryezat e tjera, i zbehën ngjyrat e bukura e të ndezura të shtrojave dhe zbukurimeve të mureve të restorant “Rugovës”.

– Zejna yt do të bëhet patjetër një mjek i klasës së parë, – i thashë Shqipes me zë të ulët.

– Besoni?

– Jo vetëm besoj, por jam e sigurt. A nuk e sheh me ç’pasion flet? Zëri i është ngjirur nga emocionet, po fjala i zë vend.

– Zejna qëndron në sallën e operacionit edhe njëzetekatër orë pa u tundur fare, – tha Shqipja dhe sytë i morën një dritë të veçantë. Shqipja e zgjati dorën nën tryezë dhe ma shtrëngoi timen, pa thënë asnjë fjalë. Kishte një përputhje e plotë ndjenjash e mendimesh mes nesh. M’u duk vetja njëzetë vjet më e re, kur isha dhe unë e dashuruar ja, si kjo Shqipja.

Ajo qe me të vërtetë krenare për zgjedhjen e saj.

– E tani për shëndetin e çiftit! – tha skulptori.

Nuk e di se nga erdhën në tryezën tonë një tufë me karafila të kuq. Skulptori falënderoi me gjithë zemër dhe ua dhuroi Shqipes e Zejnës.

– Ne do t’ju ftojmë në dasmën tonë, – tha Shqipja.

– Do të na duhen do vjet, që të mund të bëjmë një dasmë për të qenë, por ju do të vini patjetër! Do të vini? Na e jepni fjalën?

Zejna vetëm sa buzëqeshte. Papritur ishte bërë krejt i heshtur, si Azemi në ditën e parë të njohjes sonë. Azemi nuk ishte kthyer akoma nga Prizreni. Interesohej për ekspozitën, që duhej ta shpërngulnin në Prizren.

Kamerieret shkonin e vinin, pa u penguar nëpër kthinat prej druri të sallës së vogël.

Kur më në fund u ndezën dritat, vura re Bujar Rugovën, të zbardhur nga emocioni. Shqipja dukej shumë e bukur në çastet e dollisë për lumturinë e çiftit.

Gjithë ato ditë ne të dy me skulptorin nuk bëmë gjë tjetër veçse skica të atyre që pamë nëpër blloqet tona. Po ato na dilnin shumë të zbehta e ne nuk ishim fare të kënaqur, sepse nuk ishte e mundur të rroknim në ca copëza letrash jetën e gjallë. Shqipja u bë shoqëruesja e pandarë e grupit tonë. Ne ishim aq të zënë me ekspozitën, sa nuk po guxoja të shkëputesha, qoftë edhe një ditë të vetme. Shqipja më priste në hyrje të Pallatit të Rinisë. Më tregonte për shoqet e saj, që ishin çuditur pak për fejesën e papritur. Në të vërtetë, ajo nuk na qenkësh aq e papritur. Erdhi edhe një herë tjetër së bashku me shoqet e kursit, e pas kësaj vërshuan studentët e kurseve të tjera. Atë mëngjes Shqipja ishte vetëm.

– Shoqet e mia janë bërë ziliqare, por jo për të keq, më kuptoni. Janë xheloze për miqësinë tonë. Unë u them që do tua sjell Drinën të qëndrojë me ne në konvikt.

– Shqipe e dashur, po ti e sheh. Jemi tepër të zënë.

– E shoh, si nuk e shoh. Veç ta dini, sa vajza të mira që janë!… Bustet e vogla, bocete të rilindësve i mbajnë dhomën time. E dhoma ime është bërë si një muze i vogël.

Hyjnë e dalin shokët e shoqet e kursit tim, flasin, bërtasin, diskutojnë.

– Vrulle rinie. – thashë.

– Ju, Drinë, jeni mbesë Boletinësh?

– Kush ju tha?

– Skulptori.

– Kjo është tradhti.

– Jo, aspak, Zejna shkoi menjëherë tek e ëma në fshat dhe i tregoi për fejesën dhe për ju. Nëna e Zejnës është mike e vajzës së Isë Boletinit. E keni takuar atë?

– Sigurisht. Është motra e gjyshes sime, Hanës.

– Ja, si është puna. Tani nuk druhem t’ju them të vërtetën. Kam dashur tepër ta shkruaj dramën e Isës e shumë herë kam biseduar edhe me tezen tuaj. Kam shkuar me Zejnën në Banjë e Boletin. Kulla nuk flet dot. Është memece. krejt e shurdhër. Njerëzit janë shpërndarë si zogjtë e korbit. Tezja më ka treguar adresat e vëllezërve, nipave e mbesave. Kam shkuar edhe në Podgoricë, tek ura e Ribnicës, por nuk kam pasur guxim të shkruaj një dramë. Ajo nuk është dramë, është tragjedi.

I dhemb njeriut çdo pjesë e trupit. Të duket, se të presin me sëpatë, se të kositin me plumba. Tetë burra të ngujuar në një urë. Tetë burra me varrë të hapura nga tradhtia. E për këtë, më shtrëngohet shpirti, sa nuk mund të tregoj. Nuk mundem, të më besoni.

– Sa vjeçe je, Shqipe?

– Njëzet e dy. Përse më pyesni?

– Je shumë e re, e dashur.

– Edhe tepër e moçme, të më besoni. Jetojmë nxitimthi. Ndonjëherë më lindin në kokë e në shpirt mendime të çuditshme. E keni lexuar librin “Sheshi i Unazës”?

Po, është një libër i bukur.

– Autori është një shok i Zejnës tim.

– E kam njohur këtu në ekspozitë Zejnulla Rrahmanin. Më ka lënë mbresë thjeshtësia e tij. Me talent dhe njëkohësisht djalë i druajtur. Ja ku e kam skicën e tij, në bllok.

– I ngjan vërtet, – tha Shqipja, kur pa skicën.

– Vetëm cigaren, siç duket e pi tepër.

– Jashtëzakonisht. Ua ka parë sherrin shkronjave, – thotë Zejna im, – tha Shqipja. – Kurse ne, orët më të mira të ditës i kalojmë në spital. Shumë plagë e shumë vuajtje njerëzore po shohim. E ndoshta nuk mund të jesh fare i gëzuar, edhe pse ke tepër dëshirë të jesh.

A ju kujtohet Arbi dhe nusja e tij me yll në ballë, te “Sheshi i Unazës”?…

– Është një legjendë e bukur.

– I mbani mend fjalët e Arbit?

– Jo plotësisht. Më kujtohet që kur u kthye Arbi në shtëpinë e tij, potkonjtë e kalit nxirrnin xixa nëpër kalldrëmet e qytetit. E nusja e bukur me y11 në ballë ia mbajti frerët e kalit, por Arbi nuk u ndal. Nusja ishte shtatzënë.

“Po më presin punë të mëdha” – i tha nuses Arbi.

– Dhe kushedi a shihemi gjallë. Në më dhëntë Zoti një djalë, mësoje, grua, të dijë cilin ka atdhe e kur të rritet djali e të mos e njohë besën, futja thikën në zemër, kur të jetë në pikë të gjumit!”

E si mendoni ju? A mund ta vrasë nëna birin e saj?

– Nuk do të mundej, nuk do të mundej dot, – i thashë.

– Ja që mundet, se ai të parën nënën e tij ka tradhtuar. Por kjo është legjendë, legjenda e lashtë e Arbit.

… Sot unë po pres këtu, në ekspozitë një njeri, – vazhdoi Shqipja, – dhe ajo po vjen. Po vjen drejt jush. Mos u befasoni! Vërtet, drejt nesh nxitonte një grua e imët, zeshkane dhe energjike.

– Profesoresha ime e gjinekologjisë, – tha Shqipja.

– Deti Mermali – tha gruaja e më shtrëngoi dorën përzemërsisht. – Në qoftë se ju nuk keni kohë të vini tek unë, do të më duhet mua t’ju gjej.

Rrallëherë ndeshje në Kosovë një grua trupvogël, si Deti. Shqipja pranë saj dukej tepër e gjatë e sikur t’i vinte rëndë, kërrusej pak.

– Gëzohem që po ju njoh, – thashë. – Në poezinë e burrit tuaj ka vetëm një vjershë për ju, e pikërisht, sepse është një e vetme, tepër e kursyer, gati – gati ju kam përfytyruar kështu.

– Ju po më bëni qejfin, – tha Deti, – Ardhka një kohë dhe të lindka dëshira të të miklojnë.

– Kjo ka ndodhur disa vjet më parë. E kam dëgjuar vjershën e tij të recituar nga aktorët e Teatrit Popullor, në ditën e poezisë.

– Kam ardhur t’ju ftoj, – tha Deti. – Do të dëshiroja të kalonit një mbrëmje me ne, në Fakultetin e Mjekësisë. Studentët tanë janë mrekulluar nga ekspozita. E shihja Detin dhe mendoja se rinia e saj qëndronte pikërisht te thjeshtësia e veshjes sportive. Asnjë truk nuk kishte në lëkurën e saj ngjyrë gruri, ndërsa flokët i kishte shumë të zinj, si prej ebaniti.

– Ju keni qenë këtu ditën e hapjes së ekspozitës? – e pyeta.

– Po, kam shkruar edhe në fletoren e përshtypjeve, bashkë me tim shoq. Kemi parë edhe ekspozita të tjera, por këtu çdo gjë flet vetë. Skulptori e ka punuar me dashuri dhe me pasion Isën. Isa të rrëmben menjëherë. Kur do të vini te ne?

– Nesër nisemi për në Prizren.

– Atëherë, të vini sot, – tha Deti.

Shqipja më vështronte me ngulm dhe sytë e saj sikur më lutnin. – Edhe mua do të më pëlqente të ishim një mbrëmje së bashku. Do të dija ç’t’i tregoja motrës sime. E kam mjeke.

-Më ka treguar Shqipja. Është gjithnjë në pritje të qytetarit të tremiliontë?

– I do jashtëzakonisht fëmijët. Ka shumë të njohur në Tiranë, se gratë nuk harrojnë lehtë. e ajo sikur është lindur të lehtësojë çdo mendim e dhimbje.

– Qenka e lumtur. – tha Deti.

– Unë i them se nuk do të plaket kurrë. Fëmijët që lindin janë begatia më e madhe e një vendi. ..

– Ke të drejtë.

– Me këtë begati kemi korrigjuar padrejtësitë e rrebesheve të luftërave, epidemive, që kanë dashur të na e shuajnë jetën, – më thotë ajo.

– Ndoshta për këtë edhe bëjmë vetëf1ijimin, – tha Deti.

– Sot është shtruar tek unë një grua. Megjithëse po luan me kokën, do ta mbajë medoemos fëmijën e gjashtë.

– Luan me kokën? – e pyeta.

– Është e sëmurë nga zemra, – tha Deti.

– Dhe ngul këmbë për fëmijën e gjashtë?

– As që pranon të diskutojë.

Nuk e di përse mendova, që ajo grua ishte Myrveti.

Ndoshta nga që Azemi këto kohë ishte krejt i heshtur.

Ndoshta nga që Myrveti ngulte këmbë se do ta kishte djalin Azemi, edhe sikur ta dinte se do të vdiste. Nuk e kisha marrë aq seriozisht bisedën tonë atë ditë, kur po shkonim të shihnim fushën e Kosovës. Po tani çdo gjë u bë e qartë.

– Si e ka emrin? – e pyeta.

– Është e njohura jonë e përbashkët. Më ka folur për ju, – tha Deti.

– Myrveti?

– Po.

– Ç’do të bëni me të?

– Gjithçka që është e mundur, për t’i shpëtuar që të dy.

– Shpejtojmë atëherë, – thashë, – drejt e te Myrveti!

Nuk po më mbante vendi. As unë nuk e di se ç’mendoja rrugës për në spital.

Myrveti na priti me buzë në gaz.

– Qenkeni shqetësuar tepër, – tha.

– Jo, vetëm erdha të të shoh, para se të nisem për në Prizren.

Dhoma e klinikës ishte jashtëzakonisht e pastër. E ne qëndronim pak të ngrira, nën bluzat e bardha. Në buzë më vinin njëqind fjalë, po nuk nxirrja dot asnjërën. Ç’t’i thosha Myrvetit?

– Prizreni është një qytet intim, – tha Myrveti. – Atje do t’ju presë nëna e Azemit.

Myrveti ishte tepër e zbehtë dhe e brishtë. Sytë e bukur ngjyrë hiri dukeshin më të thellë, nga zbehtësia e fytyrës. Ndieja një ndrydhje e një dhimbje në shpirt.

Deti qëndronte te koka e krevatit dhe shikonte jashtë erën që luante me gjethet e plepave. Shqipja po ziente kafen ekspres në një kamineto me alkool.

– Do të prishet moti, – tha Deti.

Çdo gjë dukej e qetë, paqësore, krejt e natyrshme e Myrveti nuk të linte shteg të hapje gojën. As guxoja ta pyesja Detin se sa do të qëndronte ajo në klinikë.

– Kur të ktheheni përsëri në Prishtinë, do të dalim t’ju presim me doktoreshën, – tha Myrveti, ndërsa po pinim kafen.

– Po, po, tha Deti.

– Do të dalim t’i presim patjetër. Pastaj Drina do të jetë mysafire e faku1tetit tonë. Ajo më ka dhënë fjalën.

Po iknim nga Prishtina me një lloj ndrydhjeje e hutimi. Azemi e mbante veten shumë mirë. Nuk tha asnjë fjalë për Myrvetin. Besa me Shqipen dhe Zejnën na përcollën. Që në mëngjes ishin kujdesur për bagazhet tona. Shqipja tha se do të bënin si do të bënin e do të shkëputeshin ndonjë ditë.

– Edhe mua më ka marrë malli për gjyshen, – tha Besa, – por do të pres mamin të dalë nga spitali.

– U mësuam bashkë dhe do ta ndiejmë mungesën tuaj, – tha skulptori.

– Mirupafshim! – tha Zejna.

Mua më kishte mbetur në sy çasti tek më përcillte Myrveti me Detin te dera e klinikës. Deti e mbante lehtë për krahu Myrvetin. E, të thuash të drejtën, nuk do të mund ta dija saktë se cila ishte më e fortë se tjetra, me një qëndresë kryeneçe, pa fjalë, me një guxim gati-gati të pabesueshëm, që s’mund ta mendoje se e ruante brenda vetes një grua aq e dobët, si Myrveti.

“Jo, thashë me vete, – kurrë nuk do të mund të bëhesha fli, përse ta fsheh. Nuk do ta bëja kurrë këtë therori për fëmijën e gjashtë.”

Më dukej se vraponim atë mëngjes, me një shpejtësi rrufeje, midis lulëzimit e tharjes së barit të njëqind viteve, që shtrihej në hapësirën e kohës pa mbarim.

Në kamionin “Albania” monumenti i Isë Boletinit, Bajram Currit e portreti i mësueses sime të vjetër.

Nuk e di se si hyri papritur në bisedën tonë mësuesja ime, bashkë me atë mbrëmje të qetë, të praruar në Tiranë, nën atë muzg për të cilin ia vlente të jetoje.

Nuk e mbaj mend se si zuri fill biseda. Di vetëm që mësuesja ime e theu heshtjen e gjatë e të akullt të ndarjes. U ul ashtu e kërrusur si kosore, me flokët krejtësisht të bardhë e mallin e zjarrtë për Kosovën. Unë fola për të gjitha. Edhe për lulet, që duhej t’ia shpija mësueses sime që mbante emrin e perëndisë së bukurisë, Afërdita.

Bujari, skulptori e Azemi kishin mbajtur peshën më të madhe të punës ato kohë. Patën ardhur disa herë në Prizren, për të parë se si mund të realizohej ideja e skulptorit, që ta vendosnin ekspozitën pikërisht në vendin ku u mblodh Lidhja e Prizrenit. Ata matën hapësirën e mureve të dhomave. Pastaj, menduan t’i linin ashtu si ishin, edhe me minderet karakteristike.

Ndoshta, sepse këtu nuk kishte një pallat të veçantë për ekspozita, ndoshta sepse Isë Boletini do të qëndronte së bashku me Bajram Currin, përkrah Abdyl Frashërit e Ymer Prizrenit, jashtë në shesh. Në këto ditë kur binte shi, kishim një lloj shqetësimi. E kujtoja vështrimin e Hanës në çastin kur i kishte mbërthyer duart në gurin e ftohtë të monumentit të Isës e në ballin e saj lexohej një histori tepër e gjatë, pafundësisht e gjatë. E kujtoja edhe në çastin tjetër, kur i thashë që do të vinim në Kosovë. Hana e priti me një buzëqeshje të lehtë, e qetë, pa asnjë lëvizje qerpikësh, sikur kjo të ishte gjëja më e natyrshme në botë. Se Isë Boletini vetëm ashtu mund të kthehej në Kosovë, me miq e dashamirë plot, në një kuvend të përjetshëm burrash të besës e trimërisë, të fjalës së urtë dhe të dëshirave të flakta.

Shiu vazhdoi të binte edhe të nesërmen, edhe ditët e tjera që qëndruam në Prizren. Ishte e çuditshme ndjenja që kisha për Prizrenin herë më kujtonte kalanë e shtëpitë në Gjirokastër, herë Beratin, herë Pazarin e Vjetër të Tiranës. Më dukeshin tepër të njohura ato ura karakteristike, që kalonin mbi lumë. Më dukej, se çdo gjë kishte atë erën e mirë të bukës së ngrohtë. E ndieja se aty kishte diçka nga bujaria e njeriut të thjeshtë, që përsëritej në çdo takim të përmalluar e të përzemërt me vizitorët e ekspozitës e deri në kujdesin e nënës së Azem Prizrenit, për të na dërguar speca të mbushur turshi, apo kuleçë që akoma lëshonin avull. Azemi i si1lte dhe i vendoste në tavolinë pa folur.

Në të vërtetë në Prizren kishe ndjenjën se po ktheheshe në shtëpinë tënde, pas kaq kohësh.

Përreth shtëpisë së vogël, të thjeshtë, të lyer me të bardhë, me atë oborr të ngushtë me rrethina të zakonshme, ishte festë. E koha merrte përmasa të reja, të gjera, të pakufishme. Të dukej se dhe ato mure të lashta, memece, ishin bërë me gojë. Aty fliste çdo gjë, megjithëse ishte vjeshtë, binin gjethet e shiu herë pas here i lante monumentet. Shiu derdhej mbi supet e bacë Bajramit e Isë Boletinit, Ymer Prizrenit e Abdyl Frashërit.

Nuk e prisnim që mëngjesin e asaj dite ta mbyllnim me një grup malësorësh. Ata erdhën së bashku, të rëndë, të heshtur, thuajse të ngujuar në kostumet e tyre të bardha, me ecjen karakteristike të menduar e pak të përkulur.

Sheshi ishte i heshtur. Heshtja na mbështolli të gjithë. Grupi kaloi mbi pikturat e statujat dhe ne vetëm vështronim se si ecnin ata ngadalë, shumë ngadalë, pa fja1ë e kalonin nga një dhomë në tjetrën. Më mundonte dëshira t’u thosha të uleshin nëpër mindere, të uleshin vetëm për një çast, sa t’i skicoja, por heshtja na kishte mbërthyer dhe ne vetëm sa i ndiqnim kur kalonin si disa copa të shkëputura nga shkëmbinjtë.

– Janë rugovas, – tha Bujari me zë të ulët.

Skulptori ishte më i pafjalë dhe më i ngujuar se ata.

Ai shkonte baras me kryetarin e grupit të malësorëve në gjatësi dhe po i ndiqte në heshtje.

Vetëm pasi mbaruan krejt vizitën e dolën në oborr, ata qëndruan një copë herë para monumenteve të Isës dhe të Bajram Currit, e ai plaku i gjatë, i papërkulur, tha: “Bukur e paskeni hijeshue këtë vend, burra! Këta trima i kemi njohë edhe na.”

Skulptorit nuk i kishte mbetur pikë gjaku në fytyrë.

Edhe Azemi me Bujarin nuk hapnin gojë.

– Faleminderit! Ju faleminderit shumë! – tha skulptori, duke vënë dorën në zemër.

Grupi i rugovasve u largua i heshtur, i qetë, i ngadaltë.

– Do ta shpiem Drinën në Rugovë sot, – tha skulptori, sapo u qetësuam, – Pa e parë Rugovën, nuk mund të kuptosh krejtësisht Kosovën.

Bujari qeshi.

– Nuk më takon të flas. Rugova është vendlindja ime, – tha.

– Do të bëjmë një rrugë të bukur, – tha përsëri skulptori, që tashmë e kishte marrë veten mirë. Rrugës Azemi heshtte.

Po ta pyesje për Myrvetin, gjithë këto ditë të ndenjjes sonë në Prizren, Azemi do të të përgjigjej thjesht: “Është më mirë.” Për fëmijën asnjë fjalë. Thellë e brente dyshimi. Bujari ngulmonte se, nuk mund të kishte asnjë rrezik, përderisa ishte në duart e një mjekeje si Deti.

Edhe unë ashtu mendoja.

– Deti lufton me vdekjen, – thosha, – si me një armik të egër, dhëmb për dhëmb. Duket një grua e imët, pesë para njeri, por është një det i madh, i pafund.

Azemi e ngiste makinën pa folur. Shiu na shoqëroi gjithë rrugës deri në Pejë.

– Më vjen keq që nuk bie borë, – tha Bujari. – Atëherë do ta ndienit poezinë e këtij qyteti të urtë.

– Qytet i urtë? – pyeti skulptori.

– Qytet i njerëzve të urtë, i urtakëve, – tha përsëri Bujari.

Në Pejë qëndruam për drekë në hotelin e vogël.

– Këtu do të pimë verën origjinale të Pejës, – tha Azemi. – Dreka është e tëra me gjel1ë karakteristike.

Keni ndonjë porosi tjetër?

– Jo, vetëm të nxitojmë pak, – tha skultpori.

Kur u nisëm për në Rugovë, shiu binte rrëmbyeshëm dhe turbul1onte gjithë pamjen e Bistricës. Në grykën e Rugovës u rrallua dhe u ndal krejt. Shtrëngoja në dorë medaljonin prej argjendi, me një valltar rugovas, në vallen e shpatave, që na kishin dhuruar pejanët.

– Ja edhe shiu më në fund pushoi. Edhe shiu ka frikë nga këto gryka, – tha skulptori dhe hapi derën e makinës i pari, si gjithnjë energjik e i papërmbajtur.

Nuk e dija si ta përcaktoja ndjesinë time, për atë të prerë shkëmbinjsh në atë grykë me një madhështi të frikshme. Ndoshta qe më tepër shushatja që ka njeriu përpara monumenteve të natyrës, të paarritshme nga mendja dhe nga dora e tij.

Faqja e malit ngjitej deri në re. Koka kishte humbur nëpër re. Për një çast dola nga mahnitja dhe ndjeva puhinë e Rugovës. Ishte e mbushur me erë baruti e plumbash.

– Këtu njeriu e ndien veten si në folenë e shqiponjave, – thashë.

– Shënoi të gjitha në bllok, – qeshi skulptori, – mos harro asnjë detaj!

– Në atë lartësi ngjiten njerëzit e mbledhin lule të egra, – tha Bujari.

Ajo rrëpirë m’u duk shumë e rrezikshme për të mbledhur lule.

– Ndoshta janë bimë mjekësore? – e pyeta.

– Jo, janë lulet e gjakut, lulet e Kosovës, – tha Bujari. – Prej atyre luleve do t’ia dërgojmë mësueses suaj.

“E arritëm majën më të lartë të përshtypjeve tona”, mendova kur u kthyem në Prizren e siç duket, nuk kemi më ç’gjë të re të shtojmë. Po nuk ishte kështu…

Ishte një ditë e kthjellët, e pastër, një nga ato mëngjeset e papritura në vjeshtë, kur e ndien veten më të lehtë e ke dëshirë të dalësh sa më parë në rrugë.

Sapo dolëm nga hoteli dhe u nisëm drejt ekspozitës. Ishim pak të mërzitur nga mungesa e Bujarit.

Lumi u sëmur papritur dhe Bujarin e thirrën me urgjencë në Prishtinë. Po shkelnim mbi gjethe të harruara, të lara në shi. Fanarët e rrumbullakët, si globe të vogla të mbushura me borë, dilnin befas ne çdo qoshe. Gjithçka dukej e pastër atë mëngjes. Në udhën qendrore shtyheshin makinat e rralla. Nga dritaret e sapoçelura vinte një erë e mirë magjeje e gjithçka avullonte e përtërihej. I mendoja Bujarin, Vjosën dhe Lumin me një shtrëngim në zemër dhe doja medoemos të besoja, se Lumi nuk kishte gjë serioze.

Kur u afruam aq sa mund të shihej monumenti i Isës, u duk sikur në trupin e tij po skuqte një plagë. Ndoshta ishte thjesht përfytyrimi im, që më ndiqte gjithë kohën? Përfytyrimi i tregimeve të stër1ashta me hingëllimën e vrapin e kuajve, që trokonte e trokonte për diku?

Ndoshta ishte garda e Ismail Qemalit, e mbuluar me plagë, si pishtarë gjaku?

Po nuk ishte veçse një mëngjes i zakonshëm. Një mëngjes fare i zakonshëm, në agimin e një dite pas njëqind vjetësh. Isa nuk kishte gjak. Isa nuk kishte plagë. Në al1tinë e Isë Boletinit skuqte një tufë me karafila. E kishin sjellë një grup fëmijësh. Ishin aty të gjithë së bashku. E njëri, më i rrituri, e kishte mbajtur atë më të voglin në krahë, për t’i ngjitur karafilat deri tek alltia. Ai po qëndronte para nesh i druajtur, si të ishte fajtor për diçka.

Vizitën në Kampin e dikurshëm të Prishtinës (ku im atë jetoi në vjeshtën e vitit 1944), e shtyja vetë, ashtu si i ndodh rëndom njeriut, kur do të zmbrapsë diçka që njëkohësisht edhe do, edhe i frikësohet. Ne shkuam atje ditën e fundit, para se të iknim nga Prishtina. U kthyem pas vizitës, në shpellën e mermerit. Azemit i ishte hapur goja më në fund dhe unë isha e gëzuar, që më në fund burri doli nga ngujimi i heshtjes së tij, por edhe disi e trishtuar, siç ndodh, kur sheh trazimin, që ia ndryshon natyrën njeriut. Të heshturit i bën llafazanë e fjalëmëdhenjtë i bën të heshtur. Azemi kishte një lloj etheje, që e kthente në shaka me ciceronen e shpellës së Ahmetit, Nazmijen. E dija përse ishte kjo ethe. Edhe për jetën e Myrvetit, që lëkundej në një fije peri, edhe për sëmundjen e papritur e shumë të rrezikshme të Lumit. Myrveti e mbajti fjalën. Së bashku me Detin, na pritën të gëzuara, kur u kthyem në Prishtinë.

Ndarja po vinte me një shpejtësi të pabesueshme dhe ne nuk donim ta mendonim që ditët tona po mbaronin. Mbrëmja, që kaluam me studentët e mjekësisë, Detin, Shqipen e Zejnën, do të më mbetej në kujtesë pak e akullt, si ajo sallë e madhe dhe kamerierët që shërbenin, si katallanë prej druri Jashtë binte shi pa pushuar, po studentët e mjekësisë kishin ftuar aktorët e teatrit “Sofra” dhe ne e pamë veprën e Nolit të inskenuar. Më kishin mbetur sytë tek aktorja që recitonte poezinë qytetare dhe të furishme të poetit, që dukej si një zjarr i ngrohtë, plot jetë e peshë në këtë të ftohtë, të fundit të vjeshtës dhe fillimit të dimrit, në Prishtinë.

“O flamur gjak, o flamur shkabë,

O vend e vatër, o nën’ e babë,

Lagur me lot, djegur me flagë,

Flamur i kuq, flamur i zi.”

Ishte një nga ato ditë, që sa vinin e dendësoheshin, e ne donim t’i ruanim brenda vetes, si ndër ditët më të bukura të jetës. Myrveti as që e jepte veten fare.

Të gjithë ishim në një lloj pritjeje, si në një ankth, për sëmundjen e papritur të Lumit. Kanceri në mushkëri ishte diçka e rrallë, për atë moshë aq të njomë, por Lumi, sugari i Bujarit dhe i Azemit, ishte e pamundur të shpëtonte nga kjo e ligë. Edhe Deti vetë, ishte e ngrysur. Ajo nuk e pranonte dot vdekjen në trupin e një njomëzaku, dhe po luftonte me të gjitha aftësitë e mundësitë e saj, për t’ia rrëmbyer Lumin vdekjes, por i vogli qëndronte atje në kufijtë e jetës dhe të vdekjes dhe na krijonte të gjithëve trishtim e tronditje të thellë.

Vjosa dukej më e qetë nga të gjithë. Për çudi, as që e afronte rrezikun që u kanosej. Vjosën e kishin gënjyer dhe ajo as që dyshonte për gjë. Nuk e duroja dot faktin që po e gënjenim Vjosën. E ndieja fare mirë ethen e Azemit, kur po fliste me ciceronen e shpellës së mermerit në Gadimë.

Deti ngulte këmbë që Myrveti do të lindte pa rreziqe të jashtëzakonshme dhe për gjashtë muaj do të kishim një fëmijë bukurosh, si Myrveti, me sy të mëdhenj gri. “Nuk mund të na mblidhen kështu të gjitha të zezat menjëherë, – thoshte Deti, – dhe atë që e kam në dorë unë e do ta bëj se s’bën.”

Por Azemi, sidoqoftë, ishte ndër ethe, sepse e donte tepër nusen, por edhe sepse Lumin e vogël e quante djalin e tij, Edhe në qoftë se Myrveti nuk do të bënte dot kurrë një djalë, ai e kishte Lumin. e Lumi nuk duhet të vdiste në asnjë mënyrë.

Azemi po ngacmonte ciceronen. I thoshte se duhej ta ndryshonte pak rendin e fjalëve, që të mos krijonte ngjashmërinë me shiritin e magnetofonit. I tha edhe se nuk i pëlqente aspak që i kishin quajtur ato dy stalaktite e stalagmite, që prisnin për t’u takuar që prej një milionë e gjysmë vjetësh, “Romeo e Zhuljeta”, se mund të kishin kërkuar diçka më të afërt në legjendat tona të besnikërisë dhe të pritjes. Vajza mbrohej me takt, duke e pranuar shpotinë me buzë në gaz. Ajo tha vetëm se është hera e parë që u bënin vërejtje për “Romeon e Zhuljetën”. E tha këtë me një zë të butë, si të donte t’i mbronte dashnorët e varfër nga sulmi i hidhur i Azemit.

Skulptori ia dha të qeshurit. E qeshura e tij tingëlloi disi e çuditshme në shpellë.

– Mos u mërzit, Nazmije! – i tha skulptori, – ti je një vajzë shumë e mirë, por Azemi është mbledhës i apasionuar i folklorit e do të parapëlqente Ajkunën para Zhuljetës.

Që nga shpella e deri te vendi ku kishte qenë Kampi i Prishtinës nuk folëm më asnjë fjalë. Nuk e dija nga zbritnin tek unë mendimet, si burime të nëndheshme. Ndoshta nga kuvendi i burrave në shpel1ën e mermertë e fletët që nxirrnin tinguj? Ndoshta nga ajo pritje një milionë e gjysmë vjeçare e një takimi, të shtyrë deri në kufijtë e frikës? Ndoshta nga njëfarë trullosjeje dhe lodhjeje? Jo. Ishte boshllëku, kur qëndruam te kodra, ku dikur kishte qenë Kampi i Prishtinës. Këtu im atë kishte mbijetuar, me ndihmën e një Azemi.

Aty ku kishte qenë një herë Kampi i Prishtinës, ishte një lulishte e thjeshtë me bar të kositur e të tharë vende-vende. Në një gur ishin disa vargje të gdhendura nga poema “Prishtina”. Pranë kalonin çdo ditë, dhjetëra studentë, të vrullshëm, ëndërrimtarë e fjalamanë. Ndoshta asnjëri prej tyre nuk e dinte se nënat e njëqind e katër djemve të pushkatuar brenda një nate me urdhrin e njëfarë Ledereri, mblidheshin në Pal1atin e Kulturës në Tiranë në çdo përvjetor dhe përkujtonin 22 Tetorin. Kishte qenë vjeshtë atëherë, prag i dimrit. Kishte qenë ftohtë, kur djemtë i kishin pushkatuar. Vetëm im atë kishte shpëtuar nga ajo masakër, duke mundur të arratisej.

Ajo natë kishte mbetur e përgjakur në kujtesën time. Nuk mund të mos e shihja Prishtinën nëpërmjet saj. E mendoja përherë duke rënë shi me gjyma atë natë ferri, ndoshta, sepse kështu ma kishte treguar im atë.

Ndërsa tani, studentët e Universitetit të Prishtinës hynin e dilnin të shkujdesur nëpër auditorët e tij.

Po bëheshim gati të linim Prishtinën, kur Bujari, Vjosa dhe Deti u nisën urgjentisht për ta çuar Lumin në një spital në Veri. Një ditë para se të iknim, Azemi na solli lulet dhe një letër nga Bujari.

– Sa i kujdesshëm, – thashë, – në atë hall që ka, nuk i ka harruar lulet!

– Lulet janë amaneti i mësueses suaj, – tha Azemi.

– Po përse jeni kaq të ngrysur ju të dy? – pyeta Azemin e skulptorin.

– Lexoje vetë letrën, – tha skulptori dhe doli jashtë hollit të hotel “Grandit”. Bujar Rugova shkruante, që ta falnim, se nuk kishte mundësi të na përcillte dhe se ai nuk dinte si do t’ia thoshte më në fund të vërtetën Vjosës. Si do t’i gjente fjalët, që i mungonin gjithmonë?

10.

Është pothuajse e pamundur të përshkruhet çasti kur po largoheshim nga Prishtina, me kamionin “Albania” të ngarkuar, përmes lëvizjes së makinave dhe studentëve të Mjekësisë. Mezi mbahej ngarkesa e një shekulli të gjatë në atë tkurrje e tendosje, në atë dhembje të thellë si kujë, përmbledhur e dendësuar në marramendjen e studentëve, që turreshin në mes të lëvizjes nga një trotuar në tjetrin. Urbanët u dilnin përpara befas, si ajsbergë nëpër mjegull, po studentët vraponin, vraponin që të gjendeshin te xhami i makinës sonë.

Në krye të grupit ishte Zejna me Shqipen me sytë e zmadhuar të ngurtësuar në lotët, që ishin kthyer tashmë në një rrjetë të ngrirë xhami. Binin boritë e makinave, na ndanin urbanet, po rrjeti i dyfishtë i xhamit, në sytë e Shqipes, e bënte më të mprehtë dhembjen, që na shtrëngonte fytin.

Sado që skulptori nuk ishte i shkurtër, zgjaste qafën për t’u falur me Zejnën. Zejnën e ndeshëm veç pak herë, por ai ishte nga ai brumë, që në moshë fare të re ka dijen e pleqve të moçëm. Zejna ishte i thjeshtë, i natyrshëm, me zemër të kulluar, i gatshëm të vetëflijohej për një ëndërr të bukur, për një jetë më të mirë. Edhe trupi i tij i lartë, “me dy kate”, siç tallej ai vetë, edhe buzëqeshja babaxhane, edhe dashuria e pakufishme për një vajzë si Shqipja e meraku për një shokun e tij që u zhduk pa lënë gjurmë, me një njollë, që nuk e meritonte, ai merak që po ia hante shpirtin, e fisnikëronin. Forca të errëta deshën t’ia njollosnin emrin dhe vdekjen shokut të Zejnës. Po njeriu edhe vdekjen duhet ta shohë në sy.

“Edhe jetën, edhe vdekjen duhet t’i ketë të bukura shqiptari, siç e kanë lënë amanet të parët”, – ngulmonte Zejna.

– Zejna, po si mund të ketë vdekje të bukur? – i thashë, ndërsa i shtrëngonim dorën njëri-tjetrin, me një parandjenjë që nuk do të shiheshim më.

Kjo nuk ishte ndarja. Diçka të mirë, të dashur, të shtrenjtë i dhamë njëri-tjetrit. Ishte mall dhe brengë. Malli do të mbetej. Mallin nuk e tret as dheu.

Skulptori i zymtë, si një shkëmb i kredhur në mjegul1, nuk linte t’i dukej balli. Azemi rrinte pa lëvizur, me atë tikun nervor të dorës në timonin e makinës. Në të gjithë figurën e tij kishte diçka të lëvizshme, veçanërisht në buzët e holla të shtrënguara, që e mbanin me zor një britmë të ngjirur, që e mbërthenin si të donin ta përtypnin dhimbjen e thellë. Zbehtësinë e fytyrës ia theksonin më tepër mustaqet e zeza, që i jepnin përherë hijeshi e burrëri vështrimit të tij dashamirës. Më dukej si atë mëngjes, kur u takuam për herë të parë në brigjet e Liqenit të Shkodrës. Kishte gjithë atë hutim, që ia merrte gjakun nga fytyra, i humbiste sigurinë e lëvizjes e ia përkulte qëndrimin e drejtë si të një pishe të re, të lartë, që ia ka lagur paksa kurorën shiu e që vetëm sa i ka kaluar mbi ballin e rrudhur nga sforcimi.

Vetëm sytë e kthjellët të Azemit po i ndiqnin si në ethe vrapin e kërcimet e Shqipes e të Zejnës, nga njëri trotuar në tjetrin, nëpërmjet urbaneve, që na ndanin e na ndanin vazhdimisht.

Makina e kapërceu më në fund ngushticën e vargut të gjatë.

– Shqipja do ta shkruajë patjetër dramën e Isës, – thashë, duke u përpjekur që zëri im të ishte sa më i natyrshëm. Por ai ishte krejtësisht i ngjirur nga lotët e kripur, që i gëlltitja vazhdimisht.

Kjo ishte lamtumira e Prishtinës.

Figura e hotel “Grand”-it u rrëgjua krejtësisht. Për një kohë të gjatë më mbetën në sy vetëm duart e Shqipes dhe të Zejnës të shtrira drejt nesh midis hapësirës, që sa vinte dhe bëhej më e madhe.

E dashur Valbona,te lutem ma dergo dramen edhe njhere me germa te medha,qe ta kem me te lehte leximin,perqafime Eglantina.

twitter
Follow
facebook
linkedin

Fjalë kyçe: Bujar Rugova, Eglantina Mandija, PRISHTINA

Komentet

Cancel reply

Lajme të ngjashëm

DITA E SHENJTËRIMIT TË NËNË TEREZËS – Fjala në anglisht nga Eda Zhiti –

Organizata “Care for Albania/ Kujdesu për Shqipërinë” në Chicago, SHBA, organizoi këto ditë një takim, që i kushtohej shenjtes shqiptare Nënë Tereza.
Në Mayslake Peabody Estate, në Oakbrook, në sallën e madhe, u mblodhën shumë shqiptaro-amerikanë, të ardhur nga të gjitha trojet shqiptare, nga diaspora e re dhe e vjetër, të rinj, fëmijë dhe të moshuar, të besimeve të ndryshme dhe të racave të ndryshme, amerikanë, ashtu siç përbashkonte Nënë Tereza.
Presidentja e “Care for Albania/ Kujdesu për Shqipërinë”, Dr. Sonila Sejdaras, në fillim tha se në punën e tyre frymëzoheshin nga Nënë Tereza dhe donin të ecnin në gjurmët e saj dhe më pas vazhdoi për misionin e Nënë Terezës në Chicago, ku ajo vinte…
Eda Zhiti foli për shejtërimin e Nënë Terezës, kishte qenë në Vatikan në ditën e kanonizimit dhe është autore e një libri të kësaj ngjarje të madhe, të botuar në Itali.
Shkrimtari Visar Zhiti në fjalën e tij shtjelloi lidhjet e Nënë Terezës me shqiptarët dhe marrëdhëniet dramatike me Shqipërinë.
Kumtesat u mbajtën në gjuhën angleze dhe shqip.
Takimin e drejtoi Taip Bes Hiri, ai tha se ishte andej nga vinte dhe Nënë Tereza, ndjehej bashkëqytetar i lumtur i saj.
Dy vogëlushe, Valentina Gonxhe-Tereza Casacchia dhe Christine Prifti ishin të veshura si Nënë Tereza të vogla, njëra me kostumin popullor si në fëmininë e Nënë Terezës, kurse tjetra me të bardha si motër misionare dhe recituan vargje dhe thënie të sajat.
Pianisti i ri, Leart Shabani, luajti në piano himnin “Porsi fleta e Ejllit t’Zotit” me muzikë të Lec Kurtit dhe fjalët të At’ Gjergj Fishtës dhe Ave Marian e Preludit nga Johann Sebastian Bach.
Ishte dita Kur Nënë Tereza ishte shpallur “Qytetare Nderi”, që vetëm 7 veta e kanë këtë titull në të gjithë historinë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, ndërsa në Shqipëri, në Katedralen e Shkrodrës lumturoheshin me Dekret të Papa Françeskut edhe dy martirë të tjerë shqiptarë, At Luigji Paliq dhe Dom Gjon Gazulli.
Veprimtaria “Nënë Tereza – Ikona Globale e dhembshurisë dhe e shërbimit”, e organizuar nga “Care for Albania/ Kujdesu për Shqipërinë”, la mbresa të fuqishme në të pranishmit, pati jehonë ndër shqiptarë dhe amerikanë dhe dha mesazhe paqeje dhe përkushtimi, shpalosi vlera me kulturë dhe art të shqiptarëve në Chicago.

DITA E SHENJTËRIMIT TË NËNË TEREZËS
– Fjala në anglisht nga Eda Zhiti –

MOTHER TERESA CANONIZATION DAY.

We were in the Vatican, in the most beautiful square of the Catholic world, in Saint Peter’s, when Mother Teresa was to be canonized.
I cannot say how blessed we were to be there, and in full disclosure, we were very much front and back, working on behalf of Albania there, as my husband worked as the head of the Albanian Embassy in the Holy See at that time.

There was so much light and emotion that Sunday, September 4, 2016. More than 120,000 pilgrims, coming from all continents, waving the flags of the Vatican, but also of Albania, Kosova, India, Europe and America
The crowd stretched all the way to the Tiber River bridges and no one could see where the end was. It looked like a sea of people.
During the Canonization mass for Blessed Mother Teresa, Cardinal Amato – the Prefect of the Congregation for the causes of saints presented a biography of the Church newest Saint in the presence of Pope Francis. He said:
“This humble nun, to whom countless number of people turn, affectionately calling her “Mother Teresa”, is the Blessed Soul we are presenting to your Holiness today so…, the whole world may contemplate her, ask her intercession, and imitate her in charitable works. Throughout her life, following the example of Christ the Good Samaritan, she was always close to anyone she encountered who was in need, sharing in the suffering of those who live on the extreme outskirts of society and witnessing to God’s boundless love for His people. (Vatican Radio-Catholic news).
Blessed Mother Teresa of Calcutta was born Agnes Gonxhe Bojaxhiu in Skopje, to a family of Albanian origin. As an adolescent she became ever more active in her parish while her vocation to give herself totally to the Lord grew. Leaving her family, she was received as a Postulant in the convent of the Blessed Virgin Mary of the Sisters of Loreto, near Dublin.
Sent to Darjeeling, in India, at the end of her novitiate, she made her final profession and took the name of Teresa. She served as a teacher and spent 17 years at Saint Mary’s Bengali Medium School, near Calcutta.
While travelling by train from Calcutta to Darjeeling, she received what she defined as “the call within the call”: an intuition to begin a religious institute that would “satisfy the infinite thirst of Jesus on the Cross for love and for souls by working for the salvation and the sanctification of the poorest of the poor”.

She opened houses of mercy first in India where not only the poverty was extreme, but so was also the thirst for God, to continue in Latin America, in Europe.
Then it was the turn of the Middle East: At Amari, at Gaza, then to Yemen where there had been no Catholics for many centuries. The government accepted Mother Teresa’s conditions and she said: “After six centuries Christ has returned among these people”. In Asia, In North America, In central America and Africa.
Mother Teresa said about herself and about the Missionaries of Charity: “I know that we are merely a drop in the ocean of human misery and suffering, but if it were not for this drop, human misery and suffering would be even greater…”
Mother Teresa always sought to involve many people doing something good for God.
She founded various branches of her Congregation:
⦁ The Missionaries of Charity Sisters;
⦁ The Missionaries of Charity Brothers
⦁ The International Association Co-workers of Mother Teresa, approved and blessed in 1969 by Pope Paul VI.
⦁ The Missionaries of Charity Sisters – contemplative branch
⦁ The Missionaries of Charity Brothers – contemplative branch
⦁ The Missionaries of Charity Fathers…

Mother Teresa was canonized nine years after her death
According to the Vatican law, the first miracle attributed to a candidate for sainthood means beatification can be conferred. Recognition of her first miracle resulted in Mother Teresa’s beatification in 2003. Monika Besra’s healing, from an incurable stomach tumor happened after a sister placed a medal that had been touched to Mother Teresa’s body on Monica’s stomach.

We attended as pilgrims the Beatification mass too. We also had with us the prayers of Mother Teresa, which my husband published for the first time in Albania. And a portrait of Mother Teresa, which our son had drawn when he was three and a half years old, with several crosses in a background of different colors, which the Vatican newspaper “Osservatore Romano” would publish, commenting that “those crosses represent the human races united by Mother Teresa, and the drawing of this child is stronger than the treaties of statesmen”.
Let’s continue with her canonization. A second miracle followed so canonization and entry into sainthood took place.
Mother Teresa’s second miracle was curing a man who had brain abscesses
In 2008, Brazilian Marcilio Haddad Andrino was close to death. An infection had left his brain with abscesses and accumulating fluids, and his worsening condition made him fall into a coma. His wife, Fernanda, prayed to Mother Teresa for help, she put Mother Teresa relic on Marcilio’s head, where he had the abscesses.
While Andrino was taken into surgery room, he woke up and stated, “What I am doing here?” His wife’s prayers were answered as Andrino made a fast and complete recovery.
As before, the Congregation for the Causes of Saints and a medical committee examined the case. No medical explanation was discovered for how Andrino had been cured. In 2015, his recovery was deemed to be Mother Teresa’s second miracle.

This is what the Holy Father said that day:
“Mother Teresa, in all aspects of her life, was a generous dispenser of divine mercy, making herself available for everyone through her welcome and defense of human life, those unborn and those abandoned and discarded. She was committed to defending life, ceaselessly proclaiming that “the unborn are the weakest, the smallest, the most vulnerable”. She bowed down before those who were spent, left to die on the side of the road, seeing in them their God-given dignity; she made her voice heard before the powers of this world, so that they might recognize their guilt for the crime – the crimes! – of poverty they created. For Mother Teresa, mercy was the “salt” which gave flavor to her work, it was the “light” which shone in the darkness of the many who no longer had tears to shed for their poverty and suffering. Her mission to the urban and existential peripheries remains for us today an eloquent witness to God’s closeness to the poorest of the poor. Today, I pass on this emblematic figure of womanhood and of consecrated life to the whole world of volunteers: may she be your model of holiness!”

I wanted to collect the emotions and sentiments of everyone who was there, but that would have been impossible. Then I thought: What about the women? There were thousands of them too. That was also impossible. I suddenly had the idea to make an anthology with the impressions of the women of the Diplomatic Corps only, of the women ambassadors and the wives of male ambassadors. I thought taking even a sentence from each one would be a great testimony about that great day.
I felt it was my duty as a Catholic, also as a compatriot of Mother Teresa. And I started writing to all of them. And they were kind enough to answer me.
Thus, a book was created.
The women who brought their impressions and reflections about Mother Teresa included the wife of the Ambassador of Italy to the Holy See and the wives of other ambassadors from Japan, Austria, Poland, France, Slovenia, etc… the
Ambassador of the United Kingdom, Bosnia, the European Union, from African countries.
I also included thoughts and reflections of two Albanian nuns, Elena and Majlinda, as they are truly spiritual ambassadors of Saint Mother Teresa.
The women authors brought a variety of memories, prayers in the presence of and with Saint Mother Teresa, their meetings with her; one of them even shared about a not so pleasant moment , when she had been arrested, in a former socialist country; another recalled what the Cardinal of her country had told her when he had come with Mother Teresa to Albania, even sharing how they had met the widow of dictator Hoxha, and how Mother Teresa had asked her for a house for her sisters of charity.
“The one who pays the most will get it,” the widow of the dictator had said, implying that this was the nature of your system, in a capitalist world.

And Mother Teresa replied: “Don’t you understand that I want to give you the chance to show kindness?”
Albania has paid the highest price of all. But blessed be the land that also gave the world Mother Teresa, who not only is an example of how to not let go the chance to show kindness, but it brings goodness and spreads it.

***

On the day of her canonization “The voice of Pope Francis seemed to spread with the white wings of doves and stopped in the nest of every heart”, – that was a sentiment I entered in my book:
My book was published in Italian by “Libreria Editrice Vaticana” under the title “Day of Saint Mother Teresa” and I shared few things from the book here.
Mother Teresa is the most famous woman on the planet thanks to the divine love she still spreads, but how does she unite the world? With her prayers. With the mission she fulfilled.
Faith in action – would become Mother Teresa’s mission and she would later be called the greatest investor of smiles.
I also like to call this day “A holy day of Mother Teresa” All days, in fact, are like this: they carry the light of her soul, that spirit.
I close by praying every day with love:
May Saint Mother Teresa be our model of holiness.
Thank you!

NËNË TEREZA ME SHQIPTARË – Për të na mësuar të duam. – Nga Visar ZHITI

NËNË TEREZA ME SHQIPTARË
– Për të na mësuar të duam. –

Nga Visar ZHITI

Nënë Tereza shërbeu si misonare e dashurisë në Indinë e largët dhe hapi shtëpi bamirësie nëpër botë, iu dha çmimi Nobel për Paqe, u shpall shenjtore e shekullit XX, u bë gruaja më e njohur e planetit duke i takuar gjithë njerëzimit, – faleminderit që e patëm, – ndërkaq ajo deshi dhe mundi të mbajë lidhje përjetë me shqiptarët, të forta dhe shpirtërore dhe ta thotë hapur, kurdo që duhej, se jam shqiptare.

FAMILJA E NËNË TEREZËS

Kur Shqipëria ishte nën Perandorinë Osmane, pra nuk e kishte fituar ende pavarësinë, në një nga katër nënndarjet administrative të saj, në Sanxhakun e Shkupit siç quhej, pikërisht në qytetin e Shkupit, sot kryeqytet i Maqedonisë së Veriut, por atëhere nuk kishte Maqedoni, në një familje shqiptare me mbiemrin Bojaxhiu, Nikollës – mirditor, që kishte ardhur nga Prizreni – dhe të shoqes së tij, Dranes – nga Dukagjini i Gjakovës, – u lindi fëmija i tretë, në 26 gusht të vitit 1910, vajzë dhe i vunë emrin e bukur shqiptar: Goxhe. Dhe e pagëzuan menjëherë të nesërmen, se ishte shumë e dobët dhe s’dihej a do të rronte. Por ajo do të bëhej shenjtja Nënë Tereza Familja e Bojaxhinjtë njihej për virtytet dhe besimin dhe traditat. Kolë Bojaxhiu merrej me tregti, por ai do të ishte dhe themeltar i teatrit të qytetit të Shkupit, anëtar i bandës muzikore, ndërkaq veprimtar i çështjes kombëtare shqiptare, prandaj dhe e helmuan shovinistët, kur kthehej nga mbledhje nga Beogradi.
Të mbetur jetimë, Goxhja e vogël, motra e saj Agia dhe vëllai Lazer, do të rriteshin dhe edukoheshin nën kujdesin e nënës Drane, sa e dhëmbshur, aq dhe e paepur, e duruar dhe kurajoze, të cilat i trashëgoi dhe e bija, Gonxhia. Shpesh fëmijët e saj, për t’u marrë me diçka të dobishme, që të mësonin, jo vetëm të argëtosheshin, ajo i merrte dhe i çonte, ku? Në një shtëpi të varfër, ku njiheshin, të bënin punët atje, të pastronin, të lanin, të ndihmonin ata që s’mundeshin.
Gonxhja mësimet e para i mori në një shkollë shqipe në Shkup, më pas në gjuhën serbo-kroate se s’kishte më shqip. Pasionet e adoleshencës së saj ishin: të bëhej mësuese, të shkruante dhe recitonte poezi si dhe muzika, ajo luante në mandolinë. Këndonte këngë shqip, p.sh., ato të kompozitorit Lorenc Antoni, “Në kodrat mbi liqen”, por dhe lexonte poezi të Dom Ndre Mjedës, që do të bëhej poeti i rinisë së saj. Ia jepte vëllai i poetit Lazër Mjeda, mik i familjes, që e kishte mësues.
Dhe luteshin familjarisht të gjithë. Gonxhe Bujaxhiu, në kishën kroate të Letnicës në Kosovë, ku shkonin shpesh dhe në këmbë, ndjeu atë që quhet “Thirrje” dhe vendosi të bëhej murgeshë. Nëna e saj u mbyll për 24 orë rresht në dhomë, ajo e di ç’ka menduar dhe ç’lutje ka bërë, por, kur doli, i tha të bijës: “Bëju, por mos u kthe pas nga rruga, shko veç përpara!”
Nëse duhej të shpallej dikush e shenjtë, ajo është nëna ime, do të thoshte më vonë Nënë Tereza.
Dhe kështu 16-17 vjeçarja Gonxhe Bojaxhiu do të ikte nga Shkupi për në Irlandë. Do të studionte në Dublin për t’u bërë misionare te Motrat e Loretos. Gjuha e saj e punës dhe e jetës do të bëhej anglishtja.
Një vit më vonë do të nisej për në Indi.

NË INDI, NGA MINJTË TE YJET

Një letër tjetër nga Shqipëria, e rëndësishme, nga nëna Drane, që i shkruan së bijës se ç’bënte në kuvend e mbyllur, prandaj kishte ikur aq larg, në Indi, po dil, i shkruante, njerëzit janë jashtë, shërbeju atyre, ky është misioni yt…
Nënë Tereza del… U tmerrova, tregon ajo, kur pashë njëherë në një rrugë, në një lagje të varfër të Kalkutës një grua të dobët, të mbaruar, që po e hanin minjtë. Doja të ikja sa më parë, ta harroja ç’pashë, por u ktheva. Një dritë qe ndezur brenda meje. M’u shfaq Krishti… Përzura minjtë e shumtë dhe desha të ngre gruan… Me mundim e çova në spitalin më të afërt, s’ma pranuan, as në një tjetër, as në tjetrin. Dhe gjeta një dhomë private dhe e kurova vetë. Që nga ajo ditë jeta ime ndryshoi…
Nga minjtë tek yjet.

Lufta e Dytë Botërore (1939 – 1845) solli vështirësi ende më të mëdha edhe në Indinë e largët, atëherë nën sundimin britanik. Mungesat ushqimore ishin një hata tjetër. Nënë Tereza vazhdoi të punonte në shkollën, duke iu përkushtuar veçanërisht fëmijëve dhe njerëzve të margjinalizuar.
⦁ Kishte ndodhur thirrja brenda thirrjes. Ajo e la jetën si murgeshë për t’ju përkushtuar plotësisht ndihmës ndaj të varfërve të skajshëm, atyre që po vdisnin në rrugë dhe themeloi Urdhrin e saj, Misionarët e Bamirësisë. Botës i erdhi kështu një Tereze tjetër, që, siç thoshte, emrin e kishte zgjedhur në nderim të Terezës së vogël franceze, por dhe të shenjtores së lavdishme të shekullit XVI, spanjolles Shën Tereza e Aviles. Mbase vetëndjehej si rimishërim i tyre, sepse ngjante, me njërën nga shtati dhe me tjetrën nga vetëflijimi absolut. Në thellësi të qenies së saj, shtoj unë, kishte dhe Rozafën, gruan mitike shqiptare të murosur në përjetësi, por me dorën, gjirin dhe syrin jashtë, për të ushqyer foshnjën.
India e varfër nuk është vetëm në Indi, por gjithkund, edhe në vendet e zhvilluara, në Itali e Rusi e Francë, edhe në New York, do të thoshte Nënë Tereza dhe iu përvesh punëve me ngulm e pasion, bëri mrekullinë, arriti të hapë shtëpitë e bamirësisë në të gjithë kontinentet, Azi e Afrikë, Europë e Amerikë dhe Oqeani. Shtrirja e Urshërit të themeluar prej saj tashmë është globale.

Një mikja jonë murgeshë, Motër Elena, që ka shërbyer në Indi, na tregon se, “kur e merrnin vesh që isha shqiptare, më binin në gjunjë në rrugë dhe donin të më puthnin këmbët, se kujtonin Nënë Terezën”…

MARRËDHËNIET DRAMATIKE TË NËNË TEREZËS
ME SHQIPËRINË

…ishte vendosur regjimi diktatorial komunist, kufijtë u mbyllën, Shqipëria u shpall me kushtetutë si vendi i parë dhe i vetëm ateist në botë, kishat dhe xhamitë u mbyllën, u shëmbën apo u shndërruan në kinema, në depo prodhimesh bujqësore, në magazina armësh. U pushkatuan klerikë apo u futën burgjeve, etj, etj.
Nëna dhe motra e Nënë Terezës, Drania me Agen, do të mbeteshin vetëm në Tiranë. Agia punoi dhe në Radio-Tirana, nga që dinte serbo-krioatisht dhe duhej për sektorin e lajmeve në gjuhë të huaj, kurse vëllai Lazri, nuk u kthye më nga Italia, qëndroi atje si emigrant politik. Ai kishte studiuar në Grac të Austrisë në Akademinë Ushtarake dhe ishte bërë oficer.
Nënë Tereza e takonte, kur shkonte në Itali. Qeshnin kur ajo i thodhte se ti i shërbeve një mbreti që kishte 1 a 2 milionë shtetas, unë i shërbej një mbreti, që ka gjithë universin, Zotit.

Nënë Tereza e kishte të ndaluar rreptësisht futjen në Shqipëri. As emri nuk i përmendej. “Si shumë po vepron qoftëlargu në anët tona”, u thoshte Nënë Tereza miqve të saj. Djallit i thohte shqip: qoftëlargu. I dërgonte letra nënës dhe motrës, por shpesh e më shpesh ato nuk arrinin më, çensuroheshin nga policia sekrete.
Nëna Drane u sëmur, Nënë Tereza kërkoi leje të vinte ta shikonte. Nuk iu përgjigjën fare. Kërkoi të lejonin nënën e saj të vinte në Itali, të kurohej. Jo, thanë, është shumë plakë, s’lëviz dot dhe i ka kushtet më të mira këtu… Për të vdekur, po!
Trokiste Nënë Tereza nëpër ambasadat shqiptare, ku të mundëte, trokiste e trokiste, fort ashtu si zemra e saj, por jo, dyrt s’hapeshin. U shkruajti drejtuesve më të lartë të shumë shteteve në Europë e Amerikë, presidentëve të ndërhynin, ta ndihmonin, por Tirana memece mbetej tmerrësisht tiranike.

NJË SHKRIMTAR, I ARRATISUR NË SHBA

I vetëm ai sikur donte të korrigjonte gjithë atë mëkat që bënte Shqipëria ndaj Nënë Terezës.
Është fjala për shkrimtarin Bilal Xhaferri, me baba të pushkatuar nga regjimi, që ishte arratisur nga Shqipëria dhe kishte erdhur në Çikago, bënte punë të rëndomta, por vetë, i vetëm, kishte hapur gazetën “Krahu i Shqiponjës”, ku dhe boton një letër, dërguar Nënë Terezës. Ishte viti 1976 dhe ajo ende nuk e kishte marrë çmimin Nobël dhe Bilali 7 vjet kishte që kishte ikur nga Shqipëria. Merr vesh se Nënë Tereza kishte ardhur në Çikago, papritur si ajo, për punët me murgeshat e saj, vështirësitë dhe ai do të donte ta takonte, ta intervistonte, por ajo kishte ikur siç erdhi, papritur.
Vlerësimet që i bën në letër asaj shkrimtari çam, – edhe mysliman, do të thoshte ndokush, – janë të mrekullueshme. Edhe pse të shkruara gjysmë shekulli më parë, na nderojnë të gjithëve.
“E dashur Nënë Terezë! Ju i përkisni gjithë njerëzimit, i shkruante ai dhe vazhdonte, – Ju jeni e jona… imazhi jetësor i Shqipërisë, atij vendit tonë të dashur, që nga shumë vetë është konsideruar si vend i harruar nga Zoti, imazhi i gjallë i popullit shqiptar, popullit më të lashtë e më të vuajtur në Evropë.
[…] Si një dritë e largët qiellore, zemra Juaj e mirë, rrezaton rreze shprese dhe dashurie në zemrat tona dhe në zemrat e miliona njerëzve në mbarë botën.
Zoti e bekoftë zemrën Tuaj!”
I bashkohemi atij urimi, edhe për atëhere, kur regjimi nuk lejonte që të dinim se ajo ishte…

NË BURG.

Unë emrin e Nënë Terezës e dëgjova së pari në burg. Isha dënuar me 10 vjet heqje lirie nga shaku I poezive të mia, të cilësuara kundër regjimit.
E kam shkruar, sepse më dukej si metafora e njohjes së shqiptarëve me shenjten, është në librin tim, në burgologjinë “Rrugët e ferrit”. Po i lexoj ato rreshta:
“…një grup të burgosurish tymosnin duhan dhe po dëgjonin. Nuk e besoni? E po çmimin “Nobel” për paqe ia dhanë një shqiptareje, Motrës Terezë, e dëgjova vetë tek “Italia”, e dha RAI. Ti e ke dëgjuar? Jo këtu brenda, ko, sapo isha liruar nga burgu i parë. Andej e mbaja radion dhe kapa një surprizë: çmimi “Nobel” një shqiptareje, Gonxhe Bojaxhiu, murgeshë në Indi, tha spikeri italian. Pse më shikoni kështu? Kam faj unë që lodhem me ju! Dhe iku. Kush ishte ky? – pyeta unë. Murat Gjonzeneli, nga Vlora, e sollën prapë në burg. Rrëfen gjithmonë gjëra të çuditshme, sfiduese. Janë të fantaksur, thashë me vete, pa e kuptuar as vetë për kë e kisha, për ata që s’po besonin, për atë që shpikte çmime “Nobel” apo për të gjithë ne”.

ÇMIMI NOBEL

Dhe kishte një shqiptar dhe atje në Oslo të Norvegjisë, ku Nënë Terezës po i jepej çmimi Nobël në vitin 1979. E pranoi, sepse e mendoi që shuma që merrte, do ta përdorte me murgeshat e saj në ndihmë të të varfërve, po kështu kërkoi që në ceremenoni darka tradicionale të mos bëhej dhe fondet të përdoreshin po për të varfërit e saj në Kalkuta.
Rrugët e Oslos përflakeshin nga pishtarët me mijëra, që mbanin ndër duar qytetarët, që dyndeshin drejt hotelit, ku kishte bujtur Nënë Tereza. Donin ta shihnin.
Pranë saj ishte dhe prifti shqiptar nga Kosova, i riu Dom Lush Gjergji, ai që do të bëhej biografi më i mirë i Nënë Terezës.
Në konferencën për shtyp, para gazetarëve të shumtë të mediave ndërkombëtare, ai do ta pyeste: – Çfarë do të thotë për ju dhe motrat tuaja Çmimi Nobel për paqe? – …asgjë nuk ndryshon… çmimi është vetëm për të varfërit tanë, mendoj se ka qenë dhuratë prej Zotit…
– Cili është mesazhi juaj tani, kur jeni bërë zyrtarisht “Nëna e Paqes?” – do të ishte pyetja tjetër. “Duajeni njëri-tjetrin siç u do Zoti, – tha Nënë Tereza…
Përsëri Don Lush Gjergji, pyetja ende më e thjeshtë, pak çuditëshme për aty, që ai e dinte përgjigjen:
– Kush jeni Ju? Ç’do të thoshte botërisht Nëna Tereze: “Origjina ime është shqiptare… Për nga vokacioni, i takoj tërë botës. Zemra ime është e Zemrës së Jezusit”. Don Lush Gjergji diçka parandjente, që duhej të mbrohej për të ardhmen, prandaj dhe i dha Nënë Terezës një fletë të bardhë, që të shkruante dhe ajo me atë shkrimin e saj të rregullt dhe harmonioz si të rilindasve, me shkronjat si kokrrat e rruzares na la këto fjalë shqi si në një testament:
“Unë gjithmonë e kam në zemër popullin tem shqiptar. Shumë luti Zotin që Paqja e Tij të vijn në zemrat tona, në gjitha familjet tona, në gjithë botën. Lutem shumë për fukarat e mij – dhe për mua dhe motrat e mija. Unë lutem për juve. M. Teresa Bojaxhiu”

Tashmë nuk diskutohet më në botë që Nënë Tereza është shqiptare, megjithëse donin të na i merrnin, thanë jo maqedonase, rumune, kruate, sllave, indiane etj, por rëndësi ka se sa shqiptarët janë të Nënë Terezës? Të paktën sot, them.

* * *

Në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare në Jugosllavinë e atëhershme, në vendlindje Nënë Tereza shkonte herë pas here. Në Itali po. Vatikani… Shkonte në familjen e vëllait, Lazrit. Takonte dhe një kushëri të vetin, kineast në RAI, Gjon Kolëndrekaj nga Kosova, i cili më ka treguar që takonin dhe piktorin shkodran, të ikurin nga komunizmi, Lin Delija, me njohje europiane. Vetëm atij Nënë Tereza i ka qëndruar për t’i bërë një portret, që ia kërkoi e askujt tjetër në botë. Nënë Tereza ka ardhur shpesh dhe në SHBA, shqiptarët kanë ndjekur dhe mesha shqip me atë…

ARDHJA E NËNË TEREZËS NË SHQIPËRI

1989. Do të shëmbej Muri i Berlinit si prolog i rënies së perandorisë komuniste dhe Nënë Tereza do të vinte në Shqipëri.
Në Tiranë shkoi te varri i nënës së saj dhe i së motrës, të rregulluar me këtë rast. Por dhe te varri i diktatorit Enver Hoxha, vuri lule dhe atje, megjithëse ai e kishte penguar gjithë jetën, që ajo të mos vinte dot në atdhe. Ajo bënte realitet porosinë biblike: duajini dhe armiqtë tuaj, bëjini vëllezër!
Udhëheqja komuniste në fund sikur po zbutej ca, i kishte hyrë dhe frika për vetveten.
Kam lexuar një shkrim në gazetën e njohur italiane, “Avvenire”, se Nënë Tereza u ftua nga pasardhësi i diktatorit, nga Ramiz Alia dhe vejusha e diktatorit, Nexhime Hoxha, si ekzorciste, sepse varri i diktatorit – dhe kjo mbahej sekret, – dridhej, madje dëgjoheshin ulërima sikur të kishte brenda demonë, aq sa nga ushtarët që e ruanin, kishin përfundur në çmendinë.
Po e gjithë Shqipëria atëhere ishte një çmendinë dhe dridhej nga tmerri. Dora e Nënë Terezës solli qetësi.

Ajo do të vinte sërish në Shqipërinë e hapur dhe demokratike, shpesh e më shpesh. Do të hapte shtëpitë bamirësie, solli muresha të Urdhërit të saj. Bekoi projektin e Katedrales së re me emrin e Shën Palit, që do të ndërtohej në Tiranë, po kështu firmosi për ngritjen e Kryegjyshatës Bektashiane, vëllezërit e mi myslimanë, thoshte nëpër lutje a në fjalimet që mbante.
Në një nga vizitat në shtëpinë e saj të bamirësisë në Tiranë, kur erdhi ta takonte njëri nga presidentët e Republikes, ajo nuk e hoqi nga dora shkopin e leckës me të cilën po pastronte dyshemenë. Mbase donte të thoshte që ky vend ka nevojë të punojë e të pastrohet nga balta dhe gjaku, të ndrisë…
Nënë Tereza priti në Tiranë dhe Papa Gjon Palin II, i pari papë që vizitonte Shqipërinë, ashtu si një bijë që prêt mysafirët në derë të atit, e shoqëroi dhe për në Shkodër.
Aeroporti në Tiranë tani mban emrin e saj. Të gjithë që udhëtojnë nëpër botë, duket sikur nga aty i përcjell Nënë Tereza drejt qiejve të hapur dhe kushdo që vjen, përsëri duket sikur ajo u uron mirë se ardhjen.

Pata fatin ta takoj dhe unë Nënë Terezën. Kujtoj që iu afrova me adhurim dhe druajtje dhe i thashë:
– Nënë, kam përkthyer nga lutjet e Tua…
– Mir’ ke ba! – m’u përgjigj. Prerë. Pse? Po dyshoja tek vetja. Por jo, Kur u thellova më shumë në jetën dhe bëmat e Nënë Terezës, lexova se ajo nuk i pëlqente të flitej për të, edhe kur i tregonin gazetarë, studiues apo shkrimtarë se ç’kishin shkruar apo donin të shkruanin për të, gjithmonë i ndërpriste, mirë ke bërë, u thoshte, duhen të sensibilizohen të tjerët, që të bëjnë mirë.

Pastaj e kam takuar Nënë Terezën dhe në Romë, ishte një kohë kur RAI çdo mbrëmje në fund të lajmeve lexonte një lutje të Nënë Terezës. Kur punoja në ambasadë, botuam dhe një antologji me punime për Nënë Terezën, poezi, thënie dhe vizatime, ajo ende s’ishte kanonizuar dhe titulli librit në italisht iu vu: “Një shenjtore shqiptare me emrin Nënë Tereza”, ndërsa esenë time “Plagët nuk kanë atdhe” ia dhuruam dhe Papa Françeskut dhe një portret të Nënë Terezës, punim i një mikut tonë, piktorit shqiptar Gjergj Kola.

Ne do të ishim në Vatikan në meshën e shenjtë që celebroi Papa Françesku, kur shenjtërohej Nënë Tereza siç e tregoi dhe Eda në fjalën e saj.

PO DHE QILIMI SHQIPTAR

që i kishin dhuruar gratë shqiptare Nënë Terezës dhe ajo e mori me vete në Indi. I vogël, me motive popullore. Dhe lutjet po i bënte mbi atë qilim. Donte të prekte Shqipëri, edhe kur s’ishte, ta ndjente te gjunjët e dobët, t’i kalonte në gjak, te kockat, në shpirt. Por ajo e kishte Shqipërinë gjithmonë brenda vetes.
Motrat e Nënë Terezës e kthyen këtë qilim, ia dhanë arkipeshkvit tonë. Ka qenë në Katedralen e Tiranës…
Ashtu si në sindonen e famshme, në çarçafin që mbështolli Krishtin, që e vizitojnë me miliona veta dhe shkencëtarët kërkojnë përhitjen e kurorës së përgjakur gjithë gjemba mbi ballin e Birit të Zotit, plagët e gozhdëve, në qilimin e Nënë Terezës ne gjejmë vegimin e këmbëve të zbathura, ikjen larg për të qenë sa më afër. Dramën tonë. Aty është lutur Nënë Tereza…

Kam dëgjuar të pyetet, ndoshta më shumë me naivitet se sa me keqdashje: e ç’bëri Nënë Tereza për shqiptarët? Po dhe unë mund të pyes: po shqiptarët ç’bënë për Nënë Terezën?
Gjithsesi ajo bëri shumë e më shumë se ç’bëmë ne për atë. Ajo bëri mrekullinë, na dha dhe emër shpirtëror nëpër botë.
Të mos harrojmë, ajo thjesht ishte një murgeshë, as udhëheqëse shteti, as stratege ushtarake, as deputete a kongresmene, as biznesmene apo e pasur, etj, s’kishte asgjë, përveç rrobave të trupit dhe zemër më të madhe se vetja, por e tundi botën me të vetmen armë të saj: dashurinë. Dhe lutjet. Për ata që i ndjejnë, por dhe për ata që nuk i ndjejnë.

Lutjet e Nënë Terezës, uratat e saj janë dhe porosi qiellore, dhe dritë, dhe frymë, por janë dhe poezi, unë kështu i kam shikuar dhe trajtuar.
Dhe në ditët e fundit të jetës së saj, larg në Indi, ajo përjetoi tronditjet e Shqipërisë së 1997 dhe do te shkruante që murgeshat e saj të luteshin për të larguar të keqen nga atdheu.

PËR SHQIPËRINË TIME

E tronditur jam, se u trondit gjithë vendi im i mrekullueshëm.
Më dhemb zemra për jetët e humbura.
Plagë më hapin plagët e njerëzve.
I kuptoj andrrallat kur humbin paratë, por unë ju përgjërohem:
mos i sillni vuajtje edhe më njëri-tjetrit!
E di pse s’kemi paqe tani? Kemi harruar
të shohim tek tjetri vetveten.
Që armët dhe bombat të jenë të panevojshme,
te fqinji ynë të zbulojmë Zotin.

Mars, 1997

Dua të kthehem në Shqipëri, – mërmëriti. – aty të mbyll sytë…
Fuqia e Nënë Terezës është po aq e madhe në tokë edhe tani që Ajo është shpërngulur në qiell.

SI EPILOG LUTJET PËR KOSOVËN

Nënë Tereza pa dyshim si katolike ishte kundër çdo lufte dhe kundër çdo lloj arme që vret, që nga ato të abortit apo të urisë e nëpërkëmbjes e deri te ato të lemerishmet që shfarosin në masë,
Që të çlirohej Kosova, duhej të ndërhynte NATO-ja dhe u bë e para luftë morale për të shpëtuar një popull që po kërcënohej nga përzënia, nga ai eksod si në b ibël, nga zhbërja.
Presidenti i Shteteve të Bashkuara, Bill Clinton do të dëshmonte në qershor të vitit 2002: “Nënë Tereza, ishte e para Ajo që më bëri ta dua kombin shqiptar, dhe tani ndihem shumë krenar që plotësova një detyrë morale ndaj saj dhe ndaj vlerave të lirisë”.
Kaq herë u kishte thënë Ajo të mëdhenjve të botës: Ndihmojeni popullin tim! I telefonoi vetë dhe Shtëpisë së Bardhë në Washington. Dhe lutja Zotit iu dëgjua. E lëvizi botën. Pushoi lufta. Në Kosovë u vendos paqja.
Ajo dashuri prej nënëtereze dhe ai guxim duhet të jetë kudo.
Në Prishtinë tani është Katedralja me emrin e Nënë Terezës. Po dhe një qendër kulturore shqiptare me këtë emër është në Michigan, ne dhuruam aty një portret të saj, vepër e bashkëvuajtësit tim, arkitektit dhe artistit Maks Velo.
Po edhe në Chicago ka një rrugë me emrin e saj, na e tregoi Presidentja e “Care for Albania”, ka dhe një kishë, është dhe shtëpia e bamirësisë që themeloi Nënë Tereza dhe ne e kemi vizituar pa teklif, na është dukur si e Nënës tonë… Që ia dhamë botës. Ne shqiptarëve na erdhi 500 vjet pas kryeheroit tonë, Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, që me shpatë mbrojti atdheun, Europën, kulturën Perëndimore dhe u bë kryekomandant i përbashkimit. Por vjen dhe koha për një Nënë Terezë, e dashurisë së saj, koha e paqes dhe e bashkëpunimit njerëzor, që duhet të jetë e gjithmontë.
Prandaj dhe Nënë Tereza lutej: Mësomë të dua!

Album nga veprimtaria.

Koha për “leksione” Amerikës rreth zgjedhjes së Presidenteve!- Nga Senad Guraziu

( ngjitur: portret i Znj. Klinton, bërë me ndihmën e IA )

Vallë a nuk është e çuditshme që Amerika as 1 Miss-Presidente kurrë, kaluan shekuj dhe afro 50 Presidentë varg e varg! Ndërsa Kosova, shembullorja e urtësive të popullit, gjatë demokracisë “newborn” (pothuaj ende me cucëll, me biberon) i zgjodhi jo 1… por 2 Miss-Presidente (pata shkruar në humoreskën dikur, 2 vite më parë).

Dhe tani, siç e pamë desh e likviduan ish-Presidentin Trump, pothuaj në sy të botës, jo natën as tinëz… por në pikë të ditës. Krijohet përshtypja se në historinë e vet Amerika kurrë s’ka qenë më e “përçarë e më e ndarë”.
Siduket ka ardhur koha që Kosova t’i jep “leksion” Amerikës sa i përket demokracisë dhe avancimeve politike : ) Pse? Epo, sepse… sepse faktet të qarta, faktet shpalosin gjithçka, faktet janë fakte, as vetë shkencat s’ia bëjnë gëk pa fakte, pa le politikat.

Po ashtu, fakt është, bota e tendosur, gjithandej plot trazira, mosmarrëveshje, luftra, plot padrejtësi; Izraeli, Palestina, Rusia, Ukraina… gjithandej luftime, sulme, raketa, bombardime, viktima, lajme të këqija mozomokeq!

Fushë-mejdani politik globlistik di t’jetë i tmerrshëm, mos pyet… tashmë politikat i bëjmë madje dhe me kërcënime bërthamore, tashmë dhe bombat atomike i “hedhim” gjoja në tavolinat e “paqes” dhe i shtjellosim debatet.
Ruana zot, ngjashëm sikur dhe nënave, gjithmonë mendja na shkon tek skenari më i keq, një buton gabim, një buton i kuq, një buton i nxehtë dhe buuuum. Ja pse duhet shumë kujdes kur zgjedhen udhëheqësit.

Ja pse Miss-Presidenteshat do ishin “udhëheqëset ideale” të krizave moderne, sidomos në arenën e politikave globale. Sepse janë më të matura, më gjakftohta, më të arsyeshme, më pro-jetës, më kundër-vdekjes etj etj. Sa për Miss-Presidenteshat shtetet kurrë s’do luftonin mes vete, do pakësoheshin dukshëm me bomba e me raketa, pas ca dekadave ndoshta s’do ekzistonin fare armatimet. Garant, ato bërthamore do zhdukeshin, vetë Elon Musk me raketat e veta do i hidhte diku në humnerën kozmike, do i zhdukte atje diku afër Marsit. Me urdhrin e Presidentes do ta pastronte planetin nga secila bombë a bombulë e marrëzisë. Gjithë satelitët e tij, dhe raketat e SpaceX do ishin në shërbim të paqes, s’do guxonte t’ia kthente fjalën as gruas së vet, pa le Miss-Presidentes.

Miss-Presidenteshat sëshumti s’do i flisnin njëra-tjetrës, do pëshpëritej e do shushuritej, nëpër konferencat e botës do i shmangeshin njëra-tjetrës me çdo kusht, s’do pinin kafe bashkë as në Davos, as në OKB për inat, dhe kaq : )

Zoti Biden e kuptoi dhe vetë “limitin” kohor, përkundër vullnetit të mirë që t’i shërbejë popullit (me legjitimitetin + të një mandati tjetër), ja që zinte n’thua dhe desh u rrëzua 2-3 herë duke i ngjitur shkallët e “Air Force One”.
Ndërsa dihet, “Air Force One” përveç si avion udhëtimesh, përveç si avion vizitash e diplomatikash është dhe krye-shtab, është Gjeneralshtab, është “komandë mobile” e Komandantit të Forcave të Armatosura, jo vetëm atyre ajrore a vetëm tokësore… por madje dhe të “Space Forces”, të gjithçkaje. Me mini-raketë e me pistoletë, me mbidetëse e me nëndetëse, të 5 faqet e Pentagonit, gjithçka pentagonale i përkulet komandave dhe butonave të “Air Force One”.

Dhe tani bota mbarë e sheh, kamera gjithandej, President-Komandanti trulloset, i merret mendja akoma duke i ngjitur shkallët, jo vetëm nuk “përputhet” me parapritjet por dhe e rrezikshme që vetë “Krye-Komandanti” të kalamendet. Aspak shenjë e mirë. Presidenti Biden e di që burrat e kanë me zemër dhe duhet sa më realistik, asgjë s’është “limitless”, gjithçka i ka kufijtë e vet.

Ose bie fjala Presidentin Zelensky e quante “Putin”, i ngatërrohej Zelensky në pikë të ditës në foltoren e mitingut, e qartë, pleqëria i bën të vetat dhe në këtë drejtim nuk mungon as mirëkuptimi. Vetë pleqtë thonë nuk është “mëkat” t’bësh shaka me pleqtë, jo vetëm sepse gjithkush mplaket, gjithkush vjen në t’njëjtin moment, por sepse “kalamendjet” dhe gafat e pleqërisë janë aq simpatike, sikur u ngjajnë atyre kalamallëqeve engjëllore të fëmijërisë.
Mirëpo, dmth. thelbi është: çfarë nëse President-Komandantit i ngatërrohen ata butonat e kuq, i ngjet shkallët pa u kalamendur, i hip avionit mbarë e rehat por çfarë nëse e shtyp gabimthi butonin që s’do duhej dhe… etj. etj.

Duke i njohur sjelljet dhe psikologjisjen e Trump, e gjithë bota mbarë e dinë se atij si kandidat pikërisht kjo e fundit mund t’i ndodhë. Njëherë pati ngelur, s’e gjente si hapej dera e autobusit, s’e gjente dot butonin, dorezën. Nëse t’kishte patur aty 5-6 butona, padyshim do e kishte shtypur pikërisht atë që s’duhet.

S’jam kundër z. Trump (s’jam as amerikan madje, s’më takon as të votoj) mirëpo jam i drejtë, ai veç ishte President 1 herë, ndenji në “Shtëpi…” plot 4 vjet, s’është nevoja të fitojë Trump 2 herë… e ndokush tjetër asnjëherë. Politika nuk është sport, e saktë dhe kjo, por duhet sadopak dhe “fair”, apo jo. Andaj uroj kësaj radhe (pas largimit të Presidentit Biden nga kampanja presidenciale) të fitojë ndonjë “grua demokrate”, ndonjë zonjë e mençur, ndonjë “lady” e politikës largpamëse.

Ndërsa Kosova mrekullia vetë, avancimet me presidencat dhe me zgjedhjet s’kanë si i shmangen botës. Thonë se thëniet e popullit janë fjalë të mençura, nuk thuhet kot “thënie e urtë e popullit”, apo jo. Thuhet ashtu sepse janë thënie ngjeshur me përvojë e me urtësi. Psh. popullit në Kosovë i takon autorësia rreth thënies “femna i ka ment e shkurta”. Dhe shih, thuase populli na qenkësh ngutur me “thënien e urtë”, gjatë demokracisë “newborn” (pothuaj ende me cucëll, me biberon) i zgjodhi jo 1… por 2 Miss-Presidente.

Dhe shih çudinë po ashtu, çudinë e “anës tjetër”, Amerika gjoja zemra e demokracisë moderne, që nga vetë filli i fillimit, që nga Washington-i i Parë, si Presidenti i parë me “1 dhëmb” (njëdhëmbaxhiu), kaluan shekuj dhe afro 50 Presidentë varg e varg… populli amerikan as dhe 1 “mendjeshkurtër” s’e zgjodhi si Miss-Presidente! E qartë, koha për “leksione” Amerikës rreth zgjedhjes së Presidentëve, rreth Miss-Presidenteshave!

IDRIZI (një skicë për një njeri të ndershëm)- Nga Përparim Hysi

Kujtimit të IDRIZ SINANIT

Aty.mesviteve ’50-të të shekullit të kaluar,IDRIZ SINANI,nga TROPOJA,u vendos familjrisht në fshatin PETOVË të FIERIT. Unë kam lindur dhe,pothuajse,gjysmën e jetës (tani jam 82-vjeç) e kam kaluar në PETOVË.Deri 16-vjeç kemi banuar familjarisht atje dhe, mandej, për 25-vjet kam qenë mësues në PETOVË. Aty e kam njohur IDRIZ SINANIN dhe,natryshëm,edhe familjen e tij. Ishte malësor dhe,sado që jetoi mbi 50-vjet, në këtë komunitet myzeqarësh,në punë e në jetë manifestoi tiparet e një malësori:i drejtë dhe i ndershëm. Qe komunist,por kurrë nuk e bëri trupin “urë” ku mbi të të shkelnin njerëz me pozitë në kooperativë apo dhe të dërguar nga rrethi.
Ka kohë që ka ndërruar jetë,por kurrë nuk është vonë për të kujtuar një njeri të ndershëm. Kjo kujtesë bëhet paksa si e veçantë,se jo vetëm ka humbur ndershmëria,por dhe drejtësia.
*
Kurrë nuk shkruaj për gjëra që nuk i kam parë ose pa i dëgjuar me veshët e mi. Nëse po shkruaj këtë skicë përkujtimore për IDRIZ SINANIN, se ndershmërinë dhe përkushtimin për të mbrojtur të drejtën e kam parë dhe nuk kam se si e harroj. Ne,mësuesët,shpesh hanim drekë në mensën e kooperativës. Sado që për mësuesët ishte përcaktuar gjella e zakonshme:fasule,ne i nënshtroheshim këtij”ligji të brendshëm”. Në fakt,qe si padrejtësi.se për trraktoristët shërbehej mish dhe,jashtë çdo dyshimi,mish shërbehej dhe për kuarot e kooperativës,:si kryetari,përgjegjësi i sektorit apo sekretari i byros.
Po hanin traktoristët,me bërzolla dhe bashkë me ta dhe përgjegjësi i sektorit. Natyrshëm, kuzhinierja e kish lëshuar dorën andej nga përgjegjësi dhe një traktorist rebel, bërtiti:
-Kuzhiniere, në do t’i bësh nder përgjegjësit,merre për drekë në shtëpi,por këtu racionet bëj njëlloj,se njëlloj paguajmë. Në këtë moment hyri IDRIZ SINANI (u ndodh rastësisht aty) dhe,kur pa pjatën plot të përgjegjësit,shfryu:-Përgjegjës (po qe hileqar,tërë jetës veç ankohej),mos ta ndiej zanin me u ankue se je keq me stomakun. Me gjithë atë bërzollë je tuj u mbyt krejt!!!
Fytyra e”hileqarit” mend u ndez nga “dy sulme”njëherësh,dinak siç qe,i thotë kuzhinieres:-Më bën dëm kjo bërzolla,por më bjerë ndonjë gjë tjetër.
-Epo mirë,- fola unë,-tani e marr unë këtë bërzollën.
-Jo.Jo,- bërtiti kuzhinierja, se e ruaj për dikë tjetër.
Po ku të linte IDRZI? Këtë o e ha,Papi(kështu më thërresin ata që më njohin),o po shtrohem dhe e ha veta.
Deshi s’deshi,kuzhinierja u dorëzua. Bërzollën e përgjegjësit e hëngra unë.
*
Por kjo histori nuk mbaron me kaq. Përgjegjësi i”sëmurë(ia la Idrizi bërzollën në grykë),nuk mund ta përtypte atë ankesën e atij traktoristit dhe,ngaqë e kish dorën e gjatë e të rëndë,ndërhyri tek drejtori i S.M.T. dhe i hoqi traktorin. U ankua traktoristi i pafaj,po kush e dëgjonte? Atëherë kërkoi ndihmën e IDRIZ SINANIT. Ky i doli krah,shkoi me të në komitet të partisë së rrethit dhe jo vetëm kaq,po ua përplasi:-Kam qenë dëshmitar dhe dëshmoi,po qe nevoja me ankuesin do vete deri në Komitet Qendror. U thyen nga këmbëngulja e këtij malësori të ndershëm dhe traktoristit ia kthen traktorin.
*
IDRIZ SINANI kish qenë në qytet dhe,kur po kthehej në fshat,bashkë me të shoqen DUSHEN,u takua me mua.Zbrita nga biçikleta (qe një 10-vjeç më i mah se unë) dhe me politesë,e pyeta:-Hë,Bacë,si ia kalove nga qyteti?
-Lane mos e luej,- ma priti me të folmen e tij. Dhe një mik që e pata,e hupa!!! Po përse,BACË?- pyeta.
Ishim ndenjë tek veranda e mikut(i ka shtëpitë e veta),kur “trrak” ia thyen xhamin e penxheres.
-Ou,burrë,a ndjeve që ta thyen xhamin.Çohu e ta kapim”hajnin”!
-Jo,- më tha,- asht çuni i jem,m’i kërkoi do lekë për kinema e nuk ia dhashë…
-Çohu,-i thashë Dushes, dhe ika.
Çfarë po e due atë mik që nuk asht i zoti me edukue fëmijët e vet?…
*
IDRIZ SINANI ka ndërruar jetë,por e kujtoj me këtë shkrim për ndershëmërinë e tij dhe,sidomos.si një prind që edukoi fëmijët.Ata,me sa më kujtohen qenë 6 apo 7 dhe kurrë nuk sollën ndonjë shqetësim në shkollë.

Tiranë,20 nëntor 2024

SHENJTJA NËNË TEREZA MIDIS NESH – Takimi në Chicago – Triptik nga VISAR ZHITI

1.
NËNË TEREZA NË CHICACO
– Fjala në anglisht nga Dr. Sonila Sejdaras –
Presidente e organizatës “Care for Albania”

“Care for Albania”

What an honor, We gathered to celebrate not only the incredible legacy of Mother Teresa in our city but also the vital work we are doing through Care for Albania—a foundation that embodies her message of love and compassion.
Mother Teresa impact doesn’t come from grand gestures, but from the simple acts of love.
In her own words, “Not all of us can do great things. But we can do small things with great love.”
This resonates deeply with our mission at Care for Albania, where we focus on mental health needs within our communities, by taking small steps helping hundreds of individuals and inspiring thousands more.
Im proud to share some of our projects and their direct impact.
We have supported over 50 children on the autism spectrum with their dental care-most of them had never gone to the dentist due to Financial needs. Care for Albania brought their smiles back 🙂
In addition we helped financially to improve the infrastructure of two social services centers in Korca , the city where I was born and raised, to help the center better serve the community

One of the recent initiatives (2 years old), Each year in September we walk along with individuals and families affected by cancer. Focusing primates on their mental health needsWe were inspired to see the support so many Albanian youth, families and their children, and individuals diagnosed with cancer showing up and supporting our community in Chicago .
I believe it is our responsibility to increase awareness on these issues, to create safe spaces without fear of judgment and show up when they need us most. Just like the many examples of mother Teresa work.

Mother Teresa in Chicago 1980-1990’s

My portion of this event is to talk about Mother Teresa in Chicago. Her time in Chicago began in 1980 ( the year I was born, maybe as a birthday gift! had no idea she had lived & served in our city, in particular in “North Lawndale “ a neighborhood I’ve worked for several years as a psychologist
I privileged to say, I was walking the same footsteps of mother Teresa, in the very same neighborhood and possibly with the children of the people she helped in the 80’s. When the Sisters arrived in N Lawndale, they were determined to serve and spread love, but the environment was intimidating & harsh. The community was plagued by gang violence, shootings, and a pervasive sense of fear. Recognizing the difficulties they reached out to Mother Teresa, perhaps hoping she would suggest they relocate to a safer area.
However, Mother Teresa had a different plan. Instead of moving away, she decided to come to Chicago herself.Upon her arrival, Mother Teresa, didn’t shy away from the challenges of the neighborhood; instead, she actively engaged with the community. She went door to door, knocking on each one, introducing herself, and letting the residents know that the Sisters were there to help—bringing love, peace, and hope to a place that desperately needed it.
Imagine the shock and surprise of the people when they opened their doors to find this 5 foot tall woman, who had dedicated her life to serving the poorest of the poor, standing before them in the midst of their struggles. Her presence in Chicago was a testament to her commitment to serve those in need, regardless of the danger.
Mother Teresa’s actions inspired not only the Sisters but also countless others in the community and beyond. She taught them that real change comes from action, from stepping into the unknown, and from loving others without hesitation. Her legacy encourages us all to work tirelessly and to take initiative, reminding us that we should not wait for others to make a difference we must be the change we wish to see in the world.- ghandi
Here is the first time visiting to same place where Mother Teresa planted the sisters and served since 1980
Sister Bethel gardening…
The very same soup kitchen opened in 1980 and still contributing to feed thousands of hungry children and families.
Cruising with Mother Teresa

Mother Teresa didn’t call “Shotgun!”
But she ended up in the front seat of Mr. Ambuul’s van in 1983 looking for a place to live in Chicago.
After cruising a few tough neighborhoods around the city, Mother Teresa settled on a home in Pilsen, where sisters of the Missionaries of Charity still reside.
About 15 years later, Ambuul, before he retired from work he removed – the seat Mother Teresa sat in and carried it home.
In his own words
“It’s just a constant reminder of one of the greatest people on this planet,” And that we can all strive to be as god as that person and sit in that chair.”

Contribution of Mother Teresa in reducing gang and street violence
I also want to share another real story of mother Teresa impacting directly and people in our community.
Demetrius grew up in N-Lawndale, a neighborhood dominated by violence and gang activity, Ford’s life was the ring leader of 300 people.
“We were shooting from building to building.
Kids couldn’t go outside. I couldn’t even go out to the store without somebody going with me with two or three guns for protection,” Ford
However, the turning point in his life came during a meeting with Mother Teresa in the 1980s.
“Before Mother Teresa grabbed his hand, perhaps the most powerful thing Dimitri ever held was a gun”
Her compassion towards him offered a contrasting perspective to the life he was leading. This encounter not only inspired change within him but also the profound effect on he made in the community.
Ford’s life might have gone another direction had he not met Mother Teresa.

“I might be dead or locked up or doing some crazy s-,” he said.
The power of love and dedication in the face of adversity can inspire anyone to do good and uplift their communities, just as she did.
Thank you all for your presence today! A special thank you to the children in this room, our inspiring speakers, and the talented piano player for sharing such beautiful melodies with us. Remember, each of us has the power to make a difference. Tonight, all donations will go directly to supporting children in the city of Shkodra, Albania. Let’s come together to create a brighter future for them. Thank you once again—shume faleminderit!

2.
DITA E SHENJTËRIMIT TË NËNË TEREZËS
– Fjala në anglisht nga Eda Zhiti –

MOTHER TERESA CANONIZATION DAY.

***

3.
NËNË TEREZA ME SHQIPTARË
– Për të na mësuar të duam. –

Nga Visar ZHITI

FAMILJA E NËNË TEREZËS

NË INDI, NGA MINJTË TE YJET

MARRËDHËNIET DRAMATIKE TË NËNË TEREZËS
ME SHQIPËRINË

NJË SHKRIMTAR, I ARRATISUR NË SHBA

NË BURG.

ÇMIMI NOBEL

* * *

ARDHJA E NËNË TEREZËS NË SHQIPËRI

Ne do të ishim në Vatikan në meshën e shenjtë që celebroi Papa Françesku, kur shenjtërohej Nënë Tereza siç e tregoi dhe Eda në fjalën e saj.

PO DHE QILIMI SHQIPTAR

PËR SHQIPËRINË TIME

Mars, 1997

Dua të kthehem në Shqipëri, – mërmëriti. – aty të mbyll sytë…
Fuqia e Nënë Terezës është po aq e madhe në tokë edhe tani që Ajo është shpërngulur në qiell.

SI EPILOG LUTJET PËR KOSOVËN

Album nga veprimtaria.

Kavalieri s’është mëz që e lidh pas karrocës- Esé nga Fatbardh Amursi

–

Kur nisem për në Amerikë, lexoj kryesisht autorë shqiptarë, ndërsa në kthim autorë të huaj, ndoshta si një nevojë për kompesim. “S`iu del një fjalë e mirë nga goja për bashkohësit dhe fqinjët e tyre, por i ha meraku nëse brezat e ardhshëm do të flasin mirë për ta, njerëz që as i kanë parë, as do t`i shohin ndonjëherë. Është njësoj si të varësh buzët se ata që kanë jetuar para teje nuk të kanë lavdëruar kurrë.”-qorton perandori Mark Aurel të gjithë ata, që e kalbin fjalën e mirë në shpirt. Gjithsesi, “fjala e mirë” s`është dorovitje, lajkë, gëzim fals, me hidh e prit komplimentash, duke të kujtuar limonatat me pluhur kimikatesh. Pa një vizore, ku të mbështetesh, s`e heq dot një vijë të drejtë, këshillon Seneka. Vizorja në këtë rast ka vlerën e levës së Arkimedit, të shpatës së Aleksandrit që zgjidhi nyjen Gordiane apo të peshores, që, herë të kujton atë të drejtësisë dhe herë të farmacistit. Ja që ka disa syresh, që rrinë gjithë kohës me peshore në dorë, duke mos ditur peshën e tyre. “Një zemër e korruptuar nuk dua të më dojë”, shkruan Moleri tek Mizantropi, që për mua ka vlerën e një aksiome, pavarësisht se një “zemër e korruptuar” po bën namin duke ndotur atmosferën letrare, duke nxitur fiktivitetin dhe trafikun e influencës, duke pompuar autorë groteskë e nobelistë të fantaksur. (Dikur fabrikohej heroi, tani po fabrikohen autorë.)

Tek sa bisedoja me botuesin e “Onufrit” Bujar Hudhrin, ia mbërrin Besnik Mustafaj. Ishte hera e tretë, që takohesha me të. Në fillim, kur ai ishte gazetar i sapoemëruar në “Zërin e popullit” dhe më kërkoi një shkrim për Halil Jaçellarin me porosinë t`ia vija në dukje të qënit “shkrimtar nga klasa punëtore”, si një mbështetje kjo për prozatorin aso kohe i sulmuar nga autoritetet. Është i vetmi shkrim që kam botuar në atë gazetë. Herën e dytë jam takuar në një panair libri, shumë vite më parë. E pyeta, nëse kishte ndonjë botim, më tregoi stendën dhe ia bleva. Tani për herë të tretë folëm goxha, duke kujtuar brezin tonë të krijuesve. I përmenda romanin e Skënder Buçpapajt shoqëruar me konsideratat e mia. Më tha se nuk e kishte lexuar, por që do e lexonte. I fola dhe për tropojanen Brunilda Zllami, librat e së cilës tërhiqeshin në bibliotekën ku unë isha përgjegjës, madje romanin “Labirintet e Medeas” punonjëset e kaluan dorë më dorë. As e di se në ç`dorë shkoi më në fund. Kur u ndamë më dhuroi romanin e tij “Fati i marrë” me një dedikim, që s`e prisja prej tij: “Bardhit, mikut të hershëm e të përhershëm.” “Unë jo vetëm, që lexoj, por dhe shkruaj.”-nxitova t`i shpreh mirënjohjen. Dhe ashtu bëra. Shkrimin e botova në ExLibris.

Në Nju Jork më priste romani “I arratisuri” i patriotit tim, Taip Sulko. Hap zarfin, më pas kapakun e librit ku ndodhej dhe autografi i tij. Ishte hera e dytë që ma sillte librin me postë. Me patriotin s`di të jem takuar ndonjëherë, edhe pse në mendje më ka mbetur buzëqeshja e tij. Pasi e mbarova së lexuari, romani më pëlqeu, i hodha një sy shënimeve, por, për të qenë i saktë në diçka më duhej ta pyesja, kur shoh: patrioti më kishte hequr nga facebook-u. E konsiderova viktimë të ndonjë intrige se, nga ata që qesh kot më kot, s`e besoj se është apo i tillë: fjalën e mirë dhe gurin në trastë?! Desha ta lija në harresë këtë histori të shëmtuar, si disa të tjera të këtij lloji, por me që kupa u mbush, duhej derdhur. “Nuk lejoj asnjë që të më vjedhë një ditë të vetme, pa më shlyer plotësisht dëmin.”-më del në krah Seneka. I këtij halli duhet të ketë qenë dhe poeti Izet Shehu, kur ka shkruar poezinë “Autoportret”:

Nuk bëj pjesë në asnjë klan,

Shpeshherë grindem me vetminë.

Më mjafton ky shpirt që kam

Që të çmoj më shumë lirinë…

Nuk bëj pjesë në asnjë grup,

Kështu ndjehem dhe më mirë…

Jo se nuk i kam të qarta klanet, grupimet, psikopatët, delirantët, preferencat e kolegëve, animet politike, huqet apo të shkuarën e tyre, qoftë dhe mospërputhjet në karakter apo arsye të tjera për t`i ndenjur larg, por krijimtarinë e kujtdo qoftë: á priori e quaj të shenjtë. Për çdo libër që lexoj, autorin e lë pas dere. Ashtu si patrioti im, e kam fjalën për Izet Shehun, s`kam qenë asnjëherë pjesë e klaneve, e grupimeve, njësoj më kanë bërë keq, si socialistët dhe demokratët. Është e turpshme të mbahen qendrime partiake ndaj kolegëve, si në kohët. Kam reaguar i shqetësuar për feudet letrare, ku sjelljet në grup të kujtojnë votimet familjare. (Fjala “feud” nga anglishtja në shqip përkthehet: çiflik dhe grindje. Kur gjithkush i drejtohet tjetrit me fjalën “mik”, ty të kujtohet proverbi: “Më mirë një mik se sa një çiflik”, ndërsa Mizantropi i Molierit këshillon: “s`ka tregti më të fëlliqur, se sa me të gjithë botën mik”. Ndërsa mendjendrituri Seneka të këshillon: “Nëse ngatërrohesh me të këqinjtë, do e humbasësh atë shpirt të mirë që ke pasur.” Edhe pse u rri larg, prapë ta zënë derën.)

Shkruaj ese dhe veten s`e mbaj për kritik. Shoh me keqardhje: kush lavdëron pa lexuar, përkëdhel sedrën e autorëve duke tjerrur fraza boshe, duke mos i kursyer epitetet “evropian”, “botëror”, “postmodern”, merret në konsideratë kundrejt atij që të jep hakun, duke të vënë në dukje atë vlerë që s`është e lehtë të konstatohet e jo më ta konkretizosh. (Nuk është njësoj si t`i nxjerrësh citimet duke lexuar male me libra dhe t`i marrësh ato të gatshme nga facebook-u. Tjetër ta nxjerrësh arin, duke kërkuar nëpër Alaskë dhe tjetër ta blesh në dyqan.) Më thoni një kritik, që t`i mbahet mend një shkrim, sikurse mbahen mend introduktet e Nolit? “Njerëzit e mirë bëjnë atë që gjykojnë si të ndershme, edhe nëse kërkon shumë mund; e bëjnë atë edhe nëse i dëmton, edhe nëse i rrezikon. Dhe nuk bëjnë atë që e gjykojnë të ultë, edhe nëse iu sjell pasuri, kënaqësi, apo pushtet.”-shkruan Seneka dhe ti ndjehesh mirë, që në ato rreshta gjen veten. S`ia heq dot skalpin atij, që ua di se sa i vlen lëkura. Bëj kujdes me kavalierin, se ai s`është mëz, që lidhet pas karrocës. Sikur asgjë fare të mos bëjë, mjafton kohën, që mund ta përdorte për veten, e shpenzon për ty.

E pakta: mos e lëndo.

FJALËT E NËNËS PËR 14 VJEÇARIN….

“Një dritë që u ndez por nuk arriti të ndriçojë…

E shoh ende fytyrën tënde, bir,

si një dritë e brishtë,

si një zog që mezi kishte mësuar të fluturonte.

I shoh duart e tua të njoma,

më kujtojnë pemët e njoma të pranverës,

ende të papërkulura nga erërat e jetës.

Ti ishe vetëm katërmbëdhjetë,

vetëm fillimi i një rruge që s’mundi kurrë të hapet.

Çfarë faji kishe ti, bir?

A e di, e pyeta veten mijëra herë

kur trupin tënd e pashë të shtrirë, pa frymë,

në një dysheme të ftohtë shkolle

ku duhej të mësoje për jetën, jo ta humbje atë.

Kush është kjo dorë e zezë

që shkrepi dhunën mbi ty,

kush ia vrau shpirtin më parë

që të shkatërronte edhe tëndin?

A thua ishte një djalë si ti,

një shpirt i njomë, një zemër e rritur pa dashuri?

A e kishte provuar ndonjëherë një përqafim?

Apo vetëm britma, urrejtje dhe dhimbje?

Më thuaj, bir,

a pate frikë kur u ngrite për herë të fundit?

Kur e ndjeve se bota po të braktiste?

A mendove për shtëpinë, për ne, për ëndrrat e tua?

Unë isha atje, duke pritur,

me tryezën plot e një karrige bosh.

Nuk e dija se ai boshllëk do të bëhej përjetësi.

E di që nuk mund të të kthej.

Por nuk mund ta pranoj këtë dhimbje,

këtë padrejtësi që ta hoqi të ardhmen.

Një shkollë që duhet të ishte strehë,

një shoqëri që duhej të ishte mbrojtëse.

Si u bë e gjitha një varr për ty?

Ti ishe dashuria jonë,

pse u bëre viktima e indiferencës?

A nuk e dëgjoi njeri britmën tënde,

a nuk e pa njeri dhimbjen e atij që ta mori jetën?

Sa të verbër jemi ne, prindërit, mësuesit, të gjithë.

Sa të humbur janë ata që nuk dinë më të duan.

Tani mbetem këtu, me zemrën time të copëtuar,

duke të kujtuar në çdo hap, në çdo frymë.

Ti ishe pemë që sapo kishte lulëzuar,

por një dorë e egër ta shkuli rrënjën,

dhe tani unë, si hije e një nëne,

qaj në heshtje,

ndërsa toka përqafon atë që unë s’mundem më.

Një dritë që u shua dhe la pas një natë pa fund…..”

Qypi me mjaltë i Xhelo Koçisë, një rrëfim i vërtetë- Nga Bedri Çoku

Kur Halim Xheloja ( Koçia) goditi shtëpinë e vet me topa (murtajë ) vetëm sepse i ati, Xhelo Koçia, ishte komandant i Ballit Kombëtar për zonat e rrethinës së Vlorës, ndërsa i biri komandant i një çete partizane, njerëzit e krahinës që çapëluan sytë e veshët nga habia, vajtën një e nga një e tufa-tufa tek i ati i “gjeneralit” dhe, të indinjuar për veprën e djalit-partizan, pyetën: – Po mirë, mo, Xhelo Koçia i famshëm, i thanë, si shpjegonetë që yt bir la nam duke e goditur me predha shtëpinë e tija, ë? I prekur, burri i mençëm dhe trim i Labërisë, u gjegj: Edhe im bir, si shumë të tjerë, bijtë e mi, mori mendjen e serbëve, që po gënjejnë dynjanë, bashkë me ca bashto të tjerë të origjinës tënë, pa dinë e iman, sikur në malin e Koçisë, në një guvë, paska qypa të mbushur me mjaltë. Pa po janë turrur ca humbameno, si im bir dhe kush e kush të zaptonjë ndonjë qyp me mjaltë. Të parët që futën lugën, thirrën në kupë të qiellit: “Mjaltë, o popull, mjaltë!”… Tani ata s’po thërrasin më, sepse lugët me mjaltë mbaruan, u ka dalë m…Këtë po ha edhe im bir. Po dale, dale, se nuk është ngopur ala`! Në këtë jetë do të jeni e keni për të parë që, tani për tani, im bir po ha me kënaqësi çka brenda në qyp, nesër, ai dhe i tërë populli do ta hanë me pahir…” Këto fjalë profetike të Xhelo Koçisë m’i tregonte në burgun e Burrelit, Ladi, djali i madh i Halim Xhelos, gjeneralit, i cili në vitin 1966, doli i vetëm hapur kundra heqjes së gradave të ushtarakëve, veprim për të cilin u dënua me heqje të lirisë. Kam qenë në burgun e Burrelit me Halimin, më vonë edhe me të birin, Ladin, kopjo ky, siç thonë, i Gjyshit të vet. I shpëtonin lotët rrëke për të atin që kishte vdekur aty, në Burgun e Burrelit, nga një “atak në zemër”. Kështu ua kishin transmetuar vdekjen e “komandantit të SS-ve”, siç e quante veten Halim Xhelo, i burgosur, gruas dhe fëmijëve. Ndërsa të vërtetën e vdekjes i biri e mësoi vetëm kur e dënuan edhe atë dhe e sollën aty, në burgun e Burrelit. “U hap fjala njëherë, në vitin 1972, më thoshte Ladi në burg, sikur im atë kishte vdekur, madje pak ditë pasi kishim qenë unë e mamaja në takim me të”. Çuditesha kur njerëzit më ndalonin rrugës e më ngushëllonin. I kundërshtoja që vdekja e babait s’ishte e vërtetë. Ata hapnin sytë, gati sa s’i shqyenin. Aq i fuqishëm ishte disinformacioni i Sigurimit të Shtetit, atëherë. “ Ore, u thosha njerëzve, unë para tri ditësh isha tek babai dhe e lashë shëndosh e mirë…” Shkova në shtëpi i mërzitur tej mase dhe i thashë mamasë që duhet të shkoja patjetër në burg te babai. Pse? – më pyeti ajo. – Sepse janë hapur fjalë, i thashë, sikur Halim Xhelo ka vdekur…Mamaja sa nuk ia dha kujës. U nisa menjëherë. Komandanti i burgut, Hazbi Lamçe, qeshi kur i thashë se kisha vajtur për të pyetur, nëse ishte gjallë babai, apo jo? Më takoi përnjëherë me të. Edhe babai vuri buzën në gaz, sapo dëgjoi pse kisha vajtur, por jo aq pa teklif, siç qeshi komandanti i burgut –

Dëgjo, bir, më tha i vendosur për të më treguar diçka shumë të rëndësishme: mund të dëgjosh edhe herë të tjera se, gjoja Halim Xhelua vdiq, ose vrau veten, a më the e të thashë, por asnjëherë mos u beso përrallave të Sigurimit të Shtetit. Babai nuk do të vdes kurrë, këtu, në burg, aq më keq po të vras veten. Sepse e di, ndoshta, edhe më mirë nga cilido që drejton sot shtetin dhe qeverinë. Që, këtu, tek unë, një ditë do të vijnë të gjithë ata që drejtojnë këtë ngrehinë kriminale shtetërore, ndoshta jo të gjithë, pasi disa do të hanë plumbin kokës. Vetëm dy vetë mund të jenë ata që do të shpëtojnë, emrat e të cilëve s’po t’i them, sot. Por ama, një gjë ta kesh të qartë, bir! Unë mund të vdes këtu, në burg, por kurrë nga vetja ose mosha, atë mund të ma shkaktojë shteti, ndoshta dhe një njeri i lig, mbi të gjitha, mallkimi, që më ka dhënë babai. Ka më tepër mundësi mallkimi, sepse jam i vetmi, ndoshta, në të gjithë Shqipërinë që, gjatë luftës, për të çliruar vendin nga pushtuesit, shkallmova shtëpinë time me predha, i verbuar nga ideologjia antinjerëzore e antikombëtare e komunizmit. Por edhe kur erdhi nëndetësja angleze për të marrë babanë tim të famshëm, unë, me urdhër nga lartë, shkova për ta ndaluar të ikte nga vendi e për ta arrestuar, si kundërshtar politikë. E thirra nga bregu dhe i thashë se do të pendohej po qe se largohej nga atdheu. E shava, e mallkova. Ndërsa ai m’u përgjigj vetëm kur më tha se do të kthehej përsëri, por vetëm atëherë, kur ne, partizanët, të kishim mbaruar qypin me mjaltë, dhuratë nga sllavët, të cilin kishim nisur të hanim. Më la amanet që kur të lindnit ju, fëmijët e mi, të mos ju edukoja me marrëzitë e mia. Më uroi shpëtim të shpejtë nga kthetrat e djallit, me emrin “komunizëm, dhe iku.” Ladit i shpëtuan pika loti për Gjyshin që kishte vdekur pikërisht ato ditë në Amerikë. Pasuria e tij, si trashëgim, erdhi nga Amerika me fjalët:“ Vetëm për fëmijët e Halimit, i cili u martirizua në burgun e Burrelit, duke luftuar për të larguar nga vetja djallin e tmerrshëm të shekullit XX…”Atë vit, para se të vdiste Halim Xheloja ( Koçia) në burgun e Burrelit, varën veten katër djem të rinj, 22 deri në 30 vjeç. Emrat e të cilëve nuk përmenden në këtë shkrim, vetëm për të mos ngjallur në zemrat e vrara kujtime të hidhura. Ata i dhanë fund jetës së tyre të re, ngaqë nuk donin t’u jepnin kënaqësi xhahilëve që e përftonin teksa shkaktonin stërmundime te të burgosurit politikë. Ishte viti 1975, viti më i egër, ndoshta, i luftës brenda llojit, kur gjeneralëve më në zë të ushtrisë së diktaturës u ikte koka, sikur të ishin presh të mbjellë në një zallishte. Luftë, e cila në burgun e tmerrshëm të Burrelit, nga administrata e burgut, u përkthye në tortura fizike e psikologjike ndaj qënieve të mbyllura brenda katër mureve, si njerëzit më të rrezikshëm për diktaturën. Tri herë në muaj nisi të bëhej kontrolli nëpër dhomat e të burgosurve që do të thoshte, tri herë në muaj, me detyrim, të zbrazeshin në oborrin e burgut, qëllimisht, dyshekët me kashtë, jastëkët me kashtë e, mbi to, edhe ato pak ushqime personale të rezervuara, nëpër trastat e varfra të të dënuarve. Të gjitha këto të përziera së bashku, me shpejtësi marramendëse, duhet të transportoheshin pastaj nga të burgosurit e sfilitur nëpër dhomat e ngushta, siç ishin, kashtë e ushqime, sepse, ndryshe, ngurrimi më i vogël, do të shoqërohej me shkopinjtë e gomave, apo bishtat e kazmave, me bollëk në duart e policëve, mbi shpinat e pambrojtura. Në këto kushte Halim Xhelo refuzoi të nxirrte dyshekun e tij në oborr. E thirrën në zyrën e komandantit tepelenas, Idajet Dedës, në prani të komisarit dhe operativit të burgut. E pyetën pse nuk zbatonte rregulloren e burgut dhe ai, Halimi, i egërsuar siç ishte, u përgjigj: – Zoti shef i SS-ve, komandanti juaj i SS-ve, pra, unë, Halim Xhelo, nuk i bindem më urdhrave tuaj antinjerëzore e kriminale. – I dënuar,- e ndërpreu komandanti i burgut, ju nuk po kundërshtoni urdhrat e mia, fatkeqësisht po kundërshtoni e nuk po zbatoni rregulloren, të cilën ju, vetë, e keni firmosur, dikur, së bashku me Kadri Hazbiun. Urdhëro, shikojeni! Rregullorja e burgut të Burrelit, e theksonte saktësisht tri herë në muaj kontrollin fizik të të burgosurve, firmosur nga Kadri Hazbiu dhe Halim Xheloja. I mbetur keq “komandanti i SS-ve” protestoi, duke pyetur: – Pse me rregulloren time e të Kadriut i torturoni ende të burgosurit ju?- Patjetër, sepse armiqtë e pushtetit popullor, si puna jote, nuk kanë ndryshuar që pasardhësit ta ndryshojnë rregulloren…Halimi u kthye në dhomë i dërrmuar shpirtërisht. E morën përsëri pas disa orësh. Këtë herë nuk e kthyen si më parë në dhomë, te bashkëvuajtësit, por u përgojua sikur e kishin dërguar në birucat e Degës së Punëve të Brendshme të Burrelit, për ta ridënuar. Mos vallë atje, i vrarë në ndërgjegje, Halim Xhelo i dha fund jetës, ngaqë me firmën e tij vazhdonin të fikeshin ende jetë njerëzish, siç ndodhi kohët e fundit me djemtë e rinj, të vetëvarur në dritaret e larta të burgut të Burrelit?. Apo i dhanë ndonjë kokërr koçifos, siç ndodhte rëndomë në të tilla raste…Megjithatë, i biri e qau të atin njerëzisht, pavarësisht shkakut nga i cili ai vdiq…Tani Ladi jeton në Itali, familjarisht. Do të kthehem në Shqipëri, – më tha para ca vitesh – sapo të bindem se “qypi me mjaltë” i Xhelo Koçisë do të jetë zbrazur i tëri në Shqipëri…

“Kënga e sprasme e Balës”, dorëshkrimet nga gjyshi dhe i ati te Gavril Dara i Riu

Gavril Dara i Riu lindi më 1826 në Pallaci të Sicilisë në një familje të trashëguar bujarësh shqiptarë, që kishin kaluar përtej Adriatikut pas vdekjes së Skënderbeut. Po kështu Dara i Riu bëhet poeti trashëgimtar, pra brezi i tretë i një familjeje me kulturë kombëtare, ku kishin bërë emër gjyshi i tij Gavril Dara Plaku, dhe i ati Andrea, veçanërisht në mbledhjen e folklorit arbëresh. Kjo trashëgimi kulturore familjare ashtu dhe talenti i tij do të përbëjnë shtratin krijues që prodhoi poezinë e tij të madhe. Dara mbaroi seminarin shqiptar të Palermos dhe përfundoi studimet për drejtësi dhe punoi si avokat. Si njeri i zoti në fjalë e në veprime, mori pozita administrative në disa qytete. Botoi një fletore letrare me emër Paligenesi, që merrej me letërsi italiane.

Në Romë, në vitet 1871-1874, drejtoi të përkohshmen La riforma. Fundin e jetës e kaloi në qytetin Xhirxhenti, në të cilin vdiq më 1885. Dara u mor me drejtësi, gazetari e poezi, duke pasur interes të veçantë për filozofi e arkeologji. Ai u mor me jetën e me kulturën italiane. Po si trashëgimtar i brezave të kulturuar të familjes, ai u mor me folklor dhe letërsi shqipe. Veprat i mbetën në dorëshkrim. Në dorëshkrim mbeti edhe kryevepra Kënga e sprasme e Balës, që u botua e plotë më 1906 në Katancaro. Më parë Zef Skiroi kishte nisur botimin e poemës më 1887, mirëpo një botim në vazhdime u bë në La Nazione Albanese gjatë viteve 1900-1902. Dara kishte shkruar edhe “Alcune Poesie” (1848) dhe “I nostri mali” (1870). Kënga e sprasme e Balës është pandan i Milosaos të De Radës : ka figurën poetike të freskët si ajo, por ka një strukturë artistike më të lidhur. Është një kryevepër e poezisë romantike shqipe.

Mbledhja e dorëshkrimeve

Pasioni i Gavril Dara i Riu ishin poezia dhe folklori, të ushtruara në vazhdim të traditës të gjyshit Gavrilit Plakut dhe të atit Andrea Dara. Gavril Dara i Riu ka rrëfyer para se të ndërronte jetë se: “Prindët tanë, që kur ikën nga Arbëria, erdhën në vitin 1485 dhe stisën katundin Palazzo Adriano. Ata ruajtën ndezur në zemër kujtimin dhe dashurinë për atdheun. Gjyshi im mblodhi së pari “Këngët e pleqërisë”, të cilat më pas u botuan pjesërisht nga peshkopi Krispi dhe nga Dhimtër Kamarda, që kuptonin sa vlen nderi i kombit. Në mes të dorëshkrimeve të gjyshit, Ati im Andrea gjeti të fshehura, ato më të shtrenjtat, këngën “Rënkimet e Nik Petës dhe të Pal Golemit” dhe në fund të fletës kishte vënë shënimin: Këto duhet të quhen Kënga e sprasme e Balës”.

Sipas Gavrilit të Ri, Andrea, “zuri të endej lart e poshtë, a thua se kish dalë për gjah, duke pyetur pleqtë dhe plakat nëse i dinin këngët e Balës; ca këtu e ca atje mblodhi gojë më gojë pjesën më të madhe që mungonte në shkrimet e të atit (Gavril Dara Plaku) dhe i shtoi ato. Pas zbulimit të dorëshkrimeve të Gavril Darës Plakut dhe zbulimit të këngëve të reja, i hyri shkrimit të një vepre, i shtyrë nga fakti se këto vargje ishin fragmente pak a shumë të arrira, por duke i lexuar kuptoi se mungonin disa pjesë.

Në fakt, dorëshkrimi përmbante vetëm gjashtëdhjetë vargje në pjesën e parë, po aq në pjesën e dytë dhe diçka më shumë në të tretën, gjithsej 280 vargje. Albansk Samling, Theca. II.17, fashikulli VIII (A-3). Në vazhdim të kontributeve të gjysh Gavrilit dhe të babait Andrea, Gavril Dara i Riu këto dorëshkrime i sistemoi, i renditi së bashku dhe fillimisht i botoi pjesë – pjesë në periodikun “Arbëri i Ri” i Giuseppe Schirò- Plaku, ndërsa duke filluar nga viti 1900, pjesë më të plota u botuan në italisht dhe në shqip në revistën “La Nazione Albanese”. Si libër më vete, poema epiko – lirike “Kënga e sprasme e Balës”, e ndarë në katër pjesë me 1640 vargje, u botua e plotë në vitin 1906. Kjo vepër u shqipërua nga Razi Brahimi dhe është ribotuar disa herë në Shqipëri./Gazeta Panorama

HIMNI I ALFABETIT- Nga Parashqevi QIRIAZI

Sot ësht’ dita shqipëtare

të përpiqemi

Alfabetin ton’ të mbrojmë,

Shpejto burrani.

Shkronjat tona jan’ të arta,

Këto duamë.

Shqipëri, atdhe i dashur

Ne s’të lemë ty të varfër.

Shkronjat ton’ kanë

për të mbrojtur

Me gjithë shpirt shqipëtarisht.

Arëmiqtë o shqipëtarë

po përpiqenë

Shkronjat turçe dhe gërqishte

Të na japinë.

Le t’i mbajnë ato për vete,

Kemi tonatë.

Ata duan shqiptarë ndarjenë tonë.

Këtë punë shumë kthjellet

e treguanë.

Ngrihuni pra t’u tregoni

se ju s’i ndroni

(HEJZA)

ZËRI I PRISHTINËS – Poezi nga ATDHE GECI

Në orën e re të Republikës së Kosovës

Atdheu ynë po e ruan forcën e herojve

forcën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut

forcën e Rilindjes sonë Kombëtare, si

dhe lidhjen me gjuhën dhe flamurin

Në orën e re të Republikës së Kosovës

Kosova është e nderuar t´i ngjaj vetes

ti ngjaj kohës, lirisë, dhe lavdisë së saj

Populli i zgjuar di ta bëj ndryshimin e

e vet, në emrin e pakufishëm të Ilirisë

Në pafundësinë e qiejve dhe të eterit

qerrja e yjeve dhe e hënave nuk i nxë

të gjitha dëshirat dhe premtimet tona,

e ardhmja ka gojë greminash të kohës

ku flatrojnë nëpër ajër erërat dhe retë.

Ky çast lirie i Republikës së Kosovës

është drita e diellit dhe hënës në rendje

vargjet që mi dikton muza dhe mendja,

janë e nesërmja jonë e gjatë, prandaj,

atdheu është i gëzuar që ti ngjaj vetes!…

Atdhe Geci – Dortmund, 2024

TAKIM I PËRZEMËRT ME POETIN DHE STUDJUESIN E NJOHUR SEJDI BERISHA- Nga TAHIR BEZHANI

Me Sejdi Berishen,Pejë,17.11.2024

Sot ishte një ditë e veçantë në kalendarin ditor të këtij viti në ikje . Pas afër pesë muajsh, takova mikun ,poetin, shkrimtarin e mirënjohur në të gjitha gjinitë letrare, z. Sejdi Berisha, në shtëpinë e tij, në Pejën e dashur, të cilës ia kushtoi tërë jetën me veprat e tija madhore.
Gjithmonë me mikun Sejdi Berisha jemi takuar çdo tri jave, apo së largu, çdo muaj. Nga fundmaji nuk u takuam deri me sot.
Ngjau, siç i ngjan çdokujt të sëmuremi, të jemi paqejf, mos të kemi disponim etj. Pra nuk u pamë, nuk hurpëm kafe se bashku për afër pesë muaj. Ishin të gjatë, sa shekulli (për mua) muajt e kaluar. Humba “durimin” dhe dje, me 16 nentor e pyeta në telefon, për mundësinë e takimit.
-Të pres kur të duash më tha, shumë i gëzuar!
U gëzuam të dytë. Sot, mora drejtimin e Pejës për në shtëpinë e mikut tim, Sejdi Berisha. Aty kah ora 11-të preka zilen në derën e oborrit. Doli një çun, sigurisht nipi i Sejdiut, dhe menjëherë më zgjati dorën e më foli: “ Urdhëro, gjyshi është këtu, ka bërë më mirë, po të pret!….”
Te dera e dhomës ia lëshova një zë si prej shpati, o Sejdi Berisha, ku të kam ore burrë?!
U ngrit në këmbë nga krevati, pashë se iu hap balli si shkëmb bjeshke, i buzëqeshi fytyra dhe u ngrykuam bukur gjatë…

-Sa më paska pas marë malli tha, duke u ulur në krevatin e tij!…
Besa e tradhtuan edhe dy-tre pika lot malli… Mua jo!… U bëra guri!..
Pas pak filluan pyetjet reciproke mes nesh.
Më pyeti për gjithë familjen time. Pastaj edhe unë fillova ta pyes ngadalë për familjen dhe muajt e kaluar me sëmundjen e zgjatur… Më tregoi gjerësisht. Vuajtjet e tija i përjetova thellësisht nga se vite më parë e kisha kërkuar atë” çorbë,” ndonëse pak më ndryshe…
I ofruam “ vuajtjet” deri në qeshje!Sa u gëzova kur e shikova duke qeshur!…
-Eh, ndal pak!- më foli. Dua të di për gjithë shokët, miqtë tonë kudo i kemi. Tregomë miku im, si janë tropojanët, të gjithë, si e kam Lulzim Logun. A keni zhvilluar ndonjë aktivitet letrar, si u ka shkuar puna. Po në Gjakovë si janë shokët, si e kam Muharrem Kurtin, a është mirë?!
Gjitha këto pyetje që mi bëre miku im!…
Dhe fillova t’i përgjigjem për çdo gjë që ishte i interesuar, aq sa dija e i mbaja mend ngjarjet. Kuptova se e kishte marë malli shumë, sytë iu mbushen me lot. Sejdia ishte krahu i djathtë i bashkëpunimit në gjithë Malësinë e Gjakovës e jo vetëm, në kuptimin letrar.
Përderisa unë hurpja kafen pranë tij, ndali për pak çaste bisedën, duke më shikuar me vështrim të veçantë, në heshtje….
Dhe si një tingëllimë i erdhi dëshira të dijë edhe për shkrimet e botimet e miqve.

Sa i interesuar ishte Sejdi Berisha për Mitingun jubilar të poezisë në Gjakovë!
-Eh, gati të harroj, po foli ndoshta më tepër, por më paska pas marë malli. Më trego për Mitingun e Poezisë në Gjakovë!… më foli.
E shikova në RTK, një emision, por ty nuk të vërejta askund?!
Pse, mu drejtua miku im. E njoftova duke i thënë me sinqeritet se Mitingu arriti qëllimin të manifestojë jubileun e 6o vjetorit me shumë sakrifica. Jam i gëzuar, i fola, se ka premtime nga qeveritaret komunalë së mitingu duhet të mbahet në vazhdimësi si fryt e aset kulturor i qytetarëve të Gjakovës e jo vetëm. Sa u gëzua poeti Sejdi Berisha!..
Pyetja e tij e serishme ishte, po këtë radhë a kaluat mirë ? U zura pakës ngushtë, si t’i përgjigjem, nga se, mirë ishte, por jo çdo gjë mirë…
Dhe i dhashë përgjigje të shkurtë e lakonike: “ nusja e mirë boll, por pakës qorre!…”
Ehe, ndali fjalën, i kuptova të gjitha!… Faleminderit!… tha dhe mbet pakës në kujtime…
Nuk u ndal me aq. Sërish trajtoi çeshjen e mitingut, duke shtuar: mendoj se duhet të vazhdoni gjithmonë së bashku, si tani e dy decenie më parë, duke ngritur sa më lartë bashkëpunimin shpirtëror të krijuesve të Malësisë së Gjakovës.
Isha në mesin e dashamirëve të fjalës së shkruar, i thashë, aty ulur në sallën solemne të Pallatit të kulturës “Asim Vokshi”në Gjakovë. Nuk u ndjeva keq, i fola, sepse mosha kur ikën, bëhesh i tepërt edhe në “dasmë”….

Tek i sëmuri nuk duhet të qëndrosh edhe aq gjatë. Ishte bërë një orë ndeje e biseda që nuk e kishin fundin askund. I urova shëndet e të mbara në jetë, duke ia dëshiruar sa më parë shërimin dhe takimin me miqtë tjerë nga Gjakova, Tropoja , Klinë e vende tjera.
Në përshëndetje e sipër, si i përmallur tha se së shpejti do të pimë kafe në hotel “Turizmi” në Bajram Curri me gjithë miqtë e tjerë. U bënë shumë të fala!….

Gjakovë,17.11.2024

PRISHTINA – Tregim nga EGLANTINA MANDIJA

Komentet

Cancel reply

Lajme të ngjashëm

DITA E SHENJTËRIMIT TË NËNË TEREZËS – Fjala në anglisht nga Eda Zhiti –

NËNË TEREZA ME SHQIPTARË – Për të na mësuar të duam. – Nga Visar ZHITI

Koha për “leksione” Amerikës rreth zgjedhjes së Presidenteve!- Nga Senad Guraziu

IDRIZI (një skicë për një njeri të ndershëm)- Nga Përparim Hysi

SHENJTJA NËNË TEREZA MIDIS NESH – Takimi në Chicago – Triptik nga VISAR ZHITI

Kavalieri s’është mëz që e lidh pas karrocës- Esé nga Fatbardh Amursi

FJALËT E NËNËS PËR 14 VJEÇARIN….

Qypi me mjaltë i Xhelo Koçisë, një rrëfim i vërtetë- Nga Bedri Çoku

“Kënga e sprasme e Balës”, dorëshkrimet nga gjyshi dhe i ati te Gavril Dara i Riu

HIMNI I ALFABETIT- Nga Parashqevi QIRIAZI

ZËRI I PRISHTINËS – Poezi nga ATDHE GECI

TAKIM I PËRZEMËRT ME POETIN DHE STUDJUESIN E NJOHUR SEJDI BERISHA- Nga TAHIR BEZHANI

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

Komentet

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

NEWS LETTER

SOCIAL