Bilal Xhaferri, shfaqet si poet me ndjeshmëri të lartë ideoemocionale dhe artistike në  fillim të viteve 60-të. Poezitë e para i botoi ne faqen letrare të “Zëri i Rinis”, gazetën “Drita”, revistat “Ylli” e Nëntori” etj. Ai u shfaq si poet lirik, emocional, spontan, disi enigmatik,i frymëzuar, plot freski e ndjenja të holla, me vargje tingëlluese plot bukuri. U pëlqye shumë nga lexuesit dhe rrethet letrare të atyre viteve. Poezia e tij ishte si një rrymë oksigjeni jetëdhënës që i drejtohej zemrës dhe ndjenjave më të mira njerëzore, që bënte kontrast me poezinë lavdëruese, të   rreme e të sheqerosur që shkruhej në ato vite. Poezitë i përmblodhi në vëllimin “Lirishta e kuqe” që u botua në vitin 1967, por pas incidentit të njohur tashmë, ato nuk u shpërndanë dhe u kthyen në brumë për karton.

Nganjëherë fati i librave është më i hidhur se i njerëzve!

Opusi i plotë i poezive të tij u botua pas vdekjes, më 1995 nga “Rilindja” në Prishtinë në librin me titull “Eja trishtim” dhe vitet e fundit, në përmbledhjen e veprës së tij nën kujdesin e Prof. Bashkim Kuçukut.

Për të kuptuar më mirë poetikën e Xhaferrit, lexuesit i duhen bërë të njohura disa veçori dhe parime të tij krijuese, që ai i shpërfaq  vetë në poezitë e tij.

    Bilali ishte poet ndryshe nga brezi i poetëve bashkëkohës. Ai nuk shkroi mbi parimet e socrealizmit, për këtë dëshmon gjithë poezia e tij. Studjuesi S.Hamiti [1]ka vënë në dukje se”Xhaferri duket një krijues I vetmuar për kohën, duket I lidhur me poezinë e paraluftës, port ë shkuarën nuk e merr në stilin e himnizimit e të lavdërimit, si mbështetje të problemeve aktuale, por si kërkim për të bërë ndërkomunikim të kohërave. Ky kërkim ra në sy të lexuesve të cilët u entusiazmuan nga krijimtaria e tij, por edhe të censurës që rrinte syçelët për të gjetur armiq.”Kredon e tij poetike ai e shpreh në poezinë “Arti im”:

            Mund të shkruaja me lehtësi vargje të lehta

             Politikisht të xhelatisura, siç duhet,

             Duke rendur pas suksesit,

             Poezive mund tua ngjishja me shkelma,

             Siç ua ngjeshim teneqeve të lëshuara rrugëve.

Këtu aludimi është fare i qartë: ai mund të shkruajë vargje ashtu siç I do letërsia lavdëruese zyrtare dhe shpreh sigurinë se këta vargje(redaktorëve)

….. Idiotëve do tu hynin në shpirt,

                    Do t’u nxirnin klithma entuziaste,

                     Klithma plot mallëngjime histerike….

Por ai nuk do që t’i ndërtojë vetes një piedestal fallco teneqesh, artin e tij ai e do që:

….Jo të më shërbejë mua gjersa

                    Të jem velur,

                    Por që unë t’i shërbej atij

                    Gjersa të jem gjall dhe gjersa të jem

                    Vdekur…..

Është kundër të shkruarit teë vargjeve të sheqerosura, artit për art, por as vargjeve himnizuese e lavdëruese që ato vite ishin në modën e vjershërimit. Fare sheshit e qartësisht, ai shpreh pikpamjet e veta për individualitetin dhe misionin e tij si poet: Se ai do të këndojë këngën e tij vetëm me zërin e tij, sipas vokacionit të tij të brendshëm-ai nuk vjen në poezi për poza e bujë, për të shtuar edhe një poet në borderotë e redaksive ,por:

                     Secili vjen e sjell atë që ka,

                     Unë sjell zemrën time vëlla…..

Në njërën nga poezitë, ai jep edhe kredon e tij poetike se e thur poezinë duke patur në qëndër të ngjarjeve dhe gjërave ,në qendër të botës dhe kohës njerinë.

       Përsa i takon përmbajtjes, formës dhe thurjes së vargjeve, Xhaferri është poet rebel. Ata që e kanë njohur(N.Mane[2] etj) dëshmjnë se ai ishte poet spontan,mbante me vete një bllok dhe laps të vogël, poezitë I vinin vet-vetiu, për të ato ishin kënga e shpirtit dhe i lindnin nga gjendja e tij ideoemocionale dhe psikologjike. I hidhte në letër ashtu si i buronin nga gurra e tij krijuese, pastaj ai i lëmonte vargjet me kujdes si argjendari gurin e çmuar, deri sa ato të merrnin tërë shkëlqimin dhe bukurinë. Ndodhte që të njëjtën poezi, ta shkruante në dy-tri variante deri sa të arrinte te më e mira.

Si shumë poetë të atyre viteve, ai nuk zbaton kanunet e vjershërimit, rimat dhe metrikën, të cilat i konsideron si vargonj që lidhin mendimin pas formës dhe që kufizojnë shprehjen e idesë. Vargjet e poezive janë të lira, të thurura pa rrokjet metrike. Ai shkruan se i do vargjet:

                Krejt të lira

                Si hapësira,

                Si era,

                Si drita

                 Me vargje si vargmalet që shtrihen nga veriu në jug

               Dhe nga jugu në veri,

Me vargje të mbirë nga balta jote, Shqipëri.

Por ka raste kur vargjet thuren edhe me strofa dhe me vargje të rimuar.Në teknikën e sendërtimit të vargjeve, i jep më shumë vend fjalës së bukur, çuditërisht të bukur, tingëlluese, të vënë në vendin e duhur. Janë metafora dhe simbole domethënëse që lexuesit i mbeten në mend. Refrenet dhe përsëritjet janë të rralla, por kur përdoren ato krijojnë ritmin dhe theksat tonikë që i japin poezisë kumbim të brendshëm:

                 Eja trishtim,

                 Eja me hapa fletësh që bien nga degët,

                 Eja me hapa shiu që këputet nga fletë,

                 Eja trishtim !…….

Në aspektin konkret të poezive dhe pozicionimin vetiak, varësisht nga tematika dhe idetë që dëshiron të përçojë, stili i tij, sipas S.Hamitit, është: dramatik, elegjiak, baladesk, përkushtimor, rrëfimtar dhe rastësor.

          Bilali është poet lirik dhe emocional. Në vargjet e tij ai derdh drithërimat e shpirtit dhe rrahjet e zemrës së shqetësuar; edhe kur në poezitë e tij jepen gjendje dramatike dhe dhembja e thellë e shpirtit, qofshin ato balada, elegji apo lirikat e dashurisë. Ato jepen plot ndjenjë, mendim e thellësi, për këtë i vjen në ndihmë stili i tij, fjala e gjetur, bukuria e saj dhe pesha që i jep mendimi. Kësisoj gjuha e përdorur dhe qëndrimi ideoemocional ndaj objektit dhe subjektit, shprehin më së shumti botën e tij shpirtërore, idenë që kërkon të transmetojë te lexuesi. Këto ngjizen dhe trupëzohen mjeshtërisht me figura e metafora që merren kryesisht nga natyra. Vini re vargjet e mëposhtme:

           Pylli I vogël në lartësinë e kodrës mbi lumë

           Veshi gëzofin e mjegullave si shkumë,

           Dhe vuri në qafë shallin e mëndafshtë të Ylberit,

           Bie shi i argjendtë nëpër dritën e artë të diellit.

Se ç’forcë e mocionale kanë poezitë e tij, mjafton ti hidhet nje veshtrim poezisë “Në internim” e botuar më 1979 në revistën “Krahu i Shqiponjës”. Është rrënqethëse dhe kur e lexon ngjall emocione të forta, keqardhje dhe një revolt të brendshme për vetminë dhe vuajtjet e poetit të internuar, të privuar nga liritë e të drejtat, miqtë, të dashurit dhe të dashurat. Mjetet shprehëse dhe figurat janë të fuqishme: errësira, shiu, nata, kukuvajka dhe balta, krijojnë zymtësinë e atmosferës së natës së vjeshtës së vonë, natë në të cilën poeti është i ndryrë në barakën e ftohtë. Poeti pyet veten: kush është ajo që e kërrusur përmes shiut është nisur për te ai? Dhe përgjigjen e jep po vetë:

            Më kot kujtoj sonte

            dikë që e dua

            më kot më shkon mendja

            tek dikush që më do mua!

             Jo, asnjeri s’do shkundë pika shiu,

             në prag të derës sime këtë natë!

             Rrugën e ka mbuluar balta

             dhe errësira…..

Poeti është i internuar, i nëmur, i mallkuar. Tek ai e dashura nuk mund të shkojë pa u vetsakrifikuar. Ai e di këtë, prandaj me pikëllim, e mbyll poezinë me vargjet:

…..Ndoshta do të më rrjedhë tërë jeta

         larg asaj që e dua,

         larg asaj që më do mua.

           Xhaferri është poet tragjik.Studjuesi S.Hamiti[3] e ka quajtur poet I “nemun”, njdersa kritiku K.Shala, e konsideron atë ndër poetët më tragjikë të letërsisë shqipe. Ngaqë: tragjike jeta e tij nga fëmijëria deri në vdekje, tragjik fati i Çamërisë dhe atdheut, tragjik fati i veprës së tij letrare që u ndalua dhe u burgos në dosjet e sigurimit të shtetit dhe që u gropos në tokë nga miqtë e tij për tu ruajtur e që për dekada mbeti e panjohur.Tragjikja që shprehet në poezitë dhe artin e tij, është shprehje e gjëmës dhe fatkeqësive personale, familjare dhe të bashkëkombësve, etnisë së tij.Tragjizmi dhe trishtimi që rrjedh sojesh janë shenjat e identitetit të tij poetik. Si njeri, si natyrë e ndjeshme, ai s’kishte si të mos e shprehte në art këtë gjendje të përhershme që e ndiqte ngado si një nëmë, si një mallkim.

Tematika dhe tipologjia. Duke i gjykuar në aspektin përmbajtësor tematik, tipologjia e poezive mund të  përcaktohet në disa grupime: balada, elegji, poezitë e përkushtimit, të dashurisë dhe poemat. Përveç këtij përcaktimi tipologjik, poezitë e Xhaferrit, mund ti grupojmë edhe në apektin tematik, në atë se kujt i drejtohen dhe përse bëjnë fjalë.

     Dallohen poezitë e etnisë, ndër to ato për Çamërinë:”Baladë çame”, “Natë çame”, “Janinë vjeshtë”,” Pranvera”. Kosovës i kushtohet poezia “Kosovës”, ndërsa Shqipërisë:”Shqipëria 1976” dhe “Atdheu”. Ndjenjës së hidhur e të pangushëllueshme të humbjes së atdheut nga mërgimi prej tij, i kushtohen edhe tri poezi të tjera të gjetura më vonë:”Arbëreshët”, “Braktisje” dhe “Aromë çamërie.”

Për Çamërinë dhe etninë, për të ngjizur poezitë e tij,  siç  thotë vetë, shkriu arin e shpirtit në vargjet e tij më të mira. Ishte ky si një detyrim i birit për nënën, një detyrym moral e atdhetar, por edhe një mënyrë për të shprehur emocionet dhe ndjenjat që i merrnin frymën.

Në këtë grup ndrit si një diamant “Balada çame”.Është kryevepra e poezisë së tij. Pajtohem me vlerësimet e shprehura dhe kam bindje se ajo është lirika më e mirë e Xhaferrit, dhe jo vetëm kaq, është ndër lirikat më të mira të letërsisë shqipe. Është tragjedia çame e humbjes së atdheut. Është kënga elegjiake e humbjes, një klithje drithëruese e shpirtit të poetit. Për ta shprehur sa më fuqishëm idenë e tij poetike, ai ka futur një risi, duke ndërthurur  baladën me elementet e elegjisë. Balada është e ndërtuar me 21 vargje, relativisht pak, por ajo është një masë e ngjeshur dhe e rëndë si superyjet, një univers poetik ku pesha specifike e fjalës në varg, është si gurthemeli, ato lidhen me hallka të arta dhe kanë shkëlqim diamanti edhe kur janë me ngjyrime të errëta. Kësisoj ato rrëfejnë gjithë zezonën rrënqethëse e të tmerrshme të tragjedisë çame. Nuk po zgjatem më tej me këtë baladë, ngaqë i kam kushtuar një esse të veçantë”Balada çame, kryevepra poetike e Bilal Xhaferrit”[4]

Poezitë e tjera për Çamërinë, elegji të mirëfillta, trajtojnë të njëjtën temë, atë të braktisjes, e cila është një dhimbje sfilitëse për poetin dhe gjithë çamët muhaxhirë, që me trup jetojnë në  Shqipëri por që me  mendje e shpirt janë në Çamërinë e tyre, dashurinë e tyre të përjetshme. Këto vjersha megjithëse përjetime vetjake për atë kob të rëndë shprehin gjithashtu brengën e popullatës të një krahine të tërë të mbetur shkretë. Poezia “Shqipëri 1976, e shkruar në Amerikë, ngjan si shfrim per diktaturën dhe keqardhje për mjerimin e varfërinë. Është model i lirikës politike qytetare. Gjithësej tre strofa, po i japim tëo plota:

Vend i vogël,

                   kohë e vogël,

                   racion i vogël.

                   Errësirë e madhe,

                   frikë e madhe,

                   mjerim i madh.

                   Dhe rrugëve të Atdheut,

                   si kukuvajkë nën hënë,

                    leh e ulurin

                   “Gazi “ 69    

Në dy strofat e para, që duket si të kundërta, antonimet e vogël- e madhe, janë të dyja madhësi të së keqes: të mirat të vogla, të këqiat të mëdha dhe si të mos mjaftonin ato, në vargun e parafundit shfaqet “Gazi “69 famëkeq i sigurimit të shtetit, Brenda të cilit ishte liria e lidhur me vargonj, për tuburgosur në qelitë e errëta. Një poezi sintezë, me esencën e mendimit dhe perceptimit të së keqes së madhe që vuanin shqiptarët. Është e paarritshme në llojin esaj.

        Poezitë e përkushtimit dhe të dashurisë, u drejtohen persoanave konkretë, nismëtoret  e emrave të tyre janë vënë në krye të vjershave. Përmbajtja lidhet me subjektin dhe shpreh afeksionin dhe disponimin e poetit për të. Poeti  ishte vëlla i tri motrave. Ishin familja, gjaku i tij. Por jeta u tregua mizore, u nda shpejt prej tyre dhe mbeti fillikat. Më i lidhur ishte më të voglën, Antikën. Poezia “Fli” i kushtohet asaj. Është thurur në formën e ninullës, por jo përkundëse, gjumëndjellëse, porse meditative e sentimentale. Nata, koha e gjumit, pasqyrohet me figura qiellore, të marra nga folklori çam:

Pulëza u ngrit lart mbi male

            Dhe shkoi me zogjtë e vet

            Të shpupurisë kashtën e kumtrit.

            Ty të ka zenë gjumi

Pas kësaj vjen soditja e motrës që fle: rrezet e hënës ulen dhe puthin faqen e zbehtë dhe era i murmurit te perdet një melodi që ajo ndoshta e dëgjon nëpër ëndfërr, por një fjalëz e vetme: faqja e zbehtë, mjafton për të treguar mjerimin dhe vështirësit e saj të jetës. Në mbyllje vijnë vargjet:

Fli motra ime,

           E vogla, e shtrenjta, motra ime,

           Fli zemër!

           Gjumin e ëmbël

     Në jetë,ajo s’është e lumtur, për këtë nuk mjafton dashuria vëllazërore, të paktën të jetë e tillë në gjumë, një lumturi iluzore, ëndërrimtare.                

Të tilla poezi  veç ”Motrës sime Antikës”, janë edhe”Kushtim S.M.” “Vijmë nga errësira”,”Rini uloke”, “Ti lulëzon në peisazhet e trishta” “Lule të vona” etj.

Lirika të mirfillta kushtuar dashurisë, Xhaferri ka lënë dy:njëra në trajtën e një poeme të paplotë, pasi ka humbur gjatë ruajtjes, të titulluar “Mjegulla”. Poema bën fjalë për një dashuri efemere, të pashprehur, si një vision ndjesor.Duket si një gjë e shkruar me një frymë, me ngut, si përjetim lirik i një dite të fundvitit. Lirika e tij më e mirë dhe më e ndjerë kushtuar dashurisë, është ”Ti lulëzon në peizazhet e trishta”. Është shkruar si një elegji për humbjen e të dashurës , që është larg tij, shumë vite pasi ai ka shkuar në Amerikë. Mosha po i ikën, në flokë kanë dalë thinjat, por kujtimi dhe pamja që ai e sjell në sytë e mendjes, ashtu si ajo ishte kur ata duheshin në vitet e rinisë.

Ti ke mbetur në kujtimet e mia,

              E shkrirë së bashku me ato bukuri transparente,

              E ndriçuar nga vezullimet e perëndimeve të florinjta,

              Që digjeshin në muzgjet e mbushur me luleshege….

Ai, i gjendur mes një përfytyrimi të ndezur, pyet veten se kur do të kthehet përsëri atje, te ato mrekulli dikur të përjetuara, që të ulet të presë në takim vashën, nën shegët, degët e të cilave plot lule të kuqe, vareshin si tufa fishekzaresh mbi zalle. Por:

             Tani lulet e shegëvë janë shkundur të gjitha

             dhe kokrrat janë vjelur dhe fletët kanë rënë

             vetëm ti lulëzon në peizazhet e trishta,

             Vetëm ti e ruan pranverën në shpirtin tënd.

Vjersha  vijon me tone të qeta, të përmallshme e aspak patetike, me shpresën se një ditë ata do të ritakohen:

             Dhe kur të kthehem unë i ngrirë

                                                      nga acari i dimrit

             do gjej tek ti ngrohtësisë e diellit të majit

              do gjej aromat e luleve dhe këngët e zogjve

              dhe dora jote e ëmbël do të më shkundë

                                                                        borën prej flokëve.

              Ashtu me faqen në prehrin tënd do bije në gjumë

              gjersa agimi të përhapë mjegullat e bardha  mbi lumë.

Vargjet janë elokuente, flasin vetë dhe çdo koment vetëm do t’ua zbehte bukurinë. Ka edhe poezi të tjera, ku poeti shfaq qëndrimin emocional për këtë ndjenjë të thellë e të fuqishme njerëzore, e cila në vend që ti sjellë gëzim, prehje e lumturi, i sjell pikëllim, trishtim e brengosje. E tillë ishte jeta e tij, e tillë dhe dashuria.

Për të hyrë në kopshtin poetik të Bilal Xhaferrit, kaluam nën harkun e ylberit të “Baladës çame” dhe për të dalë do të kalojmë nga dera e poezisë “Eja trishtim”. Kjo poezi, është mbyllja e natyrshme e krijimtarisë së tij poetike, e jetës së tij vetiake, tragjike, plot dhimbje e kobe. Sikundër ve në dukje studjuesi K.Rrahmani[5],ai u këndoi dhe i ngriti në art këto humbje sa vetjake dhe të etnisë.

Është krejt e kuptueshme që pas thirrjeve lamtumirëse të “Baladës çame”, pas “Natës çame” dhe “Vjeshtës së Janinës”, që përshkohen nga kulmi i kobeve të mëdha, poeti të lutet: ”Eja trishtim”. Trishtimi për të është prehri i ëmbël i prehjes dhe strehë e qetësisë. Ngushëllimi i vetëm që i ka mbetur. Po e jap të plotë:

Eja trishtim,

                     eja me hapa fletësh që bien nga degët,

                      eja me hapa shiu që këputet nga fletët….

                      eja trishtim.

                      Eja me hapa tingujsh që dridhen në mbrëmje,

                      eja me hapa zemrash që rrahin me dhembje…

                      eja trishtim,

                      o prehër i ëmbël që nuk më braktise kurrë,

                      o strehë e qetësisë sime,

                      o ëndërrime të mia,

                      o gji I shpresës sime!

                       Eja trishtim,

                       trishtim,

                       eja.       

Në mbyllje të kësaj sprove, e them me bindje se kjo është vetëm si një zbulim i sipërfaqshëm. Krijimtaria e këtij poeti është si deti i thellë ku fshihen perlat. Duhet lexuar e rilexuar disa herë, në kohë të ndryshme, në mosha të ndryshme dhe në gjendje të ndryshme shpirtërore dhe ideo-emocionale. Pas çdo rileximi, jam i sigurtë se do të zbulojmë plot të papritura që më parë na kishin kaluar pa u vënë re.

Duke u nisur nga sistemi i vlerave dhe veçantive stilistike, jam i një mendimi me studjuesin Sabri Hamiti, se poezitë më të buklura, me vlera antologjike, që do të mbeten si pjesë tërësore e poezisë shqipe janë: Baladë came, Natë çame, Janinë vjeshtë,Kosova, Atdheu,Pranvera,Ti lulëzon në peizazhet e trishta,Eja trishtim, Në Internim e ndonjë tjetër.

Bilal Xhaferri është dhe do të mbetet një zë i veçantë i poezisë shqipe.

Tiranë, 25 shkurt 2016.

[1] Hamiti, Sabri: “Poeti I nemun-Bilal Xhaferri,Rilindja, Prishtinë 1995

[2] N.Mane,”Diplomacia e mohimit”, Miku I të gjithëve.

[3] Po aty

[4] Osmani,Resmi www zemrashqiptare. Net/news/id_26786

[5] Rrahmani ,Kujtim”Gramatika e fshehtë e motiveve” Podujevë 1988.