1

Prishtina pati hyrë në jetën time shumë kohë më parë se të vinim këtu, përpara se të ndaleshim në atë stacion, përpara se ato vajza të vogla gjimnaziste me bluxhinse, të çuçuritnin në buzëmbrëmje duke krehur flokët nën një llambë neoni, me një pasqyrëz që qarkullonte nga njëra dorë te tjetra. Ajo pati hyrë përpara se të lexonim reklamën: Hotel “Grand Prishtina” në çdo kilometër, në natën që po binte.

Prishtina të befasonte me formën e saj të zgjatur në hapësirë që sa vinte e lartësohej. Skulptori shtyu derën e makinës dhe zbriti i pari.

– Është një pamje që të sjell ndër mend…

– Durrësin, – tha Bujar Rugova. – Edhe unë, kur e kam parë Durrësin për herë të parë, kam kujtuar Prishtinën.

– Me një ndryshim, – tha skulptori.

– Durrësi rrethohet me detin, kurse Prishtina me Fushën e Kosovës, – tha përsëri Bujari.

Prishtina kishte hyrë në jetën time, ose më mirë një natë e qiellit të saj, e fushës dhe e tokës së saj, ishte ngulitur përgjithmonë tek unë e afërt dhe e largët njëkohësisht.

– U lodhe, Drinë?

– Disi.

–  Është udhë e gjatë e më vjen keq që nuk po mundemi ta shohim fushën e Kosovës – murmuriti Bujar Rugova, pasi mbylli derën e makinës me tërsëllëm.

– Nesër,  tha skulptori. – Nesër.

Kishim thuajse gjithë ditën në udhëtim. Mëngjesi na pati bashkuar në brigjet e liqenit të Shkodrës. Liqeni ishte në atë ngjyrën e plumbtë, ngjyrën e fjetur, të përgjumur të ujërave në fund të verës e në fillim të vjeshtës, kur nisin shirat. Shavaret e shelgjet përkulnin ballin. Zogjtë e vonuar iknin të trembur në shtegtimet e largëta dhe ne qëndronim përballë njëri-tjetrit në kufijtë e tokës me ngarkesën e  çmuar në kamionin “Albania”. Shiu na pengonte të shihnim fytyrat. Ai binte si të donte ta bënte më të gjatë hapësirën e shkurtër, ku hidhnim hapat drejt njëri-tjetrit, mbushur me atë ndjenjë të thellë, të afërt e të lashtë, si jeta e ngurtësuar në kamionin “Albania”. Ishte e pamundur ta fiksoje njeriun te vija e kufirit nën atë rrjetë të dendur shiu. Fytyrat e njerëzve rrëshqitnin nëpër ujë si shtatore të ngujuara. Vetëm kur u afruam fare pranë, kur kaluam vijën e kufirit dhe shtrënguam duart e njëri-tjetrit, dëgjuam belbëzimin e emrave: Bujar Rugova dhe Azem Prizreni, vetëm atëherë menduam se edhe ne qemë po aq të zbehtë, po aq të lagur nga shiu e po aq të malluar sa ata. Azemi zgjati dorën pa shtuar asnjë fjalë.

Më pëlqejnë njerëzit e heshtur, që nuk e zbulojnë veten brenda një çasti, që të mundojnë sadopak me heshtjen e tyre. Në sytë e Bujarit kishte diçka nga liqenet e kulluara ma1ore të mbushur me lulet e tejdukshme.

Ndoshta të dyja palët ishim sforcuar në buzëqeshjen tonë të ngrirë. Në buzë kishim shumë për të thënë nga malli i njëqind viteve të shkuara nën një strehë, duke pritur të pushonte shiu. Azemi e ngiste makinën i heshtur. Kisha pasur aq kohë sa ta ndieja të afërt atë burrë të heshtur, më të heshtur se një gur varri, me një emër aq të dashur për mua.

Kur isha fare e vogël, kisha ëndërruar për një bacë me emrin Azem, i cili e shpëtoi tim atë nga vdekja dhe e solli te të gjallët, te ne.

Skulptori këndonte me zë të ulët, i shoqëruar nga Bujar Rugova. Kënga kumbonte si e habitur në kubenë e makinës, përplasej nëpër xhama dhe dilte e lirë e fluturonte në hapësirën e mbrëmjes së përmallshme.

Këngët ishin të lashta dhe rridhnin njëra pas tjetrës. E dija që sku1ptori ishte këngëtar i këngëve të Jugut. E dija që ishte i pari në sofra tek kthente ndonjë gotë, por nuk e merrja dot me mend që dinte aq shumë këngë kreshnikësh dhe aq shumë këngë për fatosat e Kosovës:

“Kaçanik, ty të raftë pika,

Nuk po din se ç’asht frika,

Shtatë sahat tu u therë me thika,

Shtatë sahat me thika n’dorë…”

– Po ju,  Drinë, nuk dini të këndoni?

– Nuk i di të gjitha këto këngë.

Makina ecte me shpejtësi. Muzgu dendësohej. Reklamat: “Hotel Grand Prishtina”  u bënë më të shpeshta. Në një stacion autobusi djelmoshat ngacmonin një grup vajzash ekskursioniste. Vajzat u ndalën dhe e përshëndetën makinën dhe shoferët e kamionit “Albania” me duartrokitje.

– Hana, gjyshja ime, e këndon përherë këngën e Rexhës, – thashë papritur.

– E dini historinë e saj? – më pyeti Azemi.

Ishte hera e parë që merrte pjesë në bisedë.

– Azemi është një thesar i pazbuluar, – tha Bujari.

– Mahitet, – tha Azemi.

– Jo, nuk mahitem. Vetë më ke folur për nënën gjakovare, e cila nuk e ndali dasmën, edhe kur e gjeti të vdekur birin e saj të vetëm.

– Nuk e prishi dasmën? – pyeti Azemi. – Po dasma ka qenë e shenjtë në këto troje. Nëna e dinte se krushqit ishin të lodhur  dhe nusja vinte nga larg.

Ndërsa Azemi tregonte, mendoja për Hanën. Pikërisht aty, në atë kube makine, përbri tij, m’u duk se e zbulova shkakun përse e këndonte aq shpesh, edhe në shurdhimin e saj të plotë, ime gjyshe këngën e Rexhës:

“… Po thotë nusja hyna e dola,

Kurrë një fjalë me Rexhën s’fola.”

Edhe Hanës i qe tretur pa lënë gjurmë një djalë në Luftën e Dytë Botërore. As emër, as varr nuk la. Nusja e re u kthye te të vetët. Hana nuk e përmendte asnjëherë të birin, dhëndër të padhëndëruar, as nënën time, nuse të panusëruar.

“…More krushq, hani e pini,

Nesër Rexhën në dhé t’ma  shtini.”

Zëri i ngrohtë i skulptorit, dilte drejt e nga shpirti. Atë e ndiqte Azemi. Dasma dhe vdekja. Si ishin përzier kështu në këngët tona? Nuk e di nga më erdhi edhe mua dëshira për të

kënduar. Zërat tanë për çudi, shkriheshin me njëri-tjetrin.

“Çohu, Rexho, çohu, djalo,

Se s’ka nana tjetër-o!”

Azemi shkeli gazin e kerit të vet. Reklamat e Grandit tani fluturonin. Sapo filloi shiu, dritat e Prishtinës lundronin e thyheshin pas xhamave të makinës.

– Po ti kënduake bukur! – tha skulptori.

– Nuk jam shquar ndonjëherë për këngë.

– Po më çudit pak, – tha përsëri skulptori.

– S’e marr dot me mend, si e vazhdoi dasmën me gjëmën e një vdekjeje të tillë, – thashë .

– Vdekjen nuk do ta pranonim, sido që të na vinte, – vërejti sku1ptori.

– S’ke ç’i bën. Mund të vdesësh papritur nga një rastësi ose nga një banalitet, edhe ditën e dasmës, – tha Bujari.

– Ndoshta, por megjithatë kjo është e tepërt, është përmbi forcat e njeriut.

– Ashtu duket, – tha Bujari. – Po asgjë më njerëzore se kjo s’ka.

Po kundroja Bujarin. Megjithëse i ri, tregonte më shumë, për shkak të rrudhave të thella e të lëkurës së rreshkur. E kishte qëlluar të vërtetën me çi1tërsinë e tij. Po më dukej krejt e gjallë ajo nuse e largët. E kërkoi, e priti dhëndrin në odën e nusërisë, e kurrë një fjalë me të s’e foli. E ku ta dinte, e ngrata, se dhëndri  i bukur ishte i vdekur? E ku ta dinte murga, se dhëndrin po ia mbante të fshehur nëna dhe se ai po e priste në heshtjen e ftohtësinë e vdekjes, ndërsa daullet e dasmës së tij nuk reshtnin atë natë?

– Nënat tona, duken të buta si prej pambuku, po zemrat i kanë gatuar me strall, – tha skulptori.

Shiu u dendësua papritur. Trokiste mbi xhamin e makinës i njëllojtë. Ujërat rrëshqitnin e krijonin arabeska, rrëkera gjarpëruese e lozonjare, që na turbullonin vështrimin dhe e mbulonin pamjen anash me avull, si të donin ta merrnin me vete, ta largonin e shpërndanin dhimbjen që të gjithë e fshihnin me vështirësi, e mbulonin në heshtjen e nderë, duke ndjekur lëvizjen e kamionit “Albania” me ngarkesën e tij të çmuar. Ç’kishte qenë një herë jetë, dashuri, luftë e një shekulli të tërë, po zbriste në Prishtinë, nën atë shi, e materializuar në gur, në dru, në metal e në pëlhurë.

– Ja, erdhëm më në fund, – tha Bujari.

Në hollin e hotel “Grand”-it dritat të rrethonin me një belbëzim të vagët, të përgjumur, që dukej se binte edhe mbi lëvizjen e vazhduar të njerëzve. Ishin mbushur baret, sallat dhe kolltukët. Njerëzit hynin e dilnin indiferentë, të mardhur e të lagur, me përplasjen e lehtë të këmbëve. Tingujt e një orkestre ngjiteshin si nga nëntoka. Diku këndonte një grua.

– Nga koncerti në koncert, – tha Bujari.

Po koncerti në kubenë e makinës kishte diçka shumë të vërtetë, të sinqertë dhe intime.

– Koncerti ynë ishte më i bukur, – thashë.

– Kjo nuk luan, – vërejti skulptori – Drina Gurasi është një grua e kursyer në lëvdata.

U ulëm në kolltukët prej meshini të zi në hollin e rrethuar me mure mermeri. Prisnim Azemin që po na regjistronte emrat në sportel. Dyqani përballë hotelit, apartamentet dhe ajo rruga e gjatë mbushur me njerëz të kërrusur nën çadrat, të ngutur, si në një vrapim, reflektoheshin në dyert e xhamta të hollit. Përpiqesha të lidhja reklamat në çdo kilometër me hotel “Grandin” e vërtetë, që më rrëmbeu me butësinë  dritave të ngrohta, me shkujdesjen e të rinjve, me ecejaket elegante të nuseve paksa të lakuara, si luledielli, ndaj supeve të burrave të tyre.

– Këtu do të keni rast të njihni ajkën e inteligjencës, tha Azemi, thuajse me bezdi, kur solli numrat e dhomave tona. Morëm bagazhet dhe iu drejtuam ashensorit.

– Mos ia vini veshin këtij eremiti! – tha Bujari, – Azemi e quan kohë të humbur ndenjjen midis njerëzve, në lëvizjen e pandërprerë të këtij hoteli luksoz.

Azemi qeshi pak i zymtë dhe tha: “Më falni, por më pëlqen më tepër të tymos në shtëpinë time!”

Ashensori na ngjiti në katin e gjashtë. Ishte një natë pak e ndryshme nga të tjerat. Gjatë kohës që lëvizja nga njëri abazhur te tjetri, nga banja nëpër dollapë e nxirrja nga valixhja të gjitha çikërrimat që duhen vendosur kur vjen në një hotel, mendimet më ishin disi të shpërndara. Kërkoja t’i lidhja, por ato nguleshin me një qëndresë kryeneçe e nuk donin të shkonin në rrjedhën e zakonshme. Pastaj ato shkundeshin si ata zogjtë shtegtarë të trembur, që nisen nëpër udhëtimet e largëta, pasi kanë humbur prijësin e tyre dhe përplasin krahët pa drejtim, në hapësirën pa anë e pa fund.

Dhoma ishte e veshur me dru të errët e nga dritaret me perde të shkurtra vinin dritat e Prishtinës, të lagura në shi. Në çfarëdo formash që të më shfaqej Prishtina në sytë e mi, ajo ishte e lidhur me atë ngjarje të largët të tetorit të vitit 1944, kur në një mbrëmje në një apel, e nxorën tim atë nga rreshti, bashkë me njëqind e katër djem të tjerë dhe i mbyllën në një barakë për t’i pushkatuar. Shpesh më sillej mendimi, nëse ishte trim apo frikacak im atë, që u iku gjermanëve nga thonjtë e vdekjes midis plumbave, apo qe ashtu si përsëriste Hana: “Jetëgjati nuk u bëka kurrë jetëshkurtër”?

Im atë na e kishte përsëritur aq herë, se e shpëtoi jo vetëm guximi për t’u ikur plumbave, por edhe një bace me emrin Azem

E si përcollen nga njëra shtëpi në tjetrën, njerëz te tjere mikpritës, bujarë, deri në kufi. Im atë u kthye bashkë me lirinë, i tretur, i stërzgjatur, me atë histori të ngatërruar të ikjes lakuriq nga plumbat e esesëve.

“Këtu duhet të ketë shumë Azemë”, thashë me zë të lartë, duke ecur e shkujdesur në tapetin ngjyrë bari, ndërsa krihja flokët.

Trokiti dera. U dëgjua zëri i skulptorit.

– Drinë, je gati?

– Ja, edhe pak.

U vesha shpejt e shpejt e dola.

– U vonuam, – tha skulptori, – na presin për darkë.

– Edhe kjo darkë, nuk më hahet fare sonte, – thashë.

– Mban linjat ti, nuse e Miroshit, – u tall skulptori.

– Mos e pyet. Po ti si u rregullove?

– Jemi më të thjeshtë ne, burrat.

Ashensori ishte i zënë nga një çift. Një djalë i paralizuar i ulur në karrocë dhe një vajzë. Nuk desha të hyja, po skulptori as që e vuri re ngurrimin tim dhe kështu u gjendëm të katërt në ashensor. Vajza ishte e gjatë dhe shumë e bukur. Era e lehtë e parfumit, flokët e bardhë, si prej argjendi, bënin kontrast me djaloshin thatim, me ballë krejt të rrudhur, si prej plaku dhe sy të vegjël, të plumbtë. Kur zbritëm nga ashensori, nuk e di pse pata dëshirë të ikja sa më larg e të mos e shihja kurrë më krekosjen e çupës me thonjtë me manikyr të kuq, shumë larg vuajtjes së syve të të gjymtuarit, që ajo e rrotullonte në karrocë, si një mostër të rrallë.

Zbritëm në katin përdhes nëpër shkal1ët prej mermeri të zi. Në të majtë ishte bari. Rrëshqitas më zuri syri gruan, që këndonte me zërin e kumbueshëm kontr’alto, me një moshë dhe me një fizionomi të papërcaktuar. Sapo u dukëm në derën e restorantit, Bujari u ngrit e na e bëri me dorë. Tryeza ku po na prisnin ishte përbal1ë hyrjes kryesore. Një tryezë e rrumbullakët me karriget e larta me cohë të gjelbër. Azemi buzëqeshi i ngujuar në heshtjen e tij. Shiu nuk ndihej në Grand, veçse në përplasjen e lehtë të tij  në xhama.

– A u çlodhët pak? – pyeti Bujari.

– U çlodhëm, – tha skulptori.

– Ju jeni lodhur më tepër, – thashë, ndërsa vështroja si dridhej dritëza e praruar, me një bardhësi qumështi, mbi serviset e karafilat e kuq ende të freskët, stërpikur nga pikat e shiut që rrëshqitnin ngadalë, si pika loti.

– Është udhë e vështirë malore, por ne jemi mësuar – tha Azemi.

– E dini ç’thonë për Malin e Zi? – pyeti Bujari.

– Thonë se atyre maleve të larta u është zgjatur qafa deri në re, duke parë me zili fushën e Kosovës.

– Ah, kjo zilia! – tha skulptori.

– Zili e vjetër, shkatërrimtare, – tha Bujari.

E kaluam Podgoricën dhe malet e zeza gjithë mëngjesin e asaj dite. Male e qiell. Një masiv i egër, i rëndë shkëmbor, që përshkohej nga hekurudha e thyhej papritur nga lëndinat e blerta. Nuk i kalova me sy mbyllur, si Hana dikur. Vëreja me vëmendje peizazhin e rreptë, me shtëpitë e ngulura të shpërndara nën mjegullën, që dukej sikur rrëshqiste nëpër çatitë e pjerrëta,

A thua pati arritur deri në atë lartësi gjëma e urës së Ribnicës dhe ato male nuk qenë turpëruar?

“Sytë m’u terruen e dita u ba natë, nuk kisha dashë me e çue atë kob në Boletin”, përsëriste mixha.

Po kryeqyteti i maleve të zeza dukej krejt i qetë. As i madh, as i vogël, me udhët e mbushura me njerëz, me dyqane, me gra të veshura e të krehura bukur, sikur asgjë e keqe të mos kishte ndodhur asnjëherë e në asnjë vend.

Skulptori buzëqeshi lehtë, si të lexonte në sytë e mi gjithçka. Bujarin e kërkuan në telefon. Ai u ngrit i gjatë, i zhdërvjellët, me lëvizje të prera, pak i përkulur. Kur u kthye, ishte shend e verë.

– Kush të kërkoi? – pyeti skulptori.

– Im bir, Lumi.

– Lumi është sugari i Bujarit, – tha Azemi. – Nuk rri dot pa bacën e vet.

– Sapo ishte ngritur nga gjumi  e nuk shkulej nga telefoni, – tha Bujari.

Për një çast ra heshtje.

– Dikur kam pasur shumë shpresa te Bujari, – e ngacmoi Azemi.

– Tani i ke bjerrë krejt? – pyeti Bujari.

– Jo krejt.

– Thuaje më mirë të vërtetën, bacë!

– E kam pasur edhe nxënës. – tha Azemi.

– Njëherë, pothuajse jemi prishur keqas, – tha Bujari.

– Nuk i kam pranuar një pikturë, – tha Azemi.

– E unë, vëllezër jam hedhur deri në tavan nga idhnimi. Mendoja se e kisha kryevepër. Edhe në Paris mund të paraqitesha me të. Diçka po e mendoja veten të rëndësishëm, derisa edhe nusen time do ta pyesnin gazetarët e huaj: “Si e ndieni veten ju, gruaja e një personaliteti?,..

– Pse nuk thua se e pate gatuar një çorbë?

– Jo, përkundër, isha i bindur se ti bacë, na paskëshe mbetur shumë prapa. Jeta po ecte përpara me vrull e Azem Prizreni nuk do të mundej dot kurrë ta kuptonte pikturën moderne.

Azemi u ngrit të porosiste diçka. M’u duk se nuk i pëlqente të dëgjonte për grindjet e vjetra.

– Ju nuk mund ta merrni me mend se sa fort ka qenë i zemëruar me mua.

– Na duhet të shohim qartë! – ngulte këmbë, – qartë, siç sheh edhe populli në artin e tij. Nuk i kemi bjerrë ende vlerat kombëtare, që të futemi në botën e tymnajave dhe të hiçit. Kemi nevojë për dritë e qartësi. Kemi nevojë t’i themi sa më hapur të vërtetat tona, që janë vetëm tonat e të papërsëritshme për një komb tjetër. Më mirë të mos i dalësh përballë Azemit kur është në inat e sipër. Ja, po jua sjell vetë verën e famshme të Pejës.

Azemi shtrëngonte në duar dy shishe vere me etiketën e Pejës. l hapi me lëvizje të sigurta dhe i mbushi gotat.

– Gëzuar! – tha.

– Gëzuar! – iu përgjigjëm.

– Veç ta dini, se nuk më ka bindur krejt Azemi, – tha Bujari.

– E sigurisht, – tha Azemi. – Nuk kam mundur të të bind, megjithëse jemi grindur fort me njëri-tjetrin.

– Nuk është e vërtetë, – tha Bujari. – E kam kuptuar plotësisht se ke të drejtë, kur më ka mahitë nëna ime: “Ç’asht ky tevatur, more bir, a ban me ma tregue pak?” As Vjosa, as çunat s’kanë kuptuar gjë.

Mirë nëna, që po tallej, po brezi i ri, brezi i arsimuar, përse po më shihte me ftohtësi? Gati-gati jam mbyllur në vete.

Zëri i Bujarit u dobësua. Vështronte ngultas, pa i shkëputur sytë, përballë. Ishte pak i zbehtë. Nuk e di se si lexova tejpërtej në fytyrën e Azemit. Edhe skulptori, edhe Azemi vështronin në të njëjtin drejtim. Ktheva kokën. Dera prej  xhami ishte hapur krejt. Për herë të parë ndesha aq shumë djem e vajza të reja, të gjymtuar, nëpër karrocat e tyre, tek pinin verë, rrethuar nga këngë në gjuhë të huaj. Nuk e dallova asgjëkund djalin thatuq e belbëzak. Kishte më

tepër fytyra të lëmuara e të dhjamosura, të mbështjella nga tymi i dendur i cigareve. Ato fytyra,  të gëzuara, të mbufatura, që luhateshin, qeshnin e argëtonin, të trishtonin pa masë.

– Ç’janë këta? – pyeta.

– Takimi i paralitikëve të të gjitha republikave të Federatës Jugosllave, – tha Azemi.

– Qenkan shumë, – thashë.e rrëmbeva gotën e dytë të verës, që po më zgjaste Azemi.

– Mos u trishtoni kaq, – tha Bujari me zë të ulët.

– Gjymtimi më i shëmtuar është ai që nuk shihet me sy. Nuk shihet deri në atë shkallë, sa vetëm kur e zbulon krejt papritur, nën një petk të ndritur a në një trup të përsosur gjithë atë kalbësirë dhe të vjen të klithësh nga habia: “Ç’je ti, njeri, kërmill apo kufomë?”

– Kërmill? – pyeti Azemi. – Kërmijtë, kur ecin, lënë vazhdë.

– E po t’i hapësh pak sytë, nuk ke përse çuditesh, gjurmët i gjen. Gëzuar, Drinë!

– Gëzuar!

– Kjo është një verë e jashtëzakonshme, – tha skulptori e më pa me vëmendje, që s’po ua ndaja sytë duarve të mëdha, të fuqishme, leshtore të Azemit, si të ishin diçka e veçantë, e shkëputur krejt nga ai.

– Nuk gjen askund si kjo verë, – tha Azemi.

– Do ta shpiem Drinën në Pejë e siç duket, kemi një fat të mirë, –  tha Bujari, – Drinën nuk e zënka makina, siç e zë nusen time.

– Nusen time e zë ashensori, bile edhe makina qepëse, – qeshi skulptori.

– Ja, më në fund e nxori kokën edhe nusja, më parë se vajza. Kjo do të thotë se të mori malli, – i thashë skulptorit.

– Mos mbetshim kurrë pa mallin e nuseve! – tha skulptori.

– Sa fëmijë ke ti, Azem?

– Pesë, – tha Azemi.

– Ndërsa unë kam tre djem, – tha Bujari.

Ne me skulptorin buzëqeshëm.

– Tani do të dalim të turpëruar, – thashë unë.

– Pse?

– Sepse ne që të dy kemi vetëm nga një, – tha skulptori.

-Edhe ju?! – pyeti i çuditur Azemi. – Mos, bre burrë!

– Këtë sakrificë nuk do ta pranonte asnjëri nga ne dhe në radhë të parë, asnjëra nga  gratë tona, – tha Bujari.

“Hana”, mendova. “Hana ime përsërit: “Kemi gjallue mbi vdekjen, sepse nuk i kemi lanë kurrsesi djepet shkretë …” E ç’do të ishte një vend, një vend i vogël, po të mos kishte nuse trime, që do të sillnin në jetë shumë sokola e sokolesha?

– Unë i kam tre, – tha Bujari, – po me Lumin nuk vë asnjërin.

– Lumi bën vjersha, – tha Azemi.

– Është një bejtexhi i vogël, dhe unë mendoj se do të bëhet mbledhës folklori.

– Jo, – tha Azemi, – Lumi yt do të bëhet poet i vërtetë.

– Paska edhe emër të veçantë, – thashë unë.

– Emrin ia ka vënë e ëma. Ajo deshi që Vjosa të kishte edhe një Lumë.

– Vjosa e paska emrin nusja juaj?

– Kur të takoheni ju të tre: Lumi, Vjosa edhe Drina, merre me mend se ç’do të bëhet, një përmbytje e tërë, – tha skulptori.

– Këtë vit kemi qenë bashkë për pushime,- tha Azemi, – dhe Lumi donte të dinte saktë a ka qenë Azem Galica “trim me fletë”, siç thoshte kënga. Unë kam lindur shumë vite pasi ka vdekur Azem Galica dhe nuk e kam parë, i thosha. Po Lumi nuk donte të bindej.

“Nënë Vjosa më ka thënë, se nuk e ka marrë vesh kurrë armiku se ka vdekur Azem Galica. Se ai s’mund të vdiste, kurrën e kurrës.”

– Po, Lumë, ashtu është.

– Atëherë, përse nuk ma keni vënë emrin Azem, por ma vutë Lumë? – i kthehej ai Vjosës,

– Sepse jeta e njeriut nuk është gjë tjetër, veçse një lumë, një lumë, që derdhet në detin e madh, – i shpjegonte Vjosa.

Ishte hera e dytë që Azemi fliste gjatë.

– I ka flokët të verdhë nusja juaj? – e pyeta Bujarin.

Ai qeshi papritur.

– Përse më  pyesni kështu?

– Nuk e di përse e mendoj një grua të imët, me flokë të verdhë, po të verdhë vërtet ama.

Kjo bisedë e gëzueshme, e çliruar, hyri atë mbrëmje midis nesh, siç vijnë përherë bisedat për nuset e për fëmijët, si të donte të zbuste përshtypjen e rëndë të të gjymtuarve.

– Ekspozitën do ta vendojmë në Pallatin e Rinisë, – tha Azemi.

– Sallat janë gati dhe forca kemi mjaft.

– A do të mbarojmë nesër në mëngjes? – pyeti sku1ptori.

– Do të mbarojmë.

– Nesër është e diel dhe Drina do të shohë fushën e Kosovës, – tha Bujari.

– Do të vijnë edhe nuset tona, – tha Azemi.

 

2

Gjithë mëngjesin punuam në Pallatin e Rinisë për ekspozitën. Padurimi e gëzimi plekseshin dhe unë ndieja një lehtësi e një frymëzim të çuditshëm. Përherë kam kërkuar njeriun. Kërmijtë, që thoshte Bujari, jo se nuk i shihja, por isha krejtësisht indiferente, si të ishin, si të mos ishin. Për këtë shpesh bënim debate me skulptorin, i cili e quante këtë një të metë të punës sime. Njeriun duhej ta shihja ashtu siç ishte.

-E keqja nuk më çudit aspak, – thosha.

– Po të mëson ta dallosh të mirën, që të bëhet më e mirë, – ngulmonte skulptori. – Njeriu është i ngatërruar dhe shpirti i tij është me dufe. Ndonjëherë njerëz shumë të butë bëhen agresivë për të ruajtur veten, për të mos zbuluar dobësitë e tyre.

Atë mëngjes ishim të lodhur deri ku s’mbante më. Skulptori vërtitej qull në djersë, nga njëra sallë te tjetra. Kur çdo gjë zuri vendin e vet, sallat morën jetë e u mbushën me ngjarje e me burra të vjetër të njëqind vjetëve, që kuvendonin me emrat e tyre të njohur.

– Histori që flet, – tha Bujari.

– Lidhje e pavdekshme e burrërisë dhe besës shqiptare,- tha Azemi.

– Kanë dashur të na e hedhin historinë njëqind pashë nën dhé. – tha Bujari.

– E vërteta dalka, po qafa t’u zgjatka, përsërit ime gjyshe, – thashë unë.

– Tani që e kryem punën tonë, s’na mbetet veçse të bëjmë një dush të mirë dhe vrap e te tyrbja, – tha skulptori.

– Kur t’ju presim? – pyeti Bujari.

– Pas gjysmë orë, – tha skulptori dhe pa nga unë.

– As më pak, as më shumë, – u përgjigja, duke qeshur me vete. Pallati i Rinisë ishte afër hotel “Grandit” e ne shpejtuam. Kur zbritëm në holl, pas gjysmë ore, Azemi dhe Bujari po na prisnin së bashku me gratë dhe me fëmijët e tyre. E njoha menjëherë Vjosën e gjatë, me flokët e qe1ibartë, të mbledhura pas dhe Lumin e vogël.

Azemi erdhi i pari drejt nesh.

– Nusja ime, Myrveti, – tha ai.

Myrveti kishte një trup të bukur e sy të mëdhenj të hirtë. Flokët e errët gështenjë e zbehtësia e tejdukshme e fytyrës, bënin kontrast me zërin e gëzueshëm rinor. E megjithatë, brenda saj ruhej një brengë e thellë e fshehur me kujdes.

– Vajza jonë, Besa, – tha Azemi. Besa zgjati dorën e druajtur, qeshi, e fytyra mori dritë nga gropëçelat që iu thelluan në faqe.

– Ishte e pamundur të shkëputeshe prej saj, – tha Myrveti, si për t’u shfajësuar.

Besa pa nga ata me sytë e mëdhenj e të zinj. Azemi i buzëqeshi. Besa u gazmua. “Faleminderit!” – thoshte çdo lëvizje e saj. Edhe gërsheti i trashë, i rëndë, u lakua nga lëvizja e kokës së saj. Vjosa e Lumi kishin mbetur pak më pas. Shpejtova drejt tyre. Lumi nuk po na i ndante sytë e mençur e të menduar, si të një djali të rritur.

– Siç e shihni, miqtë e mi, – tha Bujari, – ky është sugari im, lum Lumi.

Vjosa lëvizi dorën, si për të thënë: “Po ia rrit veshët.” Bujari e pa me një vështrim gazmor:

– Mos u mërzit, e dashur, se nuk do t’i kaloj kufijtë!”

Vjosa nuk ishte e bukur, por kishte aq mençuri e finesë në të gjitha tiparet e saj, në mënyrën e sjelljes, sa të bënte për vete.

– Nisemi? – pyeti Azemi.

– Menjëherë, – tha skulptori, që e ndiente veten ngushtë në prani të femrave.

– Gratë e fëmijët do të shkojnë me mikrobusin e shoqatës, – tha Bujari.

Mezi po prisja të shihnim, ditën për diel1, ç’na mbuloi e ç’na fshehu muzgu e shiu i mbrëmshëm. Hymë në makinat tona dhe u nisëm. Prishtina dukej atë mesditë pakëz e hutuar, nga kerët me flamuj, që përcillnin nuset nëpër rrugët e saj. Kishte atë qartësi të tejpashme, që kanë qytetet pas shiut, kur ngjyrat bëhen më të rrepta e më të kthjellëta.

– Qenkan shumë të bukura! – thashë.

– Cilat? – pyeti Myrveti.

– Po ja, këto nuse me flamurë.

– Nuset gjithmonë janë marrë me bajrakë këtu, – tha Myrveti.

– Edhe ti, Vjosa, me Bujarin, ke qenë nuse me bajrak?

– E si mund të isha ndryshe? – tha Vjosa.

– Kur e kam parë në vallen e Rugovës, në Festivalin Folklorik të Gjirokastrës, më është dukur simbol i hershëm.

– Nuk është vetëm një simbol i hershëm, por është e vërteta jonë e përhershme, përderisa gjal1ojmë në këtë dhe.- tha Vjosa.

“Kosovës së gjerë / Ballit tënd të  lavruar / Floku i kallirit  hidhet si flokë vashe / ndër logje të saj, thonë hapin e ke të erës / Ndër ara të saj, thonë duart i ke të gurit”- recitova unë me zë të lartë.

– Ditkeni përmendësh vargje të poetëve kosovarë? – më pyeti Vjosa.

– E dua poezinë.

– Edhe ne e duam tepër. – tha Vjosa, – Gjimnazistët e mi dinë pa u ndalur vargjet e Naimit, të Nolit, të Migjenit, Mekulit e Podrimjes, Kadaresë dhe Agollit. Edhe Lumi im di shumë vargje.

– Në ç’klasë je, Lumi?

– Në klasën e dytë.

– E po doemos, që di shumë vargje, – thashë.

Lumi buzëqeshi, po nuk u përgjigj. Në përgjithësi fëmijët flisnin pak e dëgjonin shumë. E kjo po më dukej një veti e bukur. Nuk më pëlqejnë ata prindër, që i paraqitin fëmijët si papagaj  që flasin vend e pa vend, për të dëfryer të tjerët, me zgjuarsinë e tyre të rrallë.

– Thuaje një vjershë, Lumi! – i thashë.

Lumi pa nga Vjosa. Ajo buzëqeshi e ia bëri me kokë, «po».

– Do të them vjershën e shokut të babit, të xhaxhi Sabriut, – tha Lumi, e sytë i morën flakë e i ndriçuan si dy llamba të vogla.

“Me miken mbjellim lule në ballkon,

I ujitim përditë me ujë të kroit,

Vogëlushi t’i mësojë emrat e tyre.

Ky është kopshti më i lartë

Në katin e pestë.

Shiu bie mbi lulet në fushë,

Kur vjen vera e pjekur nga dielli,

Ne u japim luleve pushim,

E mbledhim plaçkat për në det.”

E duartrokitëm Lumin me gëzim.

– Të lumtë, shumë bukur, Lumi!

– Edhe Lumi, ashtu si babi i vet, e do shumë detin, – tha Vjosa.

– Besa më ka mësuar të notoj, – tha Lumi.

– Po ti, Besa, në ç’klasë je?

– Në të tretën gjimnaz.

– Është nxënësja ime, – tha Vjosa.

Nuk ngopesha së pari fytyrën e bukur e të pastër të Besës dhe trupin e saj të hedhur e të formuar mirë.

– Merresh me sport? – e pyeta.

Besa u skuq.

– Është basketbolliste, – tha Myrveti.

– Duket.

– A e dini se ç’ëndërron gjithë kohës? – pyeti Myrveti.

– Nënë, të lutem, – tha Besa e me një lëvizje të shpejtë të shpatullave e hodhi gërshetin e rëndë para e filloi ta shthurte me duar të dridhura.

– Besa dëshiron të vijë në Tiranë me skuadrën e saj, – foli përsëri Myrveti, pa u tërhequr aspak nga vështrimi qortues i së bijës.

Sytë e Besës u turbulluan.

– Po kjo është krejt e natyrshme, – thashë unë, – përse mërzitesh, Besa?

Besa ishte bërë flakë. E përqafova dhe ndjeva zemrën e saj të trokiste rrëmbimthi.

– Ne do të jemi që të gjithë nesër në hapjen e ekspozitës. – tha Myrveti, për të kapërcyer mallëngjimin e së bijës.

– Baca Azem është gëzuar tepër, – tha Besa, me sytë që i shkëlqenin.

– Edhe ju i paskeni do punime në të, – tha Myrveti.

– Bujari më foli për një tablo të Shote Galicës, – tha Vjosa. – E keni pikturuar dadën kur varros Azemin. E Lumi im tash do të kërkojë t’ia ndërrojmë përsëri emrin.

– Jo, – tha Lumi, shumë serioz. – Po baca Bujar, kujt t’i thotë pastaj lum Lumi?

– Unë ju kam kuptuar krejt, – tha Vjosa. – Dikujt po i rëndon emri e dikujt po i ndrydhet shpirti, kur e di se sa e ka shtrënguar zemrën Shota që ta lëshojë burrin nëpër honet e Perçevës. Bujari ka qenë në zhvarrimin e eshtrave të Azemit.

– Sa vajza keni, Myrvet? – e pyeta për të ndërruar bisedë.

– Pesë çika, – tha Myrveti, disi me dhimbje në fytyrë.

– Të të rrojnë!

– Të rrojnë! – tha Myrveti, – po nuk e fsheh dot se për të pestën kam qarë me lot të hidhur.

– Jo, – tha Besa. – Mos thuaj se ke qarë, nanë, por thuaj se je dëshpëruar!

– Po, nuk e fsheh. Azemit nuk i ka qëlluar vëlla.

– Kur ka lindur motra e vogël, nana sa nuk ka dekë, – tha Besa.

– Kjo është e tepërt, – thashë.

– Ndoshta ju keni të drejtë – tha Myrveti, – por unë nuk e shkul dot nga zemra hidhërimin tim. Kjo nuk varet fare nga unë. Po Azemi do ta ketë djalin, sikur ta di edhe që të vdes.

– Jo deri këtu! – i thashë. – Nuk do të kishte kuptim, Myrvet!

Më në fund arritëm te kodrina ku ishte tyrbja e sulltan Muratit të Parë. Kisha lexuar kronika osmane për betejën e Kosovës të vitit  1389. “Para se të fillonte beteja, doli sulltani së bashku me të birin, shkruanin kronikanët. U hipën kuajve e nga një vend i lartë (a thua të ishte kjo kodër?) dhe vëzhguan ushtrinë e të pafeve. Ata panë se fusha tejpërtej ishte mbuluar nga ushtria dhe nga numri i ushtarëve nuk dukej sipërfaqja e tokës. Ata ishin të pamundshëm, ishin krejt si një mal prej çeliku. Sulltani u habit. Filloi sulmi. Më në fund dy dete u përplasën njëri me tjetrin. Shpatat vringëllinin dhe shkëlqenin si vetëtima. Aq të shumta ishin ushtat, sa era nuk mund të depërtonte midis tyre. Aq të dendura ishin këmbët e kuajve, sa edhe lumi nuk mund të gjente rrugë midis tyre. Shigjetat binin në tokë nga qielli si breshëri, ndërsa britmat e rënkimet nga toka ngjiteshin deri në qiell. Sulltani doli të shihte kasaphanën e tij. Ballkani ishte mundur… Por një i plagosur i quajtur Milosh Kubli, i përlyer me gjak midis kufomave, u ngrit nga vendi dhe e goditi mbretin me hanxhar”, përsëritnin kronikanët njëri pas tjetrit.

“Murati i Parë vdiq. Në vendin ku ra, bënë një tyrbe, që qëndron në atë vend.”

Rrija para tyrbes dhe para kullës-monument, të mbushur me shkronja cirilike, e cila sikur e ridimensiononte betejën e popujve. Veç tyrbja dukej krejt e rrëgjuar në detin e tragjedisë njerëzore. Tyrbja nuk e përjetësoi dot «fitimtarin». Nuk e la ajo figurë e përgjakur me përmasa mitologjike, që dëshmoi qëndresën e popujve. Megjithëse të mundur, megjithëse u derdhën lumenj gjaku dhe Ballkani mori goditje të padëgjuara, ajo betejë e kishte Miloshin e saj, birin e një shqiptari, që u ngrit nga vdekja, për t’i sjellë vdekjen Gaziut.

– A thua që këtu e ka ndjekur betejën sulltani?- pyeta.

– E nga ç’vend tjetër do ta ndiqte? – tha skulptori.

– Aq thellë e ka thithur toka gjakun këtu, sa mbinë lule të kuqe, që ne i quajmë lule gjaku, – tha Vjosa.

– Nuk ka kënduar kot së koti populli, se Kosova e ka adet, ka një pashë me e pre përvjet, – tha skulptori.

– Derisa ia ka prerë kokën me hanxhar një sulltani, – thashë, ndërsa vështroja si e mahnitur fushën e Kosovës mbuluar nga mjegulla, që dridhej mbi mullarët e barit. Veturat me flamuj, me fluturimin e pandalur të nuseve të bardha, që zhdukeshin para syve tanë, si mirazhe, i jepnin një larushi gazmore së dielës.

Nuk po shkëputesha dot nga ajo fushë, me tokën e përtërirë, me barin ende të gjelbër, si të donte të na përshëndeste, për gëzimet e hidhërimet e moçme njëqindvjeçare, me zërin e saj të lashtë: “Mirë se erdhët e bukë e kripë, Sulë Vokshi, Isë Boletini, Bajram Curri, Sefë Kosharja e Mic Sokoli! Koha ju përcolli në njëqind breza. Njëqind herë u tha dhe buloi bari në këtë fushë. Ne ju kemi pritur. Mirë se keni ardhë!”

– Dreka është gati, – tha Myrveti, që vrapoi drejt e te restoranti i vogël me xhama të mëdhenj. Dukej e ngazëllyer, si çdo zonjë shtëpie para mysafirëve të saj të dashur.

– Pra, qenkemi bujtës të Azemit, – tha skulptori.

– Do ta provoni piten kosovare? – tha Vjosa. – Myrveti është një specialiste e vërtetë e jua ka sjellë të ngrohtë deri këtu.

– Nuk po ndahem dot prej këtej, – thashë.

– Është si një nuse e urtë, e shtruar, pjellore fusha e Kosovës, – tha skulptori. – Është nga ato nuset e shëndetshme, që ta mbush jetën me fëmijë e gëzim.

Myrveti po e vështronte me sytë e bukur, të mëdhenj e të hirtë. Edhe unë po e vështroja me ngulm Myrvetin: “Si ti, e dashur, thoshin sytë e mi, por jo deri në vetëflijim.”

“Vetëflijimi është gjëja me e natyrshme për një grua, për një nënë, për një kosovare”,  përgjigjeshin sytë e kthjellët të Myrvetit, ndërsa na printe për në drekë.

 

3

Mëngjeset në Prishtinë ishin të bukura. Drita hynte nëpër perdet e holla  të dhomës së hotelit dhe rridhte qetë së bashku me zhurmën e rrugës. Nga kati i gjashtë dukeshin të ulëta kubetë e bibliotekës së Fakultetit të Filozofisë dhe kodrat që sundonin qytetin. Ndërtesat e reja dykatëshe, si të ishin sharruar njëherësh, mbulonin Prishtinën e dikurshme të vjetër, me rrugicat karakteristike dhe oborret e rrethuara, me ato udhët e çertexhinjve e sidomos, me gështenjat e pjekura, aq intime pothuajse të harruara që nga fëmijëria. Ditët vinin të ngarkuara me një lumë njerëzish, në Ekspozitën e Lidhjes së Prizrenit në Pallatin e Rinisë.

Skicat e mia ndiqnin njëra-tjetrën. Rridhnin të papërmbajtur ato grupe të rinjsh, studentësh e fëmijësh. Përpiqesha të ngulitja qetësinë e skulptorit e buzëqeshjen e nderë të Bujar Rugovës, kur shihja fëmijët me bl1oqe ndër duar, që vinin në ekspozitë, u1eshin,  shkruanin e pyesnin për çdo gjë. Pastaj, para se të iknin, i zgjatnin përherë dorën Bajram Currit, si të donin të ndaheshin me të. Gjatë kësaj kohe pata rast të vëreja shumë mësues, njerëz të thjeshtë e të zakonshëm, tepër të ngjashëm e tepër të ndryshëm me njëri-tjetrin.

Vjosa e Bujar Rugovës erdhi në ekspozitë së bashku me nxënësit e saj. Gjimnazistët u interesuan për çdo tablo me hollësi. Kujtesa e popullit është e gjatë. Mençuria e tij e pashtershme, qëndresa e pafund. E ndiqja me kërshëri gjatë gjithë atij mëngjesi ethen e nxënësve, për të mbajtur sa më tepër shënime.

– Janë të rinj të dëgjueshëm e kureshtarë, – thashë.

– Po, – tha Vjosa, – mësojnë mirë.  Është një rini me zell e këtu kemi shumë për të mësuar. Kjo është vetë historia.

Nxënësit falënderuan skulptorin e bacë Bujarin për shpjegimet e hollësishme dhe ikën të gëzuar, të zhurmshëm nëpër rrugët e rrugicat e Prishtinës.

– A ke kohë të pish një kafe me ne? – i tha skulptori Vjosës.

– Me gjithë qejf. – tha Vjosa.

Më pas, duke dalë nga ekspozita për në bar, ajo tha:

– Gjimnazistët iu ftojnë në teatrin “Sofra”, ku kanë inskenuar veprën e Nolit.

– Do të vijmë me gëzim,  sepse Nolin e kam poetin e zemrës, tha skulptori.

– Ç’bën lum Lumi ynë, nuse? – pyeti Bujari.

– E ka marrë malli për babin, – i tha Vjosa.

– Ti mos m’u trishto, nuse! – i tha përsëri Bujari.

– Sapo u kthyem nga Prizreni e Azemin e 1amë fare atje.

– Jo, aspak, – tha Vjosa. – e di që keni shumë punë, por Lumi nuk e di.

“Një piktor i talentuar si Bujari, mund ta gjente një grua  më të re dhe shumë më të bukur, më shkrepi ndër mend, por ai dashuroi Vjosën, bashkëstudenten e Universitetit të Parë të Prishtinës, mësuesen  e një shkolle të periferisë, që çdo ditë shkonte dhe  vinte me urban.”

– Ç’do të merrni? – pyeti kamerieri.

– Nga një kafe e nga një shveps. – tha Bujari.

Qesha. U tregova për shvepsin. Në fi1lim, kur shihja Bujarin që porosiste shveps, mendoja se ishte uzo, kurse ajo nuk qenkësh gjë tjetër veçse një limonadë.

– Dukesh që je nusja e Mirosh Gurasit, – tha skulptori.

– Ma lër Miroshin të qetë! – iu përgjigja.

– Miroshi yt nuk di të pijë asnjë gotë raki. – vijoi skulptori.

– E dini? Miroshi nxiton sikur po e ndjek njeri pas, ha shpejt e shpejt dhe më në fund e rrëkëllen një gotë si ilaç, duke u thartuar në fytyrë.

– Sapo të kthehemi do t’i them se e ke përgojuar.

– Dhe ai do ta kuptojë menjëherë se na paskësh marrë ma1li, – tha skulptori.

– Më ka mbetur peng, – tha Bujari, – qëndrova tri javë në Tiranë, si nuk u takova një herë me ju të dy?

– Drinën zor se do ta gjeje, – tha skulptori.

– Pse, ku rri Drina?

– Shpesh nuk është në Tiranë, por, edhe kur është, rri mbyllur me muaj në studio, si Oso Kuka.

– Ai tallet përherë me mua dhe Miroshin, – thashë unë.

– Vetëm në Tiranë qëndrove, Bujar?

– Jo, – tha Bujari, – kaluam pothuajse nga Veriu në Jug. Zbritëm deri në Sarandë e Ksamil, shkuam edhe në Korcë. Korça më ngjante me Pejën. Ishte dimër. Binte borë. Nuk e di përse më ngjante me Pejën. ndoshta nga bora, ndoshta nga rrugicat me kal1drëm. Ndoshta sepse Peja është qyteti i fëminisë sime dhe ka po aq poezi sa edhe Korça. Nuk e di.

– Ne e kemi dëgjuar pastaj për  një muaj të tërë të flasë me hol1ësi për çdo gjë. – tha Vjosa. – Edhe unë e kam një përfytyrim të qartë tashmë për Tiranën, për të gjitha qytetet ku ka qenë Bujari. Për shëtitjet në shëtitoren “Dëshmorët e Kombit”,  për veshjet e thjeshta të vajzave e të  djemve, Ksamilin dhe për detin,  veçanërisht për detin.

Dëgjoja Vjosën, tek fliste me fjalën e saj të ëmbël, që dukej se dilte nga thellësia e shpirtit të saj.

– Në të vërtetë, detin e dua shumë – tha Bujari.

– E soditja me orë të tëra pafundësinë e tij. Dëgjoja zemërimin e tij, zemërim i drejtë e më dukej sikur Posedoni kalonte me karrocën e tij nëpër të. Kuajt grahnin me galop në bregun e detit të shkumëzuar nga valët e bardha. Është i bukur deti. Ne që e kemi mësuar notin në lumenj të rrëmbyeshëm, si Bistrica e Pejës, kur notojmë në det të hapur, e ndiejmë menjëherë se ai është i gjithëpushtetshëm. Ilirët, të parët tanë, e kanë rrahur detin anembanë.

– Ilirët, – tha Vjosa. – Bujari u nis për arkeolog dhe përfundoi piktor.

– Dhe më ka gëzuar aq tepër puna, – tha Bujari.

–         Kur kam kaluar nga Veriu në Jug, jam gazmuar si fëmijë. Dhe ta dini, se kur i ke hambarët plot, edhe kokën di ta mbash më lart e të mos e ulësh, si një rrogëtar i mjerë.

– E dini ç’na ka sjellë nga Shqipëria? – tha Vjosa.

– Sigurisht, nuk e merrni me mend.

– Tani e teprove, nuse, – tha Bujari.

– Jo, – tha Vjosa, – na e trego!

– Kur jam kthyer nga Shqipëria, – tha Bujari, – kam sjellë një grusht dhé nga Dragobia, për ta hedhur mbi varrin e tim eti. Ky ka qenë amaneti i tij. Babai im ka qenë bashkëluftëtar i bacë Bajramit.

– Pse nuk ia tregon Drinës, si ke zbritur në shpel1ën e Perçevës për të mbledhur eshtrat e Azem Galicës? – tha Vjosa.

– Kjo më intereson tepër, – thashë.

– Po këtu s’ka asgjë të jashtëzakonshme. Shpesh na është dashur të zhvarrosim njerëz tepër të shtrenjtë. Veç atë punë e ka kryer një kushëri i nënës sime, që është drenicak, mësuesi Abdyl Krasniqi. Abdyli e ka pasë dajë Kadri Berishën, i cili ia ka vënë emrin  në kujtim të Abdyl Frashërit. Sa herë dëgjonte këngën e Azem Galicës. Kadriu qante. Kur Abdyli e ka pyetur plakun, se  përse po qante,  Kadriu është përgjigjur: “E kam pasë udhëheqës të mirë e të dashun Azemin. E sot, kur mendoj se as varri i tij s’gjendet kund, sepse me duert e mia e kam lëshue kufomën e tij në një shpel1ë të thellë, së cilës kurrkush s’ia ka shkelë fundin, më vjen keq.” Abdylin e rrëmbeu ideja për t’i zbuluar dhe nxjerrë eshtrat e Azem Galicës, duke sakrifikuar çdo gjë. Më të vështirë e ka pasur me plakun. Nuk donte të tregonte në asnjë mënyrë ku ishte shpella, se i dukej se po shkelte amanetin e kryetrimit. Një vit është përpjekur Abdyli, e nuk ka hequr dorë nga qëllimi i tij fisnik. Më kanë interesuar edhe mua ky pasion e këto përpjekje. U siguruan

më në fund edhe mjetet për të zbritur në shpellë. E ka kërkuar edhe një llambë karbiti nga minatorët Abdyli, e jemi lëshuar në shpellë, rreth dyzet metra. Ishte shumë ftohtë. Kërkuam të na nxirrnin lart. U veshëm me lesh e u lëshuam përsëri. Në të dyzetepestin metër ngecëm. Kthina ishte aq e ngushtë, sa mezi përbironte një njeri. Unë mbeta. Abdyli zbriti deri në të tetëdhjetin metër, i gjeti dhe i mblodhi eshtrat e Azemit. Shokët na tërhoqën me litarë e çikrikë. Dolëm jashtë që të dy. Atëherëm populli tha: “Edhe nga shpella fluturoi Azemi.”

Megjithëse kjo punë i hëngri Abdylit një vit mund e shqetësim (të gjithë vitin 1972), edhe mua gjithashtu, mjaft kohë, e kishte vlejtur vetëm për të parë atë çast, kur plaku i moçëm Kadri Berisha qante me ngashërim, i përkëdhelte eshtrat e Azemit, duke i lëmuar me kujdes, si nëna birin e saj, pas një ndarjeje të gjatë. Shpesh matem të kryej një tablo për këtë, por, siç, duket, arti është i varfër për të dhënë dhimbjet e mëdha.

Po i vëreja Vjosën e Bujarin si e mpirë. Nuk ishte e mundur të thosha ç’ndieja në ato çaste. Një therje në shpirt, një dhimbje të patreguar për një burrë të fuqishëm si Bujari, që belbëzonte, sepse po e hapte krejt zemrën para të huajve. Por a mund të ishim të huaj ne për njëri-tjetrin? Nuk po flisja fare. Dhe as që ishte nevoja. Vjosa ia mori Bujarit dorën e madhe midis duarve të saj të brishta.

Siç dukej ajo do të mbetej dita e njohjeve të reja. Në ekspozitë erdhën studentët e mjekësisë. Kur shokët e kursit u larguan, dy prej tyre, një vajzë e një djalë, qëndruan më gjatë. Pyesnin skulptorin për jetën e Isë Boletinit. Skulptori u përgjigjej me hollësi dhe nuk shihte asnjëherë nga unë. Vajza i tha emrin e saj:

– Shqipe Podrimja.

– Motra e poetit? – pyeti skulptori.

– Jo, – tha Shqipja, – bashkëfshatare. Po ne mburremi me poetin tonë, sigurisht.

Djaloshi na e shtrëngoi dorën fort e tha me zë të kumbueshëm e të plotë:

– Nazmi Zejnullai.

Shqipja kishte veshur një pardesy të gjatë e një shall të bardhë të hedhur mbi të. Ecte lehtë, e flokët e rëndë, të kuqërremtë, i binin mbi supe. Në sytë e ndritshëm kishte diçka magnetike, që të rrëmbente menjëherë. Vajzat e nuset që pata njohur deri atëherë në Kosovë, ishin tërheqëse, por Shqipja kishte një bukuri tronditëse.

Rrëfenjat për jetën e Isës vazhduan edhe në rrugën nga Pallati i Rinisë për në hotel. Ishte pak ftohtë atë mbrëmje. Frynte një erë e lehtë. Ecnim deri në fund të shëtitores kryesore e ktheheshim përsëri në atë rrymë, që lëvizte e shtrënguar, e ndarë si me thikë, kundruall njëri-

tjetrit. Dritat e magazinave herë pas here fikeshin. I gjithë qyteti mbetej në terr për disa çaste, por njerëzit ecnin nëpër rrugët e tij pa u ndalur. Tek-tuk ndizeshin llambat dhe qirinjtë.

– Shqipja ka qenë përherë në dilemë se cili ishte pasioni i saj më i madh, letërsia apo mjekësia, – tha Nazmiu.

– Zejna! – tha Shqipja. – Përse nuk i merr asnjëherë seriozisht fjalët e mia?

– Mjekësia të bën më të dobishëm për vendin tënd- tha Nazmiu. – Në qoftë se nuk ke prirje të veçantë, është më mirë të shërosh njerëz.

– Mjekësia të ndihmon ta duash më tepër jetën, – tha Shqipja.

Zëri i Shqipes kishte një timbër veçanërisht të ngrohtë. Nuk mund ta besoje se zëri i një vajze mund të ishte i tillë, i mbushur me mall,  brengë e gaz, me atë tingëllim të kristaltë.

“Zejna” qenkësh emri përkëdhelës i djaloshit, që nuk e di përse po më sillte ndër mend tim bir. Të thuash të drejtën, më kishte marrë malli. U bënë afër dy javë që e shihja tim bir në ëndërr pak të hutuar, si atë çast, kur po më përcillnin së bashku me Miroshin deri te makina. Nuk e kishin aspak atë talljen e lehtë, që fsheh ndjenjat. Më përqafonin që të dy, dhe im bir më thoshte si me pëshpërimë, se do ta kishte kujdes babushin dhe “hiç të mos merakosem për të”.

– Dikur Shqipja ka dashur të shkruajë një dramë për Isë Boletinin, – tha Nazmiu.

Zëri i tij i plotë më përmendi.

– Po pastaj? – pyeti Bujar Rugova.

– Pastaj? Ajo hoqi dorë, se nuk mundi të arrinte pjekurinë që duhej, për të shkruar një dramë me aq përgjegjësi. Ndërsa unë mendoj se nuk e përfundoi dot dramën, sepse nuk shkruante dot për vdekjen e Isës.

– Vdekjen e Isës? – thirri Shqipja, e kuqe flakë dhe e hodhi shallin rreth fytit me një lëvizje të shpejtë e nervoze. – Unë mendoj se Isa nuk mund të vdiste kurrë, jo sikur ta prisnin në besë te një urë, po sikur t’i mbështilleshin rrotull, si Laokoontit, të gjithë gjarpërinjtë e botës.

– Sigurisht, është më e lehtë të luftosh përditë me vdekjen e vogël në sallat e operacionit e është më e vështirë të shkruash se si Isë Boletini e kapërceu vdekjen e madhe dhe erdhi deri te ne, me atë lëvizjen e gjallë energjike të krahut, siç e keni sjellë ju, – i tha Nazmiu skulptorit.

– Më duket se e tepruat, – tha skulptori, – Monumenti i Isës nuk mund të jetë vetë Isa.

“Nuk u ndakan si me thikë fatet e njerëzve”, mendoja, duke ndjekur bisedën e tyre në udhën qendrore të Prishtinës. Të mbetesh përjetë në kujtesën e popullit, të përcillesh nga brezi në brez, nga lahutari në lahutar, kjo afrohet diçka me legjendën. Po këtu nuk jemi aspak të rrethuar nga misteri i saj. Këtë mbrëmje të ftohtë, në Prishtinë, jemi rrethuar nga rinia e bukur. Shqipja dashka të shkruajë një dramë për fatet e kombit, për tragjeditë që vijnë pas tradhtive. Po tradhtia është tepër e lashtë, kurse kjo Shqipja, tepër e re, megjithëse ka një rrudhë të thellë në ballin hënor. Ndoshta rrudha i është ravijëzuar ngaqë nuk do të shohë fundet e tragjedive. Por, sado që t’i mbyllësh sytë, ato prapëseprapë ekzistojnë!

– Po ju të dy çfarë jeni, miq, shokë, apo të fejuar? – pyeti skulptori.

– Jemi të dashuruar, – tha Nazmiu.

– Shumë bukur, – tha skulptori. – Unë do t’ju fejoj.

Ata qeshën me të madhe.

– Me gjithë mend? – pyeti Shqipja. – Ju pranoni të vini me ne në fejesën tonë?

– Patjetër, – tha skulptori. – Unë jam një çikë i prapambetur, i modës së vjetër, si të thuash, e nuk më pëlqejnë idilet e papërcaktuara. Në qoftë se dashuria juaj është aq e madhe, unë do të bëhem dollibashi juaj.

– Kjo do të ishte vërtet një lumturi. Ne që tani jemi të fejuar, – tha Shqipja.

– Edhe ne kemi kohë që duam të fejohemi, – tha Nazmiu. – E më tepër se të gjithë ka ngulmuar nëna ime. Po kjo është një histori më vete.

– Nuk desha t ‘ju lëndoja, – tha skulptori. – Bëra thjesht një shaka.

– Jo, – tha Nazmiu. – Familja jonë ka një histori të vjetër e të dhimbshme. Na detyruan të emigronim në Turqi. Babai im vdiq atje nga marazi. Kur u kthyem në Kosovë me nënën, nuk kishim më asgjë, veç shpirtit dhe duarve.

– Nëna e Nazmiut ka duar të arta! – nxitoi të thotë Shqipja. – Po të kishte shkollë, do të ishte piktore. Tani end qilima.

– Më pëlqejnë qilimat e Kosovës, – thashë. – Kanë fantazi, ngjyra të theksuara e punë të bukur.

– Unë do të gjej një vend, ku mund të shkojmë së bashku, – tha Nazmiu, – një restorant të thjeshtë, ku çdo gjë është e natyrshme, me gjellë karakteristike kosovare. Nuk ju vjen keq të largoheni nga “Grandi”?

– Jo, aspak, – tha skulptori. – Ne do të vijmë ku të dëshironi ju.

– Në restorant “Rugova”, – tha Shqipja e përplasi duart lehtë. – Nuk keni qenë asnjëherë aty?

– Unë kam qenë, – tha skulptori. – Nuk është hera e parë që vij në Prishtinë. Njoh çdo qoshe të Prishtinës së vjetër e asaj të re.

– Prishtinës së vjetër? – pyeti Shqipja.

– Po, – tha skulptori. – Kam qenë këtu në kohën e Luftës.

– Partizan? – pyeti Nazmiu.

– Mesues – tha skulptori. – Dhe më vonë kam ardhur disa herë. Restorant “Rugova” më pëlqen, dhe Bujari sigurisht, krenohet me Rugovën e tij.

Bujari vetëm sa buzëqeshi pak

– Atëherë, shkojmë te “Rugova”, – tha skulptori.

U nisëm të parat me Shqipen. Kapërcyem nga udha kryesore dhe u futëm nëpër rrugicat që të shpinin në kodrat e Universitetit të Prishtinës.

– Ju mos ia vini veshin Zejnës, – tha Shqipja. – Nuk është i lehtë arti, si thoni ju?

– Asnjë punë nuk është aq e lehtë, – thashë.- Unë kam vetëm një motër. Është mjeke gjinekologe.

– Gjinekologe? – pyeti Shqipja me interes. – Edhe ne kemi një profesoreshë. E ka emrin Deti. Është gruaja e poetit tonë, Mermalit. E keni lexuar?

– Po.

– Ju nuk e dini ç’përfaqëson ‘Për brezin tonë kjo doktoreshë. Idealin e mjekut dhe të njeriut. Para disa ditësh isha me praktikë në klinikën e saj. Një grua kishte lindur djalin e saj të njëmbëdhjetë. Dikush e kishte fyer gruan, duke i thënë: “Si nuk mendoni që bëni kaq shumë fëmijë, se me se do t’i mbani, me se do t’i vishni dhe me se do t’i ushqeni!?” Dhe vetëm ta shihje e ta dëgjoje doktoreshë Detin se si po e qetësonte fshataren. Ç’fjalë të bukura e përkëdhelëse i thoshte. “Edhe sikur të ishte i dymbëdhjeti, ti duhet ta mbash kokën lart, – i thoshte.

– Ç’janë këta lot në sytë e tu? Lot në sytë e një trimëreshe? Po a ka trimëri më të madhe se kjo?”

Edhe unë do të dëshiroja të punoja me doktoreshë Detin, – prandaj Zejna më ngacmon.

– Përse i thua, Zejnë?

– Kështu i thotë edhe nëna e tij.

– Zejna nuk të ngacmon. Ai të do shumë, Shqipe.

– Zejna do të bëhet vetë kirurg … Ai është vetëm gjashtë vjet më i madh se unë, por thotë se është gjashtëdhjetë.

– Ai është fare i ri.

– Po, por ka pasur një jetë të vështirë. Ai është marrë me lloj-lloj punësh për të siguruar mundësinë e studimit. E ka filluar fakultetin, e ka lënë përgjysmë, ka shkuar dy vjet në minierë, në Gjermani dhe ka mundur të sigurojë diçka për veten e për nënën e tij. Nëna e Zejnës është një grua e rrallë, që ka vuajtur tepër atje në vend të huaj. Ndoshta ajo e ka quajtur me këtë emër të dytë të birin e vetëm, sepse i kujton burrin e vdekur në mjerim. Dhe veç ta shohësh se ç’grua e fortë është! Ajo nënë është vetë fryma e tokës. Ajo tregon se pikërisht fryma e tokës nuk të lë të qetë në dhera të huaja. “Edhe sikur të na zënë me gurë edhe sikur të na murojnë në një muranë krejt të gjal1ë, është më mirë të jetojmë dhe të vdesim në tokën tonë, se sa të zvarritemi ndër dhera të huaja” –  thotë ajo.

Do të vini ta shihni nënën e Zejnës?

– Do të vij patjetër, Shqipe!

Kishim ecur përpara disi të veçuara prej skulptorit, Bujarit e Nazmiut që vinin pas nesh. Rrugicat nga kalonim ishin të qeta, me kerë të rrallë. Restorant “Rugova” qe pranë qytetit të studentëve. Dhe ishte me të vërtetë një restorant origjinal, intim. Druri e puna e hol1ë e dorës së gruas kosovare të rrethonin në çdo hap. Gjithnjë e më tepër biseda jonë po çlirej. Nuk kishim veç disa orë që ishim njohur, po mua më dukej se përherë e kisha ndeshur edhe në rrugët e Tiranës një vajzë të tillë, të gjatë, me lëkurë të shndritshme e të lëmuar, me sy të tërhequr anash, me qafën si të mjellmës, dhe me atë të qeshurën e saj të kulluar. Më bëhej se prej kohësh isha njohur, edhe me Nazmi-Zejnën, siç e përkëdhelte Shqipja. Flokët e tij pak të kuqërremtë dhe mollëzat e kërcyera më ishin moti të njohura. E më bëhej më i afërt, sepse ishte llapjan dhe kishte një nënë si Penelopa. Llapin e lidhja, nuk e di sesi, përherë me atë betejë në fillim të sheku1lit, që na e rrëfente mixha.

Zejna kishte sy të fortë, të vëmendshëm. Mbante një xhakavento lëkure ngjyrë kafe, që ia shtrëngonte shpatullat e gjera e të fuqishme. Dukej si i mardhur, sikur kishte ftohtë, ndërsa tregonte me pasion luftën që kishin bërë studentët e mjekësisë kundër epidemisë së gripit të rëndë. Ishte një virus i panjohur, me temperaturë shumë të lartë. Vdisnin njerëzit e nuk po u arrinin dot ndihmat. Vetëm atëherë e patën kuptuar vlerën e vërtetë të vetes, kur hynë në çdo fshat e në çdo shtëpi të Kosovës, si njerëz që i prekin plagët me duart e veta, si bij që u dhemb shpirti për vuajtjet e mundimet e popullit. Vdisnin më tepër të rinjtë. Po të rinjtë nuk duhet të vdesin, se jeta është e bukur, – tha Zejna më në fund.

Ne duartrokitëm Zejnën. – Fjalë e vërtetë! – thamë.

Papritur u fikën dritat.

Qirinjtë, që erdhën menjëherë në tryezën tonë dhe në tryezat e tjera, i zbehën ngjyrat e bukura e të ndezura të shtrojave dhe zbukurimeve të mureve të restorant “Rugovës”.

– Zejna yt do të bëhet patjetër një mjek i klasës së parë, – i thashë Shqipes me zë të ulët.

– Besoni?

– Jo vetëm besoj, por jam e sigurt. A nuk e sheh me  ç’pasion flet? Zëri i është ngjirur nga emocionet, po fjala i zë vend.

– Zejna qëndron në sallën e operacionit edhe njëzetekatër orë pa u tundur fare, – tha Shqipja dhe sytë i morën një dritë të veçantë. Shqipja e zgjati dorën nën tryezë dhe ma shtrëngoi timen, pa thënë asnjë fjalë. Kishte një përputhje e plotë ndjenjash e mendimesh mes nesh. M’u duk vetja njëzetë vjet më e re, kur isha dhe unë e dashuruar ja, si kjo Shqipja.

Ajo qe me të vërtetë krenare për zgjedhjen e saj.

– E tani për shëndetin e çiftit! – tha skulptori.

Nuk e di se nga erdhën në tryezën tonë një tufë me karafila të kuq. Skulptori falënderoi me gjithë zemër dhe ua dhuroi Shqipes e Zejnës.

– Ne do t’ju ftojmë në dasmën tonë, – tha Shqipja.

– Do të na duhen do vjet, që të mund të bëjmë një dasmë për të qenë, por ju do të vini patjetër! Do të vini? Na e jepni fjalën?

Zejna vetëm sa buzëqeshte. Papritur ishte bërë krejt i heshtur, si Azemi në ditën e parë të njohjes sonë. Azemi nuk ishte kthyer akoma nga Prizreni. Interesohej për ekspozitën, që duhej ta shpërngulnin në Prizren.

Kamerieret shkonin e vinin, pa u penguar nëpër kthinat prej druri të sallës së vogël.

Kur më në fund u ndezën dritat, vura re Bujar Rugovën, të zbardhur nga emocioni. Shqipja dukej shumë e bukur në çastet e dollisë për lumturinë e çiftit.

 

5.

Gjithë ato ditë ne të dy me skulptorin nuk bëmë gjë tjetër veçse skica të atyre që pamë nëpër blloqet tona. Po ato na dilnin shumë të zbehta e ne nuk ishim fare të kënaqur, sepse nuk ishte e mundur të rroknim në ca copëza letrash jetën e gjallë. Shqipja u bë shoqëruesja e pandarë e grupit tonë. Ne ishim aq të zënë me ekspozitën, sa nuk po guxoja të shkëputesha, qoftë edhe një ditë të vetme. Shqipja më priste në hyrje të Pallatit të Rinisë. Më tregonte për shoqet e saj, që ishin çuditur pak për fejesën e papritur. Në të vërtetë, ajo nuk na qenkësh aq e papritur. Erdhi edhe një herë tjetër së bashku me shoqet e kursit, e pas kësaj vërshuan studentët e kurseve të tjera. Atë mëngjes Shqipja ishte vetëm.

– Shoqet e mia janë bërë ziliqare, por jo për të keq, më kuptoni. Janë xheloze për miqësinë tonë. Unë u them që do tua sjell Drinën të qëndrojë me ne në konvikt.

– Shqipe e dashur, po ti e sheh. Jemi tepër të zënë.

– E shoh, si nuk e shoh. Veç ta dini, sa vajza të mira që  janë!… Bustet e vogla, bocete të rilindësve i mbajnë dhomën time. E dhoma ime është bërë si një muze i vogël.

Hyjnë e dalin shokët e shoqet e kursit tim, flasin, bërtasin, diskutojnë.

– Vrulle rinie. – thashë.

– Ju, Drinë, jeni mbesë Boletinësh?

– Kush ju tha?

– Skulptori.

– Kjo është tradhti.

– Jo, aspak, Zejna shkoi menjëherë tek e ëma në fshat dhe i tregoi për fejesën dhe për ju. Nëna e Zejnës është mike e vajzës së Isë Boletinit. E keni takuar atë?

– Sigurisht. Është motra e gjyshes sime, Hanës.

– Ja, si është puna. Tani nuk druhem t’ju them të vërtetën. Kam dashur tepër ta shkruaj dramën e Isës e shumë herë kam biseduar edhe me tezen tuaj. Kam shkuar me Zejnën në Banjë e Boletin. Kulla nuk flet dot. Është memece. krejt e shurdhër. Njerëzit janë shpërndarë si zogjtë e korbit. Tezja më ka treguar adresat e vëllezërve, nipave e mbesave. Kam shkuar edhe në Podgoricë, tek ura e Ribnicës, por nuk kam pasur guxim të shkruaj një dramë. Ajo nuk është dramë, është tragjedi.

I dhemb njeriut çdo pjesë e trupit. Të duket, se të presin me sëpatë, se të kositin me plumba. Tetë burra të ngujuar në një urë. Tetë burra me varrë të hapura nga tradhtia. E për këtë, më shtrëngohet shpirti, sa nuk mund të tregoj. Nuk mundem, të më besoni.

– Sa vjeçe je, Shqipe?

– Njëzet e dy. Përse më pyesni?

– Je shumë e re, e dashur.

– Edhe tepër e moçme, të më besoni. Jetojmë nxitimthi. Ndonjëherë më lindin në kokë e në shpirt mendime të çuditshme. E keni lexuar librin “Sheshi i Unazës”?

Po, është një libër i bukur.

– Autori është një shok i Zejnës tim.

– E kam njohur këtu në ekspozitë Zejnulla Rrahmanin. Më ka lënë mbresë thjeshtësia e tij. Me talent dhe njëkohësisht djalë i druajtur. Ja ku e kam skicën e tij, në bllok.

– I ngjan vërtet, – tha Shqipja, kur pa skicën.

– Vetëm cigaren, siç duket e pi tepër.

– Jashtëzakonisht. Ua ka parë sherrin shkronjave, – thotë Zejna im, – tha Shqipja. – Kurse ne, orët më të mira të ditës i kalojmë në spital. Shumë plagë e shumë vuajtje njerëzore po shohim. E ndoshta nuk mund të jesh fare i gëzuar, edhe pse ke tepër dëshirë të jesh.

A ju kujtohet Arbi dhe nusja e tij me yll në ballë, te “Sheshi i Unazës”?…

– Është një legjendë e bukur.

– I mbani mend fjalët e Arbit?

– Jo plotësisht. Më kujtohet që kur u kthye Arbi në shtëpinë e tij, potkonjtë e kalit nxirrnin xixa nëpër kalldrëmet e qytetit. E nusja e bukur me y11 në ballë ia mbajti frerët e kalit, por Arbi nuk u ndal. Nusja ishte shtatzënë.

“Po më presin punë të mëdha” – i tha nuses Arbi.

– Dhe kushedi a shihemi gjallë. Në më dhëntë Zoti një djalë, mësoje, grua, të dijë cilin ka atdhe e  kur të rritet djali e të  mos e njohë besën, futja thikën në zemër, kur të jetë në pikë të gjumit!”

E si mendoni ju? A mund ta vrasë nëna birin e saj?

– Nuk do të mundej, nuk do të mundej dot, – i thashë.

– Ja që mundet, se ai të parën nënën e tij ka tradhtuar. Por kjo është legjendë, legjenda e lashtë e Arbit.

… Sot unë po pres këtu, në ekspozitë një njeri,  – vazhdoi Shqipja, – dhe ajo po vjen. Po vjen drejt jush. Mos u befasoni! Vërtet, drejt nesh nxitonte një grua e imët, zeshkane dhe energjike.

– Profesoresha ime e gjinekologjisë, – tha Shqipja.

– Deti Mermali – tha gruaja e më shtrëngoi dorën përzemërsisht. – Në qoftë se ju nuk keni kohë të vini tek unë, do të më duhet mua t’ju gjej.

Rrallëherë ndeshje në Kosovë një grua trupvogël, si Deti. Shqipja pranë saj dukej tepër e gjatë e sikur t’i vinte rëndë, kërrusej pak.

– Gëzohem që po ju njoh, – thashë. – Në poezinë e burrit tuaj ka vetëm një vjershë për ju, e pikërisht, sepse është një e vetme, tepër e kursyer, gati – gati ju kam përfytyruar kështu.

– Ju po më bëni qejfin, – tha Deti, – Ardhka një kohë dhe të lindka dëshira të të miklojnë.

– Kjo ka ndodhur disa vjet më parë. E kam dëgjuar vjershën e tij të recituar nga aktorët e Teatrit Popullor, në ditën e poezisë.

– Kam ardhur t’ju ftoj, – tha Deti. – Do të dëshiroja të kalonit një mbrëmje me ne, në Fakultetin e Mjekësisë. Studentët tanë janë mrekulluar nga ekspozita. E shihja Detin dhe mendoja se rinia e saj qëndronte pikërisht te thjeshtësia e veshjes sportive. Asnjë truk nuk kishte në lëkurën e saj ngjyrë gruri, ndërsa flokët i kishte shumë të zinj, si prej ebaniti.

– Ju keni qenë këtu ditën e hapjes së ekspozitës? – e pyeta.

– Po, kam shkruar edhe në fletoren e përshtypjeve, bashkë me tim shoq. Kemi parë edhe ekspozita të tjera, por këtu çdo gjë flet vetë. Skulptori e ka punuar me dashuri dhe me pasion Isën. Isa të rrëmben menjëherë. Kur do të vini te ne?

– Nesër nisemi për në Prizren.

– Atëherë, të vini sot, – tha Deti.

Shqipja më vështronte me ngulm dhe sytë e saj sikur më lutnin. – Edhe mua do të më pëlqente të ishim një mbrëmje së bashku. Do të dija ç’t’i tregoja motrës sime. E kam mjeke.

-Më ka treguar Shqipja. Është gjithnjë në pritje të qytetarit të tremiliontë?

– I do jashtëzakonisht fëmijët. Ka shumë të njohur në Tiranë, se gratë nuk harrojnë lehtë. e ajo sikur është lindur të lehtësojë çdo mendim e dhimbje.

– Qenka e lumtur. – tha Deti.

– Unë i them se nuk do të plaket kurrë. Fëmijët që lindin janë begatia më e madhe e një vendi. ..

– Ke të drejtë.

– Me këtë begati kemi korrigjuar padrejtësitë e rrebesheve të luftërave, epidemive, që kanë dashur të na e shuajnë jetën, – më thotë ajo.

– Ndoshta për këtë edhe bëjmë vetëf1ijimin, – tha Deti.

– Sot është shtruar tek unë një grua. Megjithëse po luan me kokën, do ta mbajë medoemos fëmijën e gjashtë.

– Luan me kokën? – e pyeta.

– Është e sëmurë nga zemra, – tha Deti.

– Dhe ngul këmbë për fëmijën e gjashtë?

– As që pranon të diskutojë.

Nuk e di përse mendova,  që ajo grua ishte Myrveti.

Ndoshta nga që Azemi këto kohë ishte krejt i heshtur.

Ndoshta nga që Myrveti ngulte këmbë se do ta kishte djalin Azemi, edhe sikur ta dinte se do të vdiste. Nuk e kisha marrë aq seriozisht bisedën tonë atë ditë, kur po shkonim të shihnim fushën e Kosovës. Po tani çdo gjë u bë e qartë.

– Si e ka emrin? – e pyeta.

– Është e njohura jonë e përbashkët. Më ka folur për ju, – tha Deti.

– Myrveti?

– Po.

– Ç’do të bëni me të?

– Gjithçka që është e mundur, për t’i shpëtuar që të dy.

– Shpejtojmë atëherë, – thashë, – drejt e te Myrveti!

Nuk po më mbante vendi. As unë nuk e di se ç’mendoja rrugës për në spital.

Myrveti na priti me buzë në gaz.

– Qenkeni shqetësuar tepër, – tha.

– Jo, vetëm erdha të të shoh, para se të nisem për në Prizren.

Dhoma e klinikës ishte jashtëzakonisht e pastër. E ne qëndronim pak të ngrira, nën bluzat e bardha. Në buzë më vinin njëqind fjalë, po nuk nxirrja dot asnjërën. Ç’t’i thosha Myrvetit?

– Prizreni është një qytet intim, – tha Myrveti. – Atje do t’ju presë nëna e Azemit.

Myrveti ishte tepër e zbehtë dhe e brishtë. Sytë e bukur ngjyrë hiri dukeshin më të thellë, nga zbehtësia e fytyrës. Ndieja një ndrydhje e një dhimbje në shpirt.

Deti qëndronte te koka e krevatit dhe shikonte jashtë erën që luante me gjethet e plepave. Shqipja po ziente kafen ekspres në një kamineto me alkool.

– Do të prishet moti, – tha Deti.

Çdo gjë dukej e qetë, paqësore, krejt e natyrshme e Myrveti nuk të linte shteg të hapje gojën. As guxoja ta pyesja Detin se sa do të qëndronte ajo në klinikë.

– Kur të ktheheni përsëri në Prishtinë, do të dalim t’ju presim me doktoreshën, – tha Myrveti, ndërsa po pinim kafen.

– Po, po,  tha Deti.

– Do të dalim t’i presim patjetër. Pastaj  Drina do të jetë mysafire e faku1tetit tonë. Ajo  më ka dhënë fjalën.

6.

Po iknim nga Prishtina me një lloj ndrydhjeje e hutimi. Azemi e mbante veten shumë mirë. Nuk tha asnjë fjalë për Myrvetin. Besa me Shqipen dhe Zejnën na përcollën. Që në mëngjes ishin kujdesur për bagazhet tona. Shqipja tha se do të bënin si do të bënin e do të shkëputeshin ndonjë ditë.

– Edhe mua më ka marrë malli për gjyshen, – tha Besa, – por do të pres mamin të dalë nga spitali.

– U mësuam bashkë dhe do ta ndiejmë mungesën tuaj, – tha skulptori.

– Mirupafshim! – tha Zejna.

Mua më kishte mbetur në sy çasti tek më përcillte Myrveti me Detin te dera e klinikës. Deti e mbante lehtë për krahu Myrvetin. E, të thuash të drejtën, nuk do të mund ta dija saktë se cila ishte më e fortë se tjetra, me një qëndresë kryeneçe, pa fjalë, me një guxim gati-gati të pabesueshëm, që s’mund ta mendoje se e ruante brenda vetes një grua aq e dobët, si Myrveti.

“Jo, thashë me vete, – kurrë nuk do të mund të bëhesha fli, përse ta fsheh. Nuk do ta bëja kurrë këtë therori për fëmijën e gjashtë.”

Më dukej se vraponim atë mëngjes, me një shpejtësi rrufeje, midis lulëzimit e tharjes së barit të njëqind viteve, që shtrihej në hapësirën e kohës pa mbarim.

Në kamionin “Albania” monumenti i Isë Boletinit, Bajram Currit e portreti i mësueses sime të vjetër.

Nuk e di se si hyri papritur në bisedën tonë mësuesja ime, bashkë me atë mbrëmje të qetë, të praruar në Tiranë, nën atë muzg për të cilin ia vlente të jetoje.

Nuk e mbaj mend se si zuri fill biseda. Di vetëm që mësuesja ime e theu heshtjen e gjatë e të akullt të ndarjes. U ul ashtu e kërrusur si kosore, me flokët krejtësisht të bardhë e mallin e zjarrtë për Kosovën. Unë fola për të gjitha. Edhe për lulet, që duhej t’ia shpija mësueses sime që mbante  emrin e perëndisë së bukurisë, Afërdita.

Bujari, skulptori e Azemi kishin mbajtur peshën më të madhe të punës ato kohë. Patën ardhur disa herë në Prizren, për të parë se si mund të realizohej ideja e skulptorit, që ta vendosnin ekspozitën pikërisht në vendin ku u mblodh Lidhja e Prizrenit. Ata matën hapësirën e mureve të dhomave. Pastaj, menduan t’i linin ashtu si ishin, edhe me minderet karakteristike.

Ndoshta, sepse këtu nuk kishte një pallat të veçantë për ekspozita, ndoshta  sepse Isë Boletini do të qëndronte së bashku me Bajram Currin, përkrah Abdyl Frashërit e Ymer Prizrenit, jashtë në shesh. Në këto ditë kur binte  shi, kishim një lloj shqetësimi. E kujtoja vështrimin e Hanës në çastin kur i kishte mbërthyer duart në gurin e ftohtë të monumentit të Isës e në ballin e saj lexohej një histori tepër e gjatë, pafundësisht e gjatë. E kujtoja edhe në çastin tjetër, kur i thashë që do të vinim në Kosovë. Hana e priti me një buzëqeshje të lehtë, e qetë, pa asnjë lëvizje qerpikësh, sikur kjo të ishte gjëja më e natyrshme në botë. Se Isë Boletini vetëm ashtu mund të kthehej në Kosovë, me miq e dashamirë plot, në një kuvend të përjetshëm burrash të besës e trimërisë, të fjalës së urtë dhe të dëshirave të flakta.

Shiu vazhdoi të binte edhe të nesërmen, edhe ditët e tjera që qëndruam në Prizren. Ishte e çuditshme ndjenja që kisha për Prizrenin herë më kujtonte kalanë e shtëpitë në Gjirokastër, herë Beratin, herë Pazarin e Vjetër të Tiranës. Më dukeshin tepër të njohura ato ura karakteristike, që kalonin mbi lumë. Më dukej, se çdo gjë kishte atë erën e mirë të bukës së ngrohtë. E ndieja se aty kishte diçka nga bujaria e njeriut të thjeshtë, që përsëritej në çdo takim të përmalluar e të përzemërt me vizitorët e ekspozitës e deri në kujdesin e nënës së Azem Prizrenit, për të na dërguar speca të mbushur turshi, apo kuleçë që akoma lëshonin avull. Azemi i si1lte dhe i vendoste në tavolinë pa folur.

Në të vërtetë në Prizren kishe ndjenjën se po ktheheshe në shtëpinë tënde, pas kaq kohësh.

Përreth shtëpisë së vogël, të thjeshtë, të lyer me të bardhë, me atë oborr të ngushtë me rrethina të zakonshme, ishte festë. E koha merrte përmasa të reja, të gjera, të pakufishme. Të dukej se dhe ato mure të lashta, memece, ishin bërë me gojë. Aty fliste çdo gjë, megjithëse ishte vjeshtë, binin gjethet e shiu herë pas here i lante monumentet. Shiu derdhej mbi supet e bacë Bajramit e Isë Boletinit, Ymer Prizrenit e Abdyl Frashërit.

Nuk e prisnim që mëngjesin e asaj dite ta mbyllnim me një grup malësorësh. Ata erdhën së bashku, të rëndë, të heshtur, thuajse të ngujuar në kostumet e tyre të bardha, me ecjen karakteristike të menduar e pak të përkulur.

Sheshi ishte i heshtur. Heshtja na mbështolli të gjithë. Grupi kaloi mbi pikturat e statujat dhe ne vetëm vështronim se si ecnin ata ngadalë, shumë ngadalë, pa fja1ë e kalonin nga një dhomë në tjetrën. Më mundonte dëshira t’u thosha të uleshin nëpër mindere, të uleshin vetëm për një çast, sa t’i skicoja, por heshtja na kishte mbërthyer dhe ne vetëm sa i ndiqnim kur kalonin si disa copa të shkëputura nga shkëmbinjtë.

– Janë rugovas, – tha Bujari me zë të ulët.

Skulptori ishte më i pafjalë dhe më i ngujuar se ata.

Ai shkonte baras me kryetarin e grupit të malësorëve në gjatësi dhe po i ndiqte në heshtje.

Vetëm pasi mbaruan krejt vizitën e dolën në oborr, ata qëndruan një copë herë para monumenteve të Isës dhe të Bajram Currit, e ai plaku i gjatë, i papërkulur, tha: “Bukur e paskeni hijeshue këtë vend, burra! Këta trima i kemi njohë edhe na.”

Skulptorit nuk i kishte mbetur pikë gjaku në fytyrë.

Edhe Azemi me Bujarin nuk hapnin gojë.

– Faleminderit! Ju faleminderit shumë! – tha skulptori, duke vënë dorën në zemër.

Grupi i rugovasve u largua i heshtur, i qetë, i ngadaltë.

– Do ta shpiem Drinën në Rugovë sot, – tha skulptori, sapo u qetësuam, – Pa e parë Rugovën, nuk mund të kuptosh krejtësisht Kosovën.

Bujari qeshi.

– Nuk më takon të flas. Rugova është vendlindja ime, – tha.

– Do të bëjmë një rrugë të bukur, – tha përsëri skulptori, që tashmë e kishte marrë veten mirë. Rrugës Azemi heshtte.

Po ta pyesje për Myrvetin, gjithë këto ditë të ndenjjes sonë në Prizren, Azemi do të të përgjigjej thjesht: “Është më mirë.” Për fëmijën asnjë fjalë. Thellë e brente dyshimi. Bujari ngulmonte se, nuk mund të kishte asnjë rrezik, përderisa ishte në duart e një mjekeje si Deti.

Edhe unë ashtu mendoja.

– Deti lufton me vdekjen, – thosha, – si me një armik të egër, dhëmb për dhëmb. Duket një grua e imët, pesë para njeri, por është një det i madh, i pafund.

Azemi e ngiste makinën pa folur. Shiu na shoqëroi gjithë rrugës deri në Pejë.

– Më vjen keq që nuk bie borë, – tha Bujari. – Atëherë do ta ndienit poezinë e këtij qyteti të urtë.

– Qytet i urtë? – pyeti skulptori.

– Qytet i njerëzve të urtë, i urtakëve, – tha përsëri Bujari.

Në Pejë qëndruam për drekë në hotelin e vogël.

– Këtu do të pimë verën origjinale të Pejës, – tha Azemi. – Dreka është e tëra me gjel1ë karakteristike.

Keni ndonjë porosi tjetër?

– Jo, vetëm të nxitojmë pak, – tha skultpori.

Kur u nisëm për në Rugovë, shiu binte rrëmbyeshëm dhe turbul1onte gjithë pamjen e Bistricës. Në grykën e Rugovës u rrallua dhe u ndal krejt. Shtrëngoja në dorë medaljonin prej argjendi, me një valltar rugovas, në vallen e shpatave, që na kishin dhuruar pejanët.

– Ja edhe shiu më në fund pushoi. Edhe shiu ka frikë nga këto gryka, – tha skulptori dhe hapi derën e makinës i pari, si gjithnjë energjik e i papërmbajtur.

Nuk e dija si ta përcaktoja ndjesinë time, për atë të prerë shkëmbinjsh në atë grykë me një madhështi të frikshme. Ndoshta qe më tepër shushatja që ka njeriu përpara monumenteve të natyrës, të paarritshme nga mendja dhe nga dora e tij.

Faqja e malit ngjitej deri në re. Koka kishte humbur nëpër re. Për një çast dola nga mahnitja dhe ndjeva puhinë e Rugovës. Ishte e mbushur me erë baruti e plumbash.

– Këtu njeriu e ndien veten si në folenë e shqiponjave, – thashë.

– Shënoi të gjitha në bllok, – qeshi skulptori, – mos harro asnjë detaj!

– Në atë lartësi ngjiten njerëzit e mbledhin lule të egra,  – tha Bujari.

Ajo rrëpirë m’u duk shumë e rrezikshme për të mbledhur lule.

– Ndoshta  janë bimë mjekësore? – e pyeta.

– Jo, janë lulet e gjakut, lulet e Kosovës, – tha Bujari. – Prej atyre luleve do t’ia dërgojmë mësueses suaj.

 

7.

“E arritëm majën më të lartë të përshtypjeve tona”, mendova kur u kthyem në Prizren e siç duket, nuk kemi më ç’gjë të re të shtojmë. Po nuk ishte kështu…

Ishte një ditë e kthjellët, e pastër, një nga ato mëngjeset e papritura në vjeshtë, kur e ndien veten më të lehtë e ke dëshirë të dalësh sa më parë në rrugë.

Sapo dolëm nga hoteli dhe u nisëm drejt ekspozitës. Ishim pak të mërzitur nga mungesa e Bujarit.

Lumi u sëmur papritur dhe Bujarin e thirrën me urgjencë në Prishtinë. Po shkelnim mbi gjethe të harruara, të lara në shi. Fanarët e rrumbullakët, si globe të vogla të mbushura me borë, dilnin befas ne çdo qoshe. Gjithçka dukej e pastër atë mëngjes. Në udhën qendrore shtyheshin makinat e rralla. Nga dritaret e sapoçelura vinte një erë e mirë magjeje e gjithçka avullonte e përtërihej. I mendoja Bujarin, Vjosën dhe Lumin me një shtrëngim në zemër dhe doja medoemos të besoja, se Lumi nuk kishte  gjë serioze.

Kur u afruam aq sa mund të shihej monumenti i Isës, u duk sikur në trupin e tij po skuqte një plagë. Ndoshta  ishte thjesht përfytyrimi im, që më ndiqte gjithë kohën? Përfytyrimi i tregimeve të stër1ashta me hingëllimën e vrapin e kuajve, që trokonte e trokonte për diku?

Ndoshta  ishte garda e Ismail Qemalit, e mbuluar me plagë, si pishtarë gjaku?

Po nuk ishte veçse një mëngjes i zakonshëm. Një mëngjes fare i zakonshëm, në agimin e një dite pas njëqind vjetësh. Isa nuk kishte gjak. Isa nuk kishte plagë. Në al1tinë e Isë Boletinit skuqte një tufë me karafila. E kishin sjellë një grup fëmijësh. Ishin aty të gjithë së bashku. E njëri, më i rrituri, e kishte mbajtur atë më të voglin në krahë, për t’i ngjitur karafilat deri tek alltia. Ai po qëndronte para nesh i druajtur, si të ishte fajtor për diçka.

 

8.

Vizitën në Kampin e dikurshëm të Prishtinës (ku im atë jetoi  në vjeshtën  e vitit 1944),  e shtyja vetë, ashtu si i ndodh rëndom njeriut, kur do të zmbrapsë  diçka që njëkohësisht edhe do, edhe i frikësohet. Ne shkuam atje ditën e fundit, para se të iknim nga Prishtina. U kthyem pas vizitës, në shpellën e mermerit. Azemit i ishte hapur goja më në fund dhe unë isha e gëzuar, që më në fund burri doli nga ngujimi i heshtjes së tij, por edhe disi e  trishtuar, siç ndodh, kur sheh trazimin, që ia ndryshon natyrën njeriut. Të heshturit i bën llafazanë e fjalëmëdhenjtë i bën të heshtur. Azemi kishte një lloj etheje, që e kthente në shaka me ciceronen e shpellës së Ahmetit, Nazmijen. E dija përse ishte kjo ethe. Edhe për jetën e Myrvetit, që lëkundej në një fije peri, edhe për sëmundjen e papritur e shumë të rrezikshme të Lumit. Myrveti e mbajti fjalën. Së bashku me Detin, na pritën të gëzuara, kur u kthyem në Prishtinë.

Ndarja po vinte me një shpejtësi të pabesueshme dhe ne nuk donim ta mendonim që ditët tona po mbaronin. Mbrëmja, që kaluam me studentët e mjekësisë, Detin, Shqipen e Zejnën, do të më mbetej në kujtesë pak e akullt, si ajo sallë e madhe dhe kamerierët që shërbenin, si katallanë prej druri Jashtë binte shi pa pushuar, po studentët e mjekësisë kishin ftuar aktorët e teatrit “Sofra” dhe ne e pamë veprën e Nolit të inskenuar. Më kishin mbetur sytë tek aktorja që recitonte poezinë qytetare dhe të furishme të poetit, që dukej si një zjarr i ngrohtë, plot jetë e peshë në këtë të ftohtë, të fundit të vjeshtës dhe fillimit të dimrit, në Prishtinë.

“O flamur gjak, o flamur shkabë,

O vend e vatër, o nën’ e babë,

Lagur me lot, djegur me flagë,

Flamur i kuq, flamur i zi.”

Ishte një nga ato ditë, që sa vinin e dendësoheshin, e ne donim t’i ruanim brenda vetes, si ndër ditët më të bukura të jetës. Myrveti as që e jepte veten fare.

Të gjithë ishim në një lloj pritjeje, si në një ankth, për sëmundjen e papritur të Lumit. Kanceri në mushkëri ishte diçka e rrallë, për atë moshë aq të njomë, por Lumi, sugari i Bujarit dhe i Azemit, ishte e pamundur të shpëtonte nga kjo e ligë. Edhe Deti vetë, ishte e ngrysur. Ajo nuk e pranonte dot vdekjen në trupin e një njomëzaku, dhe po luftonte me të gjitha aftësitë e mundësitë e saj, për t’ia rrëmbyer Lumin vdekjes, por i vogli qëndronte atje në kufijtë e jetës dhe të vdekjes dhe na krijonte të gjithëve trishtim e tronditje të thellë.

Vjosa dukej më e qetë nga të gjithë. Për çudi, as që e afronte rrezikun që u kanosej. Vjosën e kishin gënjyer dhe ajo as që dyshonte për gjë. Nuk e duroja dot faktin që po e gënjenim Vjosën. E ndieja fare mirë ethen e Azemit, kur po fliste me ciceronen e shpellës së mermerit në Gadimë.

Deti ngulte këmbë që Myrveti do të lindte pa rreziqe të jashtëzakonshme dhe për gjashtë muaj do të kishim një fëmijë bukurosh, si Myrveti, me sy të mëdhenj gri. “Nuk mund të na mblidhen kështu të gjitha të zezat menjëherë, – thoshte Deti, – dhe atë që e kam në dorë unë e do ta bëj se s’bën.”

Por Azemi, sidoqoftë, ishte ndër ethe, sepse e donte tepër nusen, por edhe sepse Lumin e vogël e quante djalin e tij, Edhe në qoftë se Myrveti nuk do të bënte dot kurrë një djalë, ai e kishte Lumin. e Lumi nuk duhet të vdiste në asnjë mënyrë.

Azemi po ngacmonte ciceronen. I thoshte se duhej ta ndryshonte pak rendin e fjalëve, që të mos krijonte ngjashmërinë me shiritin e magnetofonit. I tha edhe se nuk i pëlqente aspak që i kishin quajtur ato dy stalaktite e stalagmite, që prisnin për t’u takuar që prej një milionë e gjysmë vjetësh, “Romeo e Zhuljeta”, se mund të kishin kërkuar diçka më të afërt në legjendat tona të besnikërisë dhe të pritjes. Vajza mbrohej me takt, duke e pranuar shpotinë me buzë në gaz. Ajo tha vetëm se është hera e parë që u bënin vërejtje për “Romeon e Zhuljetën”. E tha këtë me një zë të butë, si të donte t’i mbronte dashnorët e varfër nga sulmi i hidhur i Azemit.

Skulptori ia dha të qeshurit. E qeshura e tij tingëlloi disi e çuditshme në shpellë.

– Mos u mërzit, Nazmije! – i tha skulptori, – ti je një vajzë shumë e mirë, por Azemi është mbledhës i apasionuar i folklorit e do të parapëlqente Ajkunën para Zhuljetës.

Që nga shpella e deri te vendi ku kishte qenë Kampi i Prishtinës nuk folëm më asnjë fjalë. Nuk e dija nga zbritnin tek unë mendimet, si burime të nëndheshme. Ndoshta  nga kuvendi i burrave në shpel1ën e mermertë e fletët që nxirrnin tinguj? Ndoshta  nga ajo pritje një milionë e gjysmë vjeçare e një takimi, të shtyrë deri në kufijtë e frikës? Ndoshta  nga njëfarë trullosjeje dhe lodhjeje? Jo. Ishte boshllëku, kur qëndruam te kodra, ku dikur kishte qenë Kampi i Prishtinës. Këtu im atë kishte mbijetuar, me ndihmën e një Azemi.

Aty ku kishte qenë një herë Kampi i Prishtinës, ishte një lulishte e thjeshtë me bar të kositur e të tharë vende-vende. Në një gur ishin disa vargje të gdhendura nga poema “Prishtina”. Pranë kalonin çdo ditë, dhjetëra studentë, të vrullshëm, ëndërrimtarë e fjalamanë. Ndoshta asnjëri prej tyre nuk e dinte se nënat e njëqind e katër djemve të pushkatuar brenda një nate me urdhrin e njëfarë Ledereri, mblidheshin në Pal1atin e Kulturës në Tiranë në çdo përvjetor dhe përkujtonin 22 Tetorin. Kishte qenë vjeshtë atëherë, prag i dimrit. Kishte qenë ftohtë, kur djemtë i kishin pushkatuar. Vetëm im atë kishte shpëtuar nga ajo masakër, duke mundur të arratisej.

Ajo natë kishte mbetur e përgjakur në kujtesën time. Nuk mund të mos e shihja Prishtinën nëpërmjet saj. E mendoja përherë duke rënë shi me gjyma atë natë ferri, ndoshta, sepse kështu ma kishte treguar im atë.

Ndërsa tani, studentët  e Universitetit të Prishtinës hynin e dilnin të shkujdesur nëpër auditorët e tij.

 

 

9.

Po bëheshim gati të linim Prishtinën, kur Bujari, Vjosa dhe Deti u nisën urgjentisht për ta çuar Lumin në një spital në Veri. Një ditë para se të iknim, Azemi na solli lulet dhe një letër nga Bujari.

– Sa i kujdesshëm, – thashë, – në atë hall që ka, nuk i ka harruar lulet!

– Lulet janë amaneti i mësueses suaj, – tha Azemi.

– Po përse jeni kaq të ngrysur ju të dy? – pyeta Azemin e skulptorin.

– Lexoje vetë letrën, – tha skulptori dhe doli jashtë hollit të hotel “Grandit”. Bujar Rugova shkruante, që ta falnim, se nuk kishte mundësi të na përcillte dhe se ai nuk dinte si do t’ia thoshte më në fund të vërtetën Vjosës. Si do t’i gjente fjalët, që i mungonin gjithmonë?

 

10.

Është pothuajse e pamundur të përshkruhet çasti kur po largoheshim nga Prishtina, me kamionin “Albania” të ngarkuar, përmes lëvizjes së makinave dhe studentëve të Mjekësisë. Mezi mbahej ngarkesa e një shekulli të gjatë në atë tkurrje e tendosje, në atë dhembje të thellë si kujë, përmbledhur e dendësuar në marramendjen e studentëve, që turreshin në mes të lëvizjes nga një trotuar në tjetrin. Urbanët u dilnin përpara befas, si ajsbergë nëpër mjegull, po studentët vraponin, vraponin që të gjendeshin te xhami i makinës sonë.

Në krye të grupit ishte Zejna me Shqipen me sytë e zmadhuar të ngurtësuar në lotët, që ishin kthyer tashmë në një rrjetë të ngrirë xhami. Binin boritë e makinave, na ndanin urbanet, po rrjeti i dyfishtë i xhamit, në sytë e Shqipes, e bënte më të mprehtë dhembjen, që na shtrëngonte fytin.

Sado që skulptori nuk ishte i shkurtër, zgjaste qafën për t’u falur me Zejnën. Zejnën e ndeshëm veç pak herë, por ai ishte nga ai brumë, që në moshë fare të re ka dijen e pleqve të moçëm. Zejna ishte i thjeshtë, i natyrshëm, me zemër të kulluar, i gatshëm të vetëflijohej për një ëndërr të bukur, për një jetë më të mirë. Edhe trupi i tij i lartë, “me dy kate”, siç tallej ai vetë, edhe buzëqeshja babaxhane, edhe dashuria e pakufishme për një vajzë si Shqipja e meraku për një shokun e tij që u zhduk pa lënë gjurmë, me një njollë, që nuk e meritonte, ai merak që po ia hante shpirtin, e fisnikëronin. Forca të errëta deshën t’ia njollosnin emrin dhe vdekjen shokut të Zejnës. Po njeriu edhe vdekjen duhet ta shohë në sy.

“Edhe jetën, edhe vdekjen  duhet t’i ketë të bukura shqiptari, siç e kanë lënë amanet të parët”,  – ngulmonte Zejna.

– Zejna, po si mund të ketë vdekje të bukur? – i thashë, ndërsa i shtrëngonim dorën njëri-tjetrin, me një parandjenjë që nuk do të shiheshim më.

Kjo nuk ishte ndarja. Diçka të mirë, të dashur, të shtrenjtë i dhamë njëri-tjetrit. Ishte mall dhe brengë. Malli do të mbetej. Mallin nuk e tret as dheu.

Skulptori i zymtë, si një shkëmb i kredhur në mjegul1, nuk linte t’i dukej balli. Azemi rrinte pa lëvizur, me atë tikun nervor të dorës në timonin e makinës. Në të gjithë figurën e tij kishte diçka të lëvizshme, veçanërisht në buzët e holla të shtrënguara, që e mbanin me zor një britmë të ngjirur, që e mbërthenin si të donin ta përtypnin dhimbjen e thellë. Zbehtësinë  e fytyrës ia theksonin më tepër mustaqet e zeza, që i jepnin përherë hijeshi e burrëri vështrimit të tij dashamirës. Më dukej si atë mëngjes, kur u takuam për herë të parë në brigjet e Liqenit të Shkodrës. Kishte gjithë atë hutim, që ia merrte gjakun nga fytyra, i  humbiste sigurinë e lëvizjes e ia përkulte qëndrimin e drejtë si të një pishe të re, të lartë, që ia ka lagur paksa kurorën shiu e që vetëm sa i ka kaluar mbi ballin e rrudhur nga sforcimi.

Vetëm sytë e kthjellët të Azemit po i ndiqnin si në ethe vrapin e kërcimet e Shqipes e të Zejnës, nga njëri trotuar në tjetrin, nëpërmjet urbaneve, që na ndanin e na ndanin vazhdimisht.

Makina e kapërceu më në fund ngushticën e vargut të gjatë.

– Shqipja do ta shkruajë patjetër dramën e Isës, – thashë, duke u përpjekur që zëri im të ishte sa më i natyrshëm. Por ai ishte krejtësisht i ngjirur nga lotët e kripur, që i gëlltitja vazhdimisht.

Kjo ishte lamtumira e Prishtinës.

Figura e hotel “Grand”-it u rrëgjua krejtësisht. Për një kohë të gjatë më mbetën në sy vetëm duart e Shqipes dhe të Zejnës të shtrira drejt nesh midis hapësirës, që sa vinte dhe bëhej më e madhe.

E dashur Valbona,te lutem ma dergo dramen edhe njhere me germa te medha,qe ta kem me te lehte leximin,perqafime Eglantina.