Na kish marrë malli ta shihnim sallën e Universitetit të Arteve të mbushur plotë e përplotë me një publik që e do artin muzikor.

Kjo ndodhi sonte në koncertin e Orkestrës Simfonike të RTSh, me solistë flautisten Jonela Golemi, pianistin Eni Barbullushi, dirigjent Gridi Karaja.

Programi i përzgjedhur nga kryeveprat e literaturës botërore përmbante “Il Carnevale di Venezia op. 77 për flaut dhe orkestër,-Giulio Briccioldi, Koncertin për piano dhe orkestër nr 1 në Es Dur op. 124,- F. Liszt dhe Simfoninë nr 4 në f mol op. 36,- P. I. Tchajkovsky.

Flautistja e mirënjohur Jonela Golemi ka vite e vite që kontribuon me koncerte solistikë. Kurdoherë e suksesshme ajo gëzon respekt për talentin, seriozitetin dhe përkushtimin e treguar.

Tema me Variacione “Il Karnevale di Venezia kompozuar në shekullin e 19-të konsiderohet si një nga kryeveprat e flautit. Kompozitori Briccioldi ( 1818-1881) duke qëne edhe flautist virtuoz njihet për kontributin e tij në zhvillimin e teknikës së instrumentit, gjë që e ka pasqyruar më së miri në këtë vepër.

I frymëzuar nga tradita e festimit të Karnavaleve, citoi për temë një melodi të thjeshtë tradicionale veneciane që zhvillohet në variacione mes elegancës, virtuozitetit e shkëlqimit teknik. Vepra shquhet per frymën dhe idealet romantike të kohës, shprehshmërinë emocionale dhe plastikën ekspresive. Ndaj interpretimi mbetet sfidues për çdo flautist, pasi kërkon jo vetëm aftësi teknike virtuoze, por edhe ndjeshmëri e muzikalitet të thellë.

Flautistja me pjekurinë artistike, natyrshmërinë e lojës së përkorë, teknikën preçize dhe frymëzimin plot pasion i përcolli idetë e veprës bukur tek publiku, që e mirëpriti dhe e duartrokiti gjatë. Në suksesin e saj rol jo më pak të rëndësishëm luajti dirgjenti i cili diti me nuhatje artistike të ruante ekuilibrat e duhur mes solistit dhe orkestres.

Koncerti vijoi me pianistin Eni Barbullushi. I larguar nga Shqipëria në moshën 9 vjeç edukimi pedagogjik i tij muzikor vijoi në konservatorin G. Donizetti në Bergamo nën drejtimin e Maestro Marco Giovanetti, ku paralel ndiqte edhe Akademinë Santa Cecilia me pianistin dhe pedagogun e mirënjohur rus Konstantin Boginjo, deri sa mbaroi nivelin bachelor.

Masterin e vijoi në Edsberg ” Royal College of music” në Stokholm nën drejtimin e Maestro Mats Widlund, ku diplomohet me rezultate të shkëlqyera si solist dhe muzikë dhome.

Formimi i tij artistik plotësohet në vazhdimësi në nivel Master me artistë dhe mjeshtra me famë botërore si: Boris Petrudhansky, Tuija Hakkila, Vladimir Ogarkov, Aleksander Romanovsky etj.

Pas një përvoje koncertore të sukseshme në europe ai vjen për herë të parë në skenën shqitare me këtë background artistik..

Premiera e Koncertit për piano nr 1 u realizua nga vetë Liszt-i në vitin 1855. Ideja e tij zë fill që kur ishte ishte 19 vjeç në vitin 1830. Ky proces i gjatë kohor deri në përfundim të veprës është tregues i zhvillimit dhe formimit të Liszti-it, nga një pianist i shquar virtuoz në një kompozitor të pjekur dhe ndikues të periudhës romantike.

Strukturimi i formës së koncerti, që luhet e unifikuar si një e vetme i përmban të katër kohët e ciklit simfonik. Bartok e ka vlerësuar si “Kompozimi i parë perfekt i Sonatës ciklike”.

Ndjesia dramatike e madhështore e Allegro maestoso në kohën e parë qetësohet nga dialogu i një lirizmi të thellë mes pianos dhe orkestrës në kohën e dytë. Në kontrast me të karakteri lozonjar i Allegro animato i kohës së tretë është një çlirim emocional. Për të vijuar në kohën e katërt Allegro marziale animato ku kompozitori rikthen temat e mëparëshme në një temp të shpejtë dhe energjik, duke përfuduar koncertin me një shfaqe të shkëlqyer të virtuozitetit të pianos dhe fuqisë shprehëse emocionale të orkestrës.

Roli i saj në këtë vepër e tejkalon faktin e një shoqërimi. Në shumë raste dialogjet muzikorë shumë shpesh kthehen gati me të njëjtën peshë emocionale ndërmjet solistit dhe klarinetës, spalës së violinave, viollonçelave , por në kohën e tretë po kaq protagoniste bëhet triangola në grupin e perkusionit. Studjuesit e trajtojnë edhe këtë dukuri si risi individuale e të Liszt-it.

Pikërisht për risitë e saj vepra ndikoi shumë në brezin e kompozitorëve romantikë.

Pianisti me talentin, njohjen në thellësi të ideve artistike, aftësinë virtuoze teknike, kualitetin e tingullit, natyrshmërinë dhe artistizmin e kalimit të situatave të ndryshme e të larmishme emocionale tërhoqi në mënyrë manjetike vëmendjen e publikut, duke i dhënë tërë kënaqësinë e mundshme të shijimit të veprës.

Para koncertit e dëgjova me pianistë me famë botërore dhe në interpretimin e Enit dallova qëndrimin individual në konceptimin tërësor të veprës dhe realizimin e saj, që buron nga thellësia e brendëshme e ndjeshmërisë dhe kultura e formimit të tij.

Kjo është karakteristika e talentit me aftësi koncertale, kjo e bëri lojën e tij komunikuese jo vetëm me profesionistët, por dhe me publikun e thejshtë. Për dijeninë e lexuesit duhet thënë se pianisti e realizoj në gjëndje shëndetsore jo të mirë, por me përfshirjen maksimale në interpretim nuk u ndje aspak. Padyshim një bravo edhe për dirigjentin dhe orkestrantët, veçanërisht për solot e tyre.

Paraqitja për herë të parë në skenën shqiptare kaloi me shumë sukses dhe duartrokitjet zgjatën mbi disa minuta.

Në pjesën e dytë patëm kënaqësinë shpirtërore të ndiqnim simfoninë e katërt të Tchaikovsky-it premiera e së cilës u realizua në Moskë në vitin 1878, dirizhuar nga N. Rubinstein.

Periudha gjatë krijimit përkon me një gjëndje të rënduar psikologjike të kompozitorit. Situata ishte tepër e trazuar emocionalisht për faktin e zbulimit të prirjeve homoseksuale pas divorcit nga Antonia Milinkova.

Sipas studjuesve kjo krizë e rëndë ndikoi emoconalisht ne idetë estetike të veprës duke i dhënë asaj një karakter të fuqishëm dramatik në pershkrimin aktual të jetës së tij. Ndaj tema e fatit dhe lufta për lirinë individuale udhëheqin tërë strukturën e simfonisë dhe zhvillimin emocional. Motivi i fatit simbolizon jo vetëm krizën personale të kompozitorit, po edhe përpjekjet e tij për t’u shkëputur drejt lirisë.

Në aspektin teknik forma e saj mban lidhje me tradirën klasike në krijimin e situatave kontraste e të tensionuara, por me ngarkesa të dallueshme të frymës romantike.

Dirigjenti Gridi Kraja ka disa vjet që drejton orkestrën simfonike te RTSh. Pas një eksperience një vjeçare me orkestrën e Prishtinës ai rikthehet shumë i sigurt ne pultin e dirigjimit, duke shënuar suksese të njëpasnjëshme koncertesh.

Edhe në këtë mbrëmje me nuhatje të mirë artistike bëri dallimin mes shoqërimit të solistëve, duke ruajtur me ta raporte të drejta dhe koncertimit të vetë orkestrës.

Tek interpretimi i simfonisë Kraja i trajtoi me vërtetësi dhe emocion idetë e veprës. Pas hyrjes së fuqishme me karakter dramatik, në kontrast me të ai nënvijzojë karakterin e një meditimi të thellë në prezantimin e temës kryesore të kohës së parë – Andante sostenuto- Moderato con anima, duke luajtur bukur emocionalisht me dinamikën, tempet dhe valët e ngritjes dhe uljes së tensioneve gjatë ecurisë. Një qëndrim më i kujdesshëm për të mos e konsumuar gjithë forcën e shprehjes orkestrale që në fillim do t’i shërbente më bukur organizimit artistik drejt kulminacionit

Në kohën e dytë Andatino in modo di Canzone ruajti qetësinë duke kënduar karakterin lirik disi melankolik të temës prezantuar fillimisht nga oboja që më pas e merr sektori i harqeve. Bukuria e ngjyrave timbrike ndërmjet dialogëve të sektorit të harqeve dhe atij të frymës u trajtua me sens emocional.

Por edhe këtu dirigjenti pati kujdes të shprehte brishtësinë e ndjesive të individit përballë forcës së errët të fatit.

Koha e tretë Skerco: Pizzikato ostinato- Allegro dirigjenti jo vetëm ruajti karakterin skercoz, por kërkoi prej orkestrës kontraste te bukura dinamike forte- piano kaq artistike realizuar me shumë sens emocional në pizzikato. Krejt në kontraste me të e gjithë koha e katërt Finale:Allegro con fuoco, që si ide është fitorja e lirisë së individit ndaj paragjykimeve sociale, dirigjenti e trajtoi me një frymë me një ritëm shumë të shpejtë duke nënvizuar karakterin e saj dinamik. Edhe këtu për mendimin tim duhej patur parasysh një kujdes më i vëmendshëm ndaj dinamikës pasi gjithë kohës mbizotërojë forte dhe shumë forte. Gjithësesi këto sugjerime në shërbim të cilësisë nuk e zbehin suksesin e interpretimit të simfonisë, përderisa ajo komunikoi me publikun dhe e entusiazmojë . Ndaj ai jo vetëm e mirëpriti por dhe e duartrokiti gjatë.

Urime të përzemërta solistëve orkestrës dhe veçanërisht dirigjentit.

FALEMINDERIT!

I. Dama. 12. 10. 2024

Vitet e para

Michelangelo Merisi, i njohur si Caravaggio (emri i marrë nga qyteti Lombard ku lindi), lindi më 29 shtator 1571 nga një arkitekt në shërbim të Markezit të Caravaggio, Francesco Sforza.

Piktori i përkiste një familjeje të vlerësuar dhe mjaft të pasur. Vokacioni i tij duhet të jetë shfaqur shumë herët, pasi më 1584 tashmë ai hyri si nxënës në punëtorinë e piktorit të Bergamos Simone Peterzano, një nxënës i Ticianit.

Është një periudhë në të cilën ai përfiton nga disa mbrojtës, duke përfshirë Sforza dhe Colonna, ose si kardinali Del Monte, i cili e strehon atë në pallatin e tij dhe e urdhëron të pikturojë nature morte.

Caravaggio në Romë

Më 1592, piktori i shqetësuar vendosi të transferohej në Romë, ku u prit në mesin e shërbëtorëve të Pandolfo Pucci, një fisnik vendas.

Ende jo shumë i pavarur, ai u detyrua të punonte për artistë mjaft të njohur në atë kohë, si Antiveduto Grammatica, Lorenzo Siciliano ose Giuseppe Cesari i njohur si Cavalier d’Arpino, piktor i temave me lule, natyrave të qeta ose temave fetare.

Në këto vite “atë e goditi një sëmundje e rëndë, e cila, duke e gjetur pa para, e detyroi të shkonte në Spedal della Consolazione” (Baglione): kjo është periudha në të cilën ai pikturoi portretet e famshme të pasqyrës dhe “Bacchino-n e sëmurë” (ruajtur në Galerinë Borghese).

Pika e kthesës në karrierën e Caravaggio-s u shënua nga blerja e pikut¨res “I bari” nga kardinali Francesco Maria del Monte: pas kësaj ngjarjeje, ai u transferua në Palazzo Madama, rezidenca e kardinalit (tani selia e Senatit), ku qëndroi deri në vitin 1600.

Admirimi i kardinalit u nda edhe nga fqinji i tij i rëndësishëm, Markezi Vincenzo Giustiniani, banor në pallatin e familjes që ndodhet pak hapa larg Palazzo Madama. Përveç Giustiniani-t, klientët e Caravaggio-s përfshijnë familje të rëndësishme si Barberini, Borghese, Costa, Massimi dhe Mattei.

Vitet e trazuara

Por episodet e jetës së artistit gjatë këtyre viteve të hershme romane mbeten të errëta dhe shqetësuese. Më 1597 atij iu kërkua të pikturonte disa piktura për kapelën Contarelli në San Luigi dei Francesi, të gjitha të përqendruara në jetën e San Matteos:

Këto vepra e bëjnë atë të famshëm dhe të kontestuar. Atij do t’i duhet të japë një version të ri të kësaj vepre të fundit, pasi ajo ishte gjykuar në mënyrë vulgare të pandershme.

Vokacioni i Shën Mateut

Që atëherë e deri në vitin 1606, historia e Caravaggio-s është e mbushur me ngjarje të ndryshme të zymta dhe të dhunshme që mbivendosen.

Më 11 shtator 1599 ai dëshmoi ekzekutimin e Beatrice Cencit në sheshin e Castel Sant’Angelo, i mbushur me turma (midis të pranishmëve ishin edhe piktori Orazio Gentileschi dhe vajza e tij e vogël Artemisia). Tema e prerjes së kokës prek në mënyrë të pashlyeshme artistin: shembuj të qartë dhe të famshëm mund të gjenden në veprat: “Judith dhe Holofernes”, “Davidi me kokën e Goliathit”.

Judith dhe Holofernes

Në fillim të shekullit të ri ai krijoi vepra të shumta me rëndësi të dukshme, të cilat nënvizojnë frytshmërinë dhe fuqinë e tij krijuese: vetëm për të dhënë një shembull, midis viteve 1600 dhe 1601 ai pikturoi “Kryqëzimi i Shën Pjetrit” dhe “Kthimi i Shën Palit”; në 1604 “Madona e pelegrinëve ose e Loretos”, në 1605 “Vdekja e Virgjëreshës”, e refuzuar nga besimtarët e Santa Maria della Scala dhe e blerë në vend të saj nga Duka i Mantovës, me këshillën e të riut Rubens.

Një jetë në arrati

Në të njëjtat vite të shënuara nga ky shpërthim krijues, duke filluar nga viti 1603, ankesat në polici, zënkat dhe gjyqet pasuan njëra-tjetrën pa ndërprerje. Më 1605 Caravaggio u strehua në Genova pasi plagosi një kancelar në gjykatë. Në maj të vitit 1606, një duel përfundoi tragjikisht me vrasjen e kundërshtarit të tij (por ai mbeti i plagosur), një vrasje që e detyroi të arratisej, fillimisht në Palestrinë dhe më pas në Italinë e Jugut.

Më pas fillon një jetë si i arratisur, në të cilën sukseset dhe fatkeqësitë ndërrohen. Në vitin 1607 ai shkoi në Napoli ku ekzekutoi disa kryevepra si “Flagjella e Krishtit” dhe “Shtatë Veprat e Mëshirës” për kishat dhe manastiret.

Por bredhjet e tij nuk ndalen dhe me të vërtetë e çojnë atë, në vitin 1608, në Maltë. Portreti i mjeshtrit të madh Alof de Wignacourt i dha atij urdhra të tjera, në veçanti “nokturnin” e madh të “Prejtimit të kokës së Shën Gjon Pagëzorit”, i ruajtur në katedralen e Valetës.

Caravaggio është i mirëpritur në urdhrin e Kalorësve, por lajmet nga Roma në lidhje me arsyet e mërgimit të tij shkaktojnë një hetim dhe për këtë arsye arratisjen e njëmbëdhjetë të piktorit.
Vitet e fundit

Në vjeshtë shkon në Siçili, ku, duke lëvizur nga një qytet në tjetrin, ai lë shembuj të shumtë të gjenisë së tij: “Varrimi i Shën Luçisë”, i kryer në Sirakuzë për kishën me të njëjtin emër; “Ngjallja e Llazarit” dhe “Adhurimi i Barinjve” (tani i ekspozuar në muzeun e Mesinës); dhe një “Lindje me shenjtorët Lorenci dhe Françeskun e Asizit”, ruajtur në oratorinë e San Lorenzos në Palermo (nga studimet e fundit duket se kjo e fundit është krijuar në Romë në vitin 1600).

Pas kthimit në Napoli në tetor 1609, ai u sulmua dhe u plagos rëndë. Në të njëjtën kohë, mbrojtësit e tij romanë punuan për faljen e tij. Ende duke u shëruar, ai u nis për në Shtetin Papnor në korrik 1610. I arrestuar gabimisht në kufirin e Porto Ercoles dhe i liruar dy ditë më vonë, ai endet nëpër plazhe kot në kërkim të varkës që e kishte transportuar atje.

I goditur nga ethet, Michelangelo Merisi vdiq më 18 korrik 1610 në një han, i vetëm, pak ditë para se të shpallej miratimi i kërkesës për mëshirë. Ai ishte vetëm 38 vjeç.

Personaliteti i Caravaggio-s

Për të kuptuar më mirë personalitetin e Caravaggio, ne përfundojmë duke ofruar një profil përmbledhës të Gianni Pittiglio:

Romantizmi nuk bëri gjë tjetër veçse [bazuar në biografitë e kohës. Shënim i redaktorit] krijojnë një mit i cili, në shekullin e 20-të, siç ndodh në shumë raste të tjera, mezi u hodh poshtë. Edhe sot publiku i gjerë e njeh Caravaggio-n në versionin më pak besnik të gjeneruar në ato vite. Rezultati është një artist “i mallkuar”, bohem, pa marrë parasysh kontekstin. Në fakt, Caravaggio është i dhunshëm, por ai nuk kujton se në të njëjtat vite ngjarje të ngjashme kanë përjetuar figura të tilla si Cavalier d’Arpino, Torquato Tasso, Giovan Battista Marino, Ignazio da Loyola e shumë të tjerë; Prirjet e supozuara homoseksuale të Merisit nuk konsiderohen si një faktor margjinal në personalitetin e tij si artist (për disa ato madje përfaqësojnë rrugën interpretuese për shumë prej pikturave të tij rinore), si në rastet më të caktuara të Leonardo apo Michelangelo Buonarroti. Megjithatë, ateizmi dhe injoranca në lidhje me çështjet fetare janë elementi më i largët nga e vërteta: artisti është thjesht i lidhur me varfërinë e Federico Borromeos me gjithçka që kjo përfshin; Caravaggio nuk trajton kurrë një temë fetare pa pasur parasysh burimet e shkruara ose ikonografike, të cilat tregojnë tek ai një kulturë mbi mesataren e teksteve të shenjta.

Vepra të Caravaggio-s

Djali i kafshuar nga një hardhucë ​​(1595-1596)
Shporta me fruta (1596)
Lahutari (1596)
David dhe Goliath (1597-1598)
Judith dhe Holofernes (1597-1600)
Thirrja e Shën Mateut (1599-1600)
Shën Mateu dhe Engjëlli (1602)
Ngritja e Llazarit (1609)
Davidi me kokën e Goliathit (1609-1610)

Elida Buçpapaj

Përse ishte Shkodra e para, që u bë djepi i artit realist shqiptar? Përse Kolë Idromeno u bë artisti i parë realist shqiptar dhe përse do ishin të rinjtë shkodranë të parët ndër shqiptarët, që nisën të ëndërronin të bëheshin piktorë?

Rreth këtyre pyetjeve interesante u zhvillua takimi me studiuesen Eleni Laperi në Muzeun Kombëtar të Fotografisë “Marubi”. Studiuesja në fushën e arteve pamore dhe autore e librit “Kolë Idromeo, themeluesi i artit realist shqiptar” u foli të pranishmëve mbi jetën e një artisti si Kolë Idromeno.

Takimi “Kur të rinjtë shkodranë nisën të ëndërrojnë të bëhen piktorë”, u zhvillua në kuadër të aktiviteteve me rastin e Ditëve Evropiane të Trashëgimisë, duke u mbështetur nga Ministria e Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit. Muzeu “Marubi” shkroi në faqen e tij se, “kur nis të punosh për të njohur jetën e një artisti si Kolë Idromeno, kupton se sa e rëndësishme është të saktësosh faktet, të dish të ndash legjendën nga realiteti historik, të shpëtosh nga prirja për ta zbukuruar realitetin. Madje, edhe legjendave të duhet t’u gjesh shkaqet historike, që i krijuan”. Këto janë pika kyç që shënjojnë procesin e njohjes, të dokumentimit të zhvillimeve historike, gjeopolitike, ekonomike e kulturore, të cilat krijuan kushtet, që në Shkodër të hapej e para studio e fotografisë dhe e para atelie e artit realist shqiptar. Muzeu “Marubi”, ashtu si edhe institucione të tjera kulturore në vend, ka organizuar disa aktivitete në kuadër të Ditëve Evropiane të Trashëgimisë Kulturore.

PREJARDHJA

Idromenot kishin prejardhjen nga Parga, asokohe në Vilajetin e Janinës, prej ku u larguan në kohën e Ali pashë Tepelenës për t’u vendosur në Korfuz. Popi Andrea Idromeno ishte mësues në Korfuz, ku përpiloi dhe botoi historinë e Pargës dhe të Sulit, e gjithashtu ndihmoi Grigor Gjirokastritin në përkthimin e Ungjillit sipas Matheut dhe Dhjatës së Re në gjuhën shqipe me alfabet grek.

Pop Andrea kishte dy djem, Mihalin që ishte jurist dhe Arsenin, që kishte lindur në Korfuz. Më 1856 u shpërngul në Shkodër, ku ushtroi zanatin e tij të marangozit e drugdhendësit si dhe projektuesit autodidakt e zbatuesit të ndërtimeve private në qytet, si shtëpitë e familjes Lukaj tek Arra Madhe, Rokacollëve në Serreq, ndërtesa e Kryqit të Kuq, liceu “Illyricum” dhe shtëpia e vet në Gjuhadol. Dy vite më pas Arseni u martua me një vajzë shkodrane, Dranden ose Rozen e Filip Saraçit, më 5 dhjetor 1858. U lind në Shkodër më 15 gusht 1860, një vit pas së motrës, Tones.

I vendosin dy emra të dytë: Rrok (si ditë emri) dhe Spiridon. Nisi shkollën fillore më 1867 në njërën prej shkollave qytetëse, ku mësim mund t’i kenë dhënë dy italianët Andrea Skanjeti dhe Marco Rebeschini. Ndër bashkënxënësit e tij në këtë shkollë ishte edhe poeti i ardhshëm Filip Shiroka, me të cilin do të kishte miqësi të gjatë e letërkëmbim të vazhdueshëm. Përpos klerit, vizatim i dha Pietro Marubbi. Kohës kur ende nuk kishte mbaruar klasën e katërt i përkasin vizatimet e hershme “Krye fëmije”, “Malësorja” dhe “Gomari n’udhë”. Në vitet 1871-1875 iu përkushtua akuarelave të para “E vorfna”, “Baresha”, “Fshatarja”, kompozimi i tij i parë mendohet të jetë “Pusija”, më pas “Netë kazanash” dhe “Dymdhetë luftarë të Pargës në Lundër”. Marubbi ndikoi tek Arseni që ta niste në Akademinë e Arteve në Venedik më 1875, ndërsa Mati Kodheli studionte për fotografi në Trieste. Duke mos duruar mësimdhënien formale të akademisë, hoqi dorë pas gjashtë muajsh dhe nisi punë në studion e një piktori venecian. Pasi u kthyen në vendlindje më 1878, me Matinë iu bashkuan Daulles së Palokë Kurtit, ku Idromeno ishte trombist dhe hynë çirakë te “Dritëshkronja” e Marubit.

Miku dhe kolegu i tij ndërroi jetë më 1881, vendin e tij si çirak e zuri i vëllai, Keli. Më 1883 hapi studion e vet të fotografisë me kamera të importuara nga kompania “Pathé” në Francë, emërtuar “Dritëshkronja Idromeno”. Më 1884 Idromeno u martua me Gjyzepinën e Gaspër Muzhanit, në llasë e quajtur Cina. Më 20 korrik 1886 u lindi një djalë, Zefi, i cili vetëm pas dy vjetëve më 15 korrik 1888, ndërroi jetë. Pas dy vjetëve do t’i ndërronte jetë edhe e motra, Tonja, dhe Idromenoja mori në përkujdesje vajzën e saj të mitur, Orsolinën. Gjatë viteve 1902-1906 si mësues në shkollën italiane të artizanatit, pikasi e afroi në rrethin e vet të pikturës dhe përkrahu piktorin e ardhshëm, Simon Rrota. Më 1904 ndihmoi në pajimin e shkollës së Mati Logorecit. Më 1911 hartoi programin e karnavaleve të organizuar nga klubi “Gjuha shqipe”. Në gusht të 1912 nënshkroi një kontratë me kompaninë austro-hungareze “Joseph Stauber” për të importuar pajisje kinematografike dhe u bë njeriu i parë që hapi kinemanë e parë rudimentare, ku u shfaqën pamjet e para filmike. Gjatë viteve 1912-1920, pasi përshtati një mjedis poshtë shtëpisë së tij në Gjuhadol, një sallë për shfaqje filmash, hapi atë që atëkohë si në vendet e tjera, quhej kinemaja, një theatër elektrik.

ARTI

Me hapjen e “Dritëshkronjës” së tij më 1885, Idromeno në Salnamenë (vjetarin) e vilajetit ishte regjistruar si fotograf, duke zënë një vend mes Marubit, Kodhelit, Kristo Shulit, Petro Korçarit etj.. Në botimet ndërkombëtare emri dhe puna e tij u shquan e bënë të ishte fotografin e parë, duke u përmendur para mjeshtrit të vet Marubit. Pas vizatimeve dhe akuareleve të para, Idromeno kur ishte vetëm 23 vjeç punoi portretin e së motrës, që është edhe vepra më përfaqësuese e tij, “Motra Tone”.

Kjo është edhe e para pikturë realiste e tij dhe kryevepra e artit figurativ shqiptar, portret të cilin do ta riprodhonte me të njëjtën pozë, drejtim të syve, të njëjtat dritëhije më 1922-‘23, të veshur allafranga. Më 1898 u ftua në një ekspozitë ndërkombëtare në Budapest. Më 1904 punoi portretin e Ndoc Xhuxhës, njëri prej anëtarëve themelues të Shoqërisë së të Shtypurit Shkronja Shqip. Si skenograf punoi siparin e parë me dekor, një grup fëmijësh duke u argëtuar me lojën popullore të boçave. Më 1902 skenën e një pylli nga natyra e alpeve. Të mëvonshme janë skenat “Limani i Durrësit”, “Dhoma me qoshk”, “Dhomë shkodrane” etj.. Përgatiti po ashtu mjaft objekte butaforie për teatrin amator të kohës, si armë zjarri, shpata, heshta, përkrenare, mburoja, punoi edhe shtatore me aftësitë e tij si skulptor.

Njëvjetorin e shpalljes së pavarësisë në Vlorë punoi dekorin skenik “Festa e vetëqeverimit të Shqipnisë” për një shfaqje që u dha në qytet. Bazat e inxhinierisë dhe arkitekturës i mori nga i ati dhe Marubi, të dy autodidaktë. Më 1907 Idromeno bën projektin për një fabrikë, ndërsa më 1912 e nënshkruan një dokument me titullin e inxhinierit. Mendohet se planet e para të zbatuara prej tij nisën që pas tërmetit të 1905, që e dëmtoi shumë qytetin. Më 1908 ndërtoi shtëpinë e familjes Mazi, ku në mjedisin e poshtëm projektoi një sallon mbledhjesh e shfaqesh të klubit “Gjuha shqipe” dhe në katin e epërm për banim. Më 1925-1926 iu ngarkua zbatimi i planit për ndërtimin e vilës së Presidentit të Republikës, Ahmet Zogu, në Shirokë. Më pas projektoi një fabrikë lëkurësh, të cilën e zbatoi më 1927. Më 1928 bashkëprojektoi dhe zbatoi centralin elektrik që ndërtoi shoqëria italiane ‘SESA’. Në vitet ’30 projektoi dhe zbatoi planin e ndërtesës së Bankës së Shtetit me disa modifikime të mëvonshme, kafen “Adriatik” më 1932, kafe “Park” më 1935 dhe po këtë vit zbatoi edhe planin e kinemasë “Rozafat”./Gazeta Panorama

Kur dëgjon këngën Labe kënduar nga i Madhi Hysen Ruka , ske se si të mos mbash frymën e të përqëndrohesh për ti shijuar në maksimun çastet e gëzuara që të dhuron ajo. I gjithë grupi në një harmoni të plotë zërash melodioz, pa asnjë stonaturë, me një ritëm të plotë, të saktë dhe të ëmbël duke i përmbledhur të gjitha notat e pentagramit, kënga të ngazëllen.Të duket sikur një orkestër e madhe harqesh dhe veglash muzikore frymore, dirigjohen me shumë saktësi nga maestro Hysen Ruka. Baritoni brilant Hysen Ruka me zërin e tij të pastër dhe të qartë që kumbon si jehonë e maleve Smokthinjote shoqërohet në ritëm e në kohë dhe ndërthuret me tenorë të shkëlqyer të grupit duke i kënduar fjalët thellë, të plota, të japin ndjesinë sikur dëgjon një Kor të stërmadh, laureuar në Akademitë e Arteve më me emër të botës. Marrësi këngës, dirigjenti Hysen Ruka me virtuozitetin e tij e shtrin vargun me shumë muzikalitet duke i treguar Hedhësit ose kthyesit të jetë i vëmendshën për të mos humbur asnjë notë muzikore, grupit të gjerë të Isos të jenë të gjithë në një tonalitet pa rënduar harmoninë muzikore.

E duke e dëgjuar dhe shijuar çdo varg nuk mundet kurrësesi mos ta ndjesh thellësinë e vargjeve popullore , të cilat në dhjetra vargje, përmbledhin brenda tyre periudha të mëdha historike, prijësa të Mëdhenj të Labërisë që kanë bërë Shqipërinë Shqipëri.

Ja si shprehet poeti ynë i Madh Lasgush Poradeci për artin e bukur të të shkruarit, por edhe të të kënduarit : “Mallkuar qoftë jeta materiale që ndalon artin, gëzimprurësin e math të njeriut – po i lavduruar, lart dhe fellë dhe gjatë dhe gjërë dhe fortërisht dhe krejtësisht dhe përjetësisht i lavduruar qoftë arti, i madhi gëzimprurës – i cili, shpirt prej shpirtit më të kulluar, formë prej formës më të purifikuar, e mposht dhe e mund materjen dyke u sakrifikuar.”
Poeti popull shkruan :
Do qaj unë Labërinë
Për Çelon që mbet n’Athinë
Gjolek kordhë këqinë
Bashkë me Hodo Alinë
Njëri Rjekë tjetri Cetinjë
Për të mbrojtur kufinë
Çke që qan moj Këndrevicë
E larta mbi male gjithë
Qaj për trimn e Shqipërisë
I shkreti Hodo Nivicë
Bën dyfek në Podgoricë
Bam ja bëjnë e dot se vrisnë
Plumbat mbi të s’kolisnë
Rrobat e shkreta ja grisnë.

Brenda katërmbëdhjetë vargjeve poeti popull përmbledh heroizmin e shqiptarëve për të mbrojtur trojet e të parëve, kufijtë etnikë e gjeografikë pra tutje tutje në Greqi, e akoma më tutje në Rijekë, por edhe Cetinja nuk është pranë Labërisë. Dhe kjo këngë, krijuar në mesin e shekull XIX , para 170 vjetësh e trasmetuar bres pasbrezi deri sot në ditët tona, e pandryshueshme, si jehonë mbushur me krenari është madhështore. Ardhur sot në ditët tona, si një margaritar i rallë, gojë mbas goje, këngatar mbas këngëtarësh, nga breza të tërë bashkëqytetarësh, qindra vjetë më parë të cilët kurrë nuk e kanë harruar, e nuk e harrojnë edhe sot në kohëra moderne. Kënga të detyron ti kthehesh për ta rilexuar, e përsëri duke të venë në mendime, duke të mbushur edhe me krenari për të parët tanë, pse jo. Çdo varg edhe veçmas ta lexosh, është kuptimplotë në thellësi mendimi, madhështor, në harmoni fjalesh të gjetura të vendosura si megalite,të radhitura në mënyrë të përpiktë për çdo fjalë duke i treguar dëgjuesit dhe lexuesit pavdekësinë e Tij. Shumë këngë janë krijuar më parë e krijohen edhe sot, duke ju kënduar interesave të ditës, personale të individëve kushdo, po ato kanë fatin e shumë shumë këngëve të tilla, të mëparshme të cilat jetgjatësinë e tyre e kanë patur disa ditë ose më e shumta, dhjetra ditë.
Dhe vargu i parë :
“Do qaj unë Labërinë”

Kush unë, poeti ?!

Ky “Unë“ është madhështor e i pambarimtë, ka mbi dyqindë vjet që ka krijuar këtë këngë e mijra e mijëra vjet e nuk ka vdekur! Vazhdon dhe mbetet në përjetësi, e do të vazhdojë të mbetet edhe kur brezat tanë që e dëgjojmë sot këngën, të mos jenë më. Sigurisht nuk është Zoti vetë, por pavdekësinë e ka fituar dhe këtë të drejtë, as Zoti vetë nuk ja merr dot më. Vazhdon dhe përcjell në breza jo vetëm me këngë por edhe me fjalë. Ja miklon qysh me qumshtin e nënave që kërthi në djep, në ninullat e përkundjeve dhe përkëdheljet e tyre. Ja ushqen brezave në rini, në burrëri edhe në moshën e madhe nuk i le të humbasin, por tregon me shumë dashuri e vëmendje për të mos harruar asnjë fjalë, për tua ngulitur atyre thellë në shpirtin e pastër dhe të papërlyer si fëmijë.

Kush, Këngëtari ?!

Gjithë jetën është përpjekur të nxjerrë zërin sa më melodioz, sa më të ëmbël dhe të qartë si gurgullimë uji burimi i kristaltë që nuk pranon asnjë ndotje, që të pëlqehet deri në pafundësi e të mos humbitet.

Apo gjithë Labëria mbarë ?!

Ajo përzgjedh, nuk gabon kurrë, nuk trasmeton përçudnira, stonatura ose budallëqe. Ajo përcjell shembuj sinjifikativë me vlera dhe virtyte të larta, heroizmi dhe patriotizmi, hidhërimi dhe gëzimi, jete dhe vdekjeje.

Apo gjithë Shqipëria ?!

Ah Shqipëria ! Ajo është Altari. Kurrë nuk trasmeton bres pas brezi gaztorët e pallatit. Palaçot, Ajo i shpërfill, i injoron edhe me veprime edhe me gjithçka, e jo vetëm ata individualisht, por Ajo i përbuz ata me të gjithë shpurën e tyre lapangjoze. Me të gjithë kopenë e tyre të zagarëve dhe langove të cilët turren të lëpijnë në një zallamahi trubulluese kockat ditore.
Pra“Do qaj unë Labërinë“ e përmasave madhështore. Labërinë !

Siç thotë Rexhep Qosja i Madh “ … Labëria (ashtu siç unë e përjetova) është Shqipëria natyrore, kjo do me thënë Shqipëria etnike.” “Në këngën labe, të djeshme dhe të sotme jetojnë shqiptarët e të gjitha trojeve kombëtare shqiptare …. “

Do tu tregoj “Unë” sepse, do t’ju këndoj sepse, do t’jua recitoj sepse, jo me vaje arkmorti por me këngë. E me këngë të përjetshme, të papërsëritshme, të paharrueshme, të thella dhe të gjera, të ndihen deri në kockë dhe jo me fjalë tmerri por me fjalë burri kurajoz, me fjalë trimi dhe guximtari, me fjalë Ati e me fjalë biri. E për të bërë këtë jam “Unë“,Poeti, këngëtari popull..
Dhe vazhdon si më poshtë :
“Për Çelon që mbet n’Athinë
Gjolek kordhë këqinë
Bashkë me Hodo Alinë “

Po, emrat janë të përveçëm, sepse kanë bërë historinë e Shqipërisë. Janë trimat e saj që kanë luftuar për Të, kanë skrifikuar edhe më sublimem për Të. E sigurisht këta kapedanë nga poeti popull kanë veçmas të tre shumë e shumë këngë, shumë e shumë vjersha dhe shumë e shumë rrefenja të vertata të bëmave të tyre. Janë kapedanët e saj trima të shquar, luftëtarë të pa epur, shpëtimtarë të saj prandaj nuk është e nevojshme që poeti popull ti japë hollësira të tjera. E kanë shkruar me veprimtarinë e tyre historinë e jetës të tre kapedanët dhe nuk është aspak e nevojshme të ti thotë e ti përsëritë. E kanë shkruar historinë duke ju kundëvënë një perandorie të madhe e cila në kohën për të cilën kënga është krijuar shtrihej në tre kontinente, por duke ju kundërvënë edhe shteteve lilipute fqinje. Kanë lindur për të mos vdekur më. E kapedanë të cilët ishin nga Labëria, pra Toskëria. Emra që kanë mbetur në përjetësi. Është kënduar e thurur vjersha e do vazhdohet të kendohet e shkruhet për këta kapedanë pa reshtur përherë e me pathos të lartë. Vetë bashkëluftëtarët, bashkëqytetarët, bashëmoshatarët e tyre e kanë ngritur këngën. Dhe kënga nuk është vaj por përjetim për të cilin poeti popull tregon dhe e ruan brenda ndërgjegjes se vet bëmat dhe veprimtarinë e kapedanëve të tij, të cilët po nga gjiri i tij kanë dalë.

Në këto vargje shumë domethënëse thuhet :
“Njëri Rjekë tjetri Cetinjë
Për të mbrojtur kufinë”
Në të njëjtën periudhë kur fqinjët lakmiqarë të jugut, rrëmbenin pjesë Shqipërie ndihma për vëllezërit e tyre gegë kurrësesi nuk mund të mungonte. Asokohe territoreve arbërore ishin sulur të gjitha shtetet shovinste fqinje që e rethonin atë, për të rrëmbyer sa më shumë pjesë. Kur bëhet fjalë për të mbrojtur atmëmëdheun vëllazërimi i shqiptarëve bëhej pa dallim krahine dhe besimi fetar, pa dallim shtrese shoqërore apo politike pa dasi përçarëse e bëheshin një, vetëm një si heronjtë mitik për ta ruajtur atë, atëmëmëdheun, të pacënuar. Dhe kapedanët e jugut krahëpërkrahë me kapedanët gegë luftonin për ti mbrojtur ato. Kufijtë e arbërisë nga veriu në jugë dhe nga lindja në perëndim duheshin mbrojtur pa as më të voglin hezitim. Me çfardolloj sakrifice edhe sikur humbjet të ishin të mëdha. Duheshin mbrojtur që të vazhdonte jeta, të bëhej vazhdimësia të cilën shekuj e shekuj me radhë armiqtë e saj nuk kishin mundur dot ta zhbënin.
Poeti vazhdon e i drejtohet Labërisë, vatanit të tij dhe shkruan si më poshtë :
“Çke që qan moj Këndrevicë
E larta mbi male gjithë”

Duke ju drejtuar malit më të lartë të Labërisë, krahasuar me majat po të larta te maleve që e rrethojnë, pra i drejtohet Olimpit me pyetje retorike, e poeti popull të le të kuptosh që po i drejtohet qiellit, e më lartë, Zotit vetë. I drejtohet malit më të pamposhtur të vendlindjes së tij. Këndrevica që lartësohet drejt qiejve e papërkulshme e lirë dhe krenare, poeti i drejtohet të mos heshtë për bijtë e saj, pa dallim, prijësa dhe luftëtarë, bij të gjallë të cilës i dalin për zot.
Poeti vazhdon e bënë tregimin tij duke ju përgjigjur pyetjes po vetë, si më poshtë.
“Qaj për trimn e Shqipërisë
I shkreti Hodo Nivicë
Bën dyfek në Podgoricë
Bam ja bëjnë e dot se vrisnë”

Labëria qan për trimin e Shqipërisë, pra biri saj tashmë nuk ishte vetëm i Labërisë. Trimin që me vlerat, virtytet veprimtarinë patriotike atdhetare e vuri si qëllimin e jetës së tij, mbrojtjen e saj në planin e pare, për Shqipërinë e trashëguar nga të parët e tij. Trimi që luftoi heroikisht në mbrojtje të kufijvë që i rrezikoheshin atëmëmëdheut. Pa bërë asnjë hap mbrapa e sidoqë armët armike shkreheshin me breshëri drejtim tij por “dot se vrisnë“. Batare pushkësh shkreheshin kundër tij e prap dot se vrisnë. Më bukur nuk thuhet. Kënga labe është e lashtë sa vetë Labëria. Ajo është dëshmi e gjallë e një kulture që i ka kënduar si i vetmi instrument muzikor të gjitha halleve gëzimeve dhe trimerisë të trevës po edhe me gjerë. Janë ndikimet shoqërore, natyrore, historike që e kanë zhvilluar në shekuj këtë dukuri, duke e fiksuar si një kulturë me tipare të ngritje uljes e forcës së zërit e si model mbarë labe. Kënga labe të emocionon e të frymezon.

Por virtuoziteti i Hysen Rukos të bënë ti ndjesh thellë këtë mori ndjenjash gëzimi dhe krenari për krijuesin e kësaj vjershe tradite. Brilanti Hysen Ruka përveç ndjesisë që të jep teksti, me mënyrën e të kënduarit të tijë, duke e dëgjuari këngën me qetësi, të dhuron njëherësh kënaqsi të hareshme. E do të jetë thesar i Trashëgimisë sonë Kulturore shpirtërore. Përjetësia ta dhuron këtë kënaqsi edhe sot mbas 170 vjetëve, të cilën e arrinë vetëm populli, poeti “Unë” !

Kur e njoha Sergio Biticin  per here te pare ne Boston e pastaj ne New York u befasova nga njohurite  e tij  te gjera rreth artit te piktures gje qe eshte  jo e zakonte per njerezit e biznesit.Me pas duke u shoqeruar me te kuptova se sa i madh eshte pasjoni i tij per muzete e arit ku ai ndjehet  si ne shtepine e vet. Cuditesha qe ai shkeptej befas nga restoranti i tij ne Lexington Ave pe tu hedhr nje vrap e per te pare ekspozitat e pa fundme  qe hapen ne Manhatan prej te cilave ai e bente perzgjedhjen e tij me kopetence e simbas disa preferencave te caktuara te cilat ridhnin jo aq prej  fames se sa nga njohjet personale me artistet dhe nga parapelqimi i pikturave ne leter e vizatimeve te mjeshterve te vjeter.

Sa here kthehesha tek restoranti i tij ai pa e mbaruar akoma kafene e mikpritjes te merte per krahu dhe te conte  per te pare nje ekspozite arti .Keshtu jane te pa harrueshme per mua vizita ime le pare ne Frick Collection  dhe ne Morgan Library ku pame se bashku vizatimet dhe akuarelet e mbrekullueshme te Tiepolo. Sergio i mbante lidhjet me artistet qe i takonte  dhe i njihte permes biznesit te restoranteve dhe fliste per ta me admirim qofshin at ate famshem ose thjeshte artist qe jetonin perreth. Me kohe ne rrethet e New York u shtuan artistet shqiptare dhe Sergio donte ti takonte te gjithe.Edhe mua me vinte ne NJ se bashku me zonjen Feride sa here une ekspozoja punet e mija.E shihja me admirim qe ai  ishte i pasjonuar me dezajnimin dhe paraqitjen grafike te ‘’Macelleria’’ restorantit te tij qe e kishte ne nje shesh piktiresk ne downtown New York  ku edhe  hapte  ekspozita me artiste te zones perreth dhe ku me ka ftuar edhe mua te mar pjese.

Por une atehere nuk e dija qe ai ishte i pushtuar nga deshira feminore per tu bere atist. Si rastesish e me modesti mi tregonte ca vizatime te vogla me mbresa nga vezhgimet e ambjentit  dhe njerezve perreth ,gjithmone i preokupuar per mjeshterin dhe tekniken e te vizatuatit dhe te bojrave te ujit.Mjeshterija, teknika speciale e pikturave me Akuarel ishte gjithmone tema qendrore e bisedave qe Sergio i bente kur shikonim ne donje muze arti se bashku.Te gjitha keto i vura re me kohe. Me vone mesova qe ai ishte i pasjonuar me artin qe gjat viteve te shkolles se mesme ne Prishtine ndersa gjat viteve te qendrimit te tij ne Firence arti u be pasjoni i jetes se tij.

Te aratisur nga Shqiperija ne Kosove dhe mbas kesaj te larguar edhe nga Kosova ne emigrimin e pa kthim arti si duket u be per te si nje faltore .Ne njohjet e mija te para me Sergio Biticin  kjo sperkatje artistike ja hijeshonte personalitetin e tij  kompleks prej buri te hjshem me nje familje te bukur e te perkushtuar per edukimit te vajzave te tij te bukura dhe gjithashtu prej nje aktivisti te vjeter e te devotshem te ‘Federata Panshqiptare  e Amrikës “Vatra’’. Mendoja qe ndoshta Sergio do te behej nje piktor i te dielave sic quhen ata qe e pelqejne artin dhe pikturojne per qejf gjat fundjavave.Isha me keto pershtypje deri kur pa pritur ai me  tha qe ishte regjistruar ne te fameshmen  ‘’Art Students League of New York’’ ku ndiqte kurset e mbremjes per pikture e vizatim.

E kuptova  qe ai kishte vendosur qe te pikturonte , te behej piktor dhe qe kete gje donte ta bente me profesjonalizem e per se mbari ashtu sic kishte bere cdo gja ne jete. U be nje sudent shemullor ,I perkushtuar dhe plot admirim per profesoret e tij qe ishin mjeshtra te shquar te piktures.Sa here qe ta takoja me tregonte vec per shkollen dhe per peripecite me detyrat e akuarelit dhe veshtiresite e te pa priturat e procesit te pikturimit.Nuk hoqi dore nga vizatimet dhe pikturat ne dimensjone te vogla a thua se kishte qene student i Abdurahim Buzes te cilin e admironte pa mase. Ai e dinte se ku donte te arinte.Donte te pervetesonte mjeshterine e pikturimit me akuarel ne leter. Akuarelet e tij shume shpejrt filluan te duken ndryshe. Te vogla nga permasat te fresketa e elegante dhe me nje vemendje te posacme mdaj detajeve te cilat mundohet ti realizoje me pak goditje te penelit. Mesimet qe mori ne klase e dhane rezultatin e tyre dhe cdokush qe e fillonte edukumin artistic ne moshe jo te re do te kenaqej me kaq mirwpo Sergio i entuziazmuar nga rezultatet u perqndrua edhe me shume ne pervtesimin e teknikes duke e ditur qe piktoret e shelqyer jane se pari virtuoze.

Akuarelet me shume se cdo tjeter teknike pikturimi ndricohen nga virtuoziteti.Jo me kote miniaturat qe shoqerojne tekstet e vjetra quhen ‘’Iluminime’’ Tekste te ndricuara nga zbukurimet ‘’  Ja shikoja me kesheri pikturat e tij me bojra uji te cilat ashtu te vogla dhe  me nje  vemendje e preokupacion per detajet ti kujtojne keto iluminime ashtu sikurese te kujtojne edhe akuarelet e piktoreve Romanticiste..Bukorija,harmonija,dramaciteti si edhe mallengjimi qe shoqeron pikturimin nga natyra dihet qe kushtezohen nga zotesija teknike dhe nga zoterimi i mjeshterise. Ne nje kohe kur artistet e sotem rendom e nenecmojne mjeshterine ne favor te koncepteve dhe ideve Sergio ne saje te stervitjes se tij te gjate me studimin e muzeve  dhe te artit te madh e kishte kuptuar qe idete dhe konceptet ngjallen e marin jete vetem permes mjeshterise se perkryer si tek mjeshtit e vjeter japoneze ashtu edhe te Turner apo David Hockney.Pikturat e tij jane paraqitese ,por jo natyraliste seose ai nuk e tepron me imitimin e cdo detaji qe gjen tek natyra.

Detajin ai e realizon me nje prekje dhe kjo i ben pikturat e tij te duken impresionistike vecanerisht per shkakun se natyra dhe drita e diellit jane shpesh here objekti i pikturave te tij. Sergio pikturon per te mesuar e per ta persosur tekniken ashtu si Van Gogh  i cili  pikturonte vecse per tu stervitur e per te persosur mjeshterine pa e kuptuar se nderkohe ai e ka mbritur ate per bukuri.Biznesin e restoranteve ai e ka braktisur prej kohesh.Ai e ushtroi ate me shume sukses ne NY aty ku suksesi cmohet me shume se kudo tjeter.Jeta e tij paralele e piktorit vazhdon  me intesitet me shume se me pare .Pikturon New Yorkun ,pikturon natyra te qeta dhe pikturon cdo gje qe i duket pikturike gjat udhetimeve te tij.Motive te thjeshta gjithmone me permassa te vogla por me ngjyra te gjalla dhe me tone harmonike.Nuk mund te thuash dot a jane me terheqese ndertesat groteske te New York apo rrugicat e qytezave dhe fshatrave shqiptare.

Nga nje here me teheqin vemendjen me shume  pikturat e tij urbane dhe vezhgimi i syrit te tij edhe veshtrimi e vemendja e tij e pa pritur drejt  hyrjeve te   errata te ndertesave qe te kujtojne Edward Hopper.Nga nje here me duket me me shume interes  romanticizmi qe percjellin mbresat e tij nga Shqiperija qe eshte vendlindja e tij prej nga i ka mbrest te pa shlyeshme.Gjithsei ajo qe e udheheq drejt pikturimit eshte deshira per ta rrokur permasen e mjeshterise qe e ben vepren e artit prekese,terheqese, mreslenese. Vecanerisht akuarelet ku mbi gjithcka eshte bukurija e ekzekutimit ajo qe ja ben terheqes e te papritur artin e tij duke ja shperblyer stervitjen ,edukimin dhe rrugen e tij te gjate drejt mjeshterimit.

Nuk me harrohet nje vizite ne shtepine e tij te veres ne North New York ne veren e vitit 1998  .Aty Sergio na tregoi me krenari  nje tavoline te thjeshte  te lyer me ngjyre te erret ,me pak takeme shkrimi te vendosura ne te me kujdes si edhe nje karrige solide ku Ismail Kadare te nesermen e qendrimit ne shtepine e Biticeve me te cile kishte miqesi ishte ulur si per cdo dite te zakoneshen  pune   per te bere ritualin e disa oreve shkrim ashtu si ne mengjeset e tij te cdo dite. Gjat ecjes se mbasdites rreth shtepise se tij Sergio me tregoi me mallengjim te gjita lulet dhe bimet e egra qe kishin mbire ne korije dhe qe ishin po ato  te njejtat qe rriteshin edhe ne vendlindjen e tij te paharrueshme ne Shqiperi.Ky pasjoni i tij  per natyren si dhe per pikturen me sjell nder ment te fameshmin Hokusai qe thoshte:

‘’Cfar vizatova deri ne moshen 70 nuk e vlen te permendet.Ne moshen 73 une munda ne nje fare menyre te kuptoj dhe te paraqes rritjen e bimeve dhe pemeve si edhe strukturen e zogjve e kafsheve, insekteve dhe peshqve. Keshtu pra kur te mbrij 80 vjec,shpresoj te kem arritur nje ngritje e perparim dhe ne te 90 te shikoj perpara drejt kuptimit te principeve te gjerave .Keshtu pra ne 100 vjec une do te arrij nje gjendje hyjnore ne artin tim dhe ne 110 cdo pike e cdo penelate do te jete si te thuash e gjalle.Ata qe do te jetojne gjate do ta deshmojne qe keto qe them jane te verteta.’’

I mencuri Hokusai i ka thene te gjitha per ata qe duan ta kuptojne shkakun e pa arsyeshem pse artistet pikturojne, pse Sergio si cdo artist nuk ndal se enderuari persosjen e mjeshterise  per te cilen eshte i perkushtuar.

Bashkim Ahmeti Izano

       Piktor                                                                                         

  Shtator 13  2024

Nallbani

Kur përditshmëria a artistit, shndërrohet në vlerë arti.

Kjo vepër, me titull: Tremble’s, e artistit shqiptarё- amerikan, Alkan Nallbani, simbas gjykimit tim,

ka nevojë për një thellim dhe koment mē të kujdesshëm. Nuk është dhe nuk duhet tё jetё, njё vepër, e cila duhet tё kaloj pa u vëzhguar mirë. Doja tё shikoja me kujdes tre artistё tek punёt e tё cilёve gjej ngjashmёri stilistike. Pikaso me veprёn e tij Guerrnika. Si dhe Kiefer me serinё e tij mbi Lulediellit, me: “Fugit amor”. Duke i vёzhguar qё tё tre veprat me kujdes do tё vёreja pikat e takimit dhe diferencat e tyre.  Nëse Pikaso tek Guerrnika, jep shkatërrimin e njё qyteti nga njeriu, britmat dhe tmerrin e luftёs, absurditetin dhe padrejtёsitё e saj. Tek artisti gjerman Kiefer, me ciklet e tij nё pёrmasa gjigande, ai paralajmëron shkatërrimin apokaliptik, tё njё bote e cila ёshtё e kёrcёnuar po vetё nga njeriu. Kurse artisti shqiptaro amerikan Nallbani, me veprёn nё shqyrtim, na vjen me delikatesë dhe mençuri. Pjekuria e tij artistike shihet fare qartё. Ai ka dashur tё na japё një aspekt tjetër tё jetёs krijuese tё artistit. Duke u futur thellё nё laboratorin krijues dhe sintetik të artistit.

Pikaso, me Guerrnikën, falё njё ekspresiviteti joshёs dhe intrigues, na jep pasojat e dhimbshme te luftёs. Artisti gjerman, intuitiv dhe vizjonar nё veprat e tij, na pёrshkruan shkretinё post atomike tё qytetёrimeve post konsumiste. Ndёrsa, Nallbani, të cilin po e marr në shqyrtim, mundohet tё transmetoj diçka tjetёr. Ai na jep njё tërthore tё pёrditshmёrisё, gati gati, tingullin e njё flauti melodjoz, mbushur me dritёn e perёndimit, pemё tё heshtura, detaje jete zogjsh shtegtarё. Duket pёrnjёherёsh qё jemi nё kohё paqje.

Që të tre veprat, kanë vlerēn e tyre estetike dhe shpirtërore si dhe na sjellin mesazhe tё ndryshme. Nese Pikaso na ka bёrё tё reflektojmё mbi tmerrin, kotёsinё shkatёrruese tё luftёs. Nёse Keifer na ka pёrshkruar me ngjyra tё zymta, nё okёr, gri dhe bezh, apokalipsin post atomik, i cili kёrcёnon vetё njerёzimin, Nallbani qёndron nё mes tё kёtyre dy artistёve. Ai rrin mes shkatёrrimit tё luftёs sё dytё botёrore, (tё çdo lufte, dhe kёrcёnimit atomik nё pёrgjithёsi). I cili, mund tё jetё edhe kёrcёnim fatkeqёsish natyrore, asteroidi mbi tokё etj. Kiefer na pёrçon frikёn e sё ardhmes. Ndёrsa Nallbani, me kёtё vepёr gjigande nё pёrmasa, i thur njё himn intim vetё jetёs dhe sidomos kohёs sё saj. “Tek pёrditshmёria, detajet qё na shpёtojnё, arratisen para syve, pa e pasur fare mendjen aty, qёndron shpesh edhe e bukura e jetёs!” shprehet ai. Nё njё bisedё miqёsore me artistin Beratas me banim nё New York, e mbi ekspozitёn e tij tё fundit nё Portogruajo, mё pёlqyen shumё vepra, sjellё nga ai, nga Amerika. Por se di pse, pёr ndonjё arsye tё pakuptueshme, shtyrё nga intuita, mu ndal syu nё veçanti tek vepra: Tremble’s 96 x 240. Vepёr e realizuar mbi letёr, boje arre, stampe botanike, njё arke tё vjetёr, njё fole zogu, dhe levozhga vezёsh. “Gjatё vitit sabatik,” u shpreh artisti, “kur u ktheva tek Studjo ime e madhe, vura re se nga njё xham i thyer, njё zog, kishte ndёrtuar folenё nё njё nga raftet e bibliotekёs time. Me sa duket kishte ikur, ndaj nё vjeshtё, e pikasa raftin, me folenё e braktisur. E pashё atё fole, si pjesё e njё strukture tё pёrbashkёt me veprёn e artit. Ndaj vendosa, ta merrja folenё e zogut dhe t’a installoja tek vizatimi gjigand me pemё. Kjo do tё ishte njё homazh, qё doja ti bёja kёtyre krijesave tё vogla fluturake, tё cilёt mbushin zbrazёtine e hapёsirёs, mbas ikjes tonё. Ndёrsa gjthnaja e degёve, ёshtё rruga mes pёr mes pemёve qё unё pёrshkoj ditё pёr ditё, pёr tё ikur nё Studjo!” Kjo vepёr, me pёrmasa gjigande, mё bёri shumё kurjoz, ndaj u ndala.

Nuk e di, por pёrnjёherёsh mё erdhёn ndёr mёnd dy artistё tё kalibrit nderkombetare. Vepra e Nallbanit, e vizatuar mbi letёr okёr, na paraqet njё pyll tё vogёl, ku dinamika e gjetheve, e degёve, mbushur me detaje jete, na fut nё atmosferёn jo vetёm tё natyrёs, por edhe tё pёrditshmёrisё. Njё natyrё qё pasurohet me zogjtё dhe elementёt tё jetёs qё hasim aty. Nё qendёr, ndodhet e istaluar arka me çerdhen e braktisur tё zogjve. Nёse Pikaso ёshtё marrё me temёn e madhe, tragjike dhe uleritёse tё shkatёrrimit absurd, tё padrejtё qё lufta i sjell vetё njeriut, si pasojё e çmendurisё sё tij. Nёse Kiefer, merr pёrsipёr rrolin vizjonar mbi njё botё, e cila kёshtu si e ka nisur nuk ka shpresё tё mbijetojё, duke na dhёnё kёshtu njё tёrthore tё mundshme tё asaj qё vjen mё pas; tek artisti Nallbani, gjej intimitetin e jetёs. Pёrditshmёrinё e artistit, por gjithashtu edhe detajet, forcёn e vetё natyrёs. A nuk ёshtё jeta jonё nё thelb, njё pёrditshmёri, monotoni pёrsёritёse, ndonjёherё edhe e bezdisshme deri nё mёrzi?! Artisti, duke u ndalur nё njё aspekt sa monoton por edhe domethёnёs tё pёrditshmёrisё, me elementet nё dispozicjon. Gjethnajёn, harlisjen pranverore tё pemёve, zogjtё e ngjitur nёpёr degё, dhe vetё folenё e braktisur, ç mesazh don tё na japё? Ndoshta se duhet ta gjejmё bukurinё tek monotonia? Apo ndoshta, se jeta ёshtё e bukur edhe nё tё padukshmen e saj, nё shfaqet e saj, tё cilat, nё pamje tё parё, mund tё na duken banale, por qё ato, thellё ndryjnё edhe mesazhe subliminale. Vetё forca e jetёs, shprehet nё to.

Kiefer

Nё kёtё vepёr arti, jemi nё kohё paqje. Ndihet qetёsia, natyra e heshtur, si dhe elementet qё e pёrbёjnё. Por kjo paqje, tregon se si cilki i jetёs, nuk e braktis atё pёr asnjё çast. Jeta nuk ёshtё veç çmenduri lufte, apo vizjone apokaliptike falё shkencёs pa moral. Ajo, ndoshta nё rradhё tё parё, ёshtё pёrditshmёri, monotoni, algoritёm, lёvizje, sjellje, dhe xheste që përsëriten. Por ja që aty, gjithashtu, na duhet të zbulojmё tё bukurёn, interesanten, poezinё e saj. Vepra eshte nje homazh, një himn në minjaturë që artisti i thur natyrës, zogjve, pulsimit ritmik të vetё frymёs sё saj. E cila, indiferente ndaj arrogancёs sё njeriut, ajo vazhdon me tё njёjtёn forcё dhe intensitet. Edhe nё mungesë të presencёs sё tij. Pra, jo veç temat e mëdha, duhet të zejnë njё vend kryesor nёpёr galeri, qendra kulturore, apo muzeume. Temat e vogla, intime, tё quajtura padrejtёsisht tema dytёsore, janё po aq edhe tё rёndёsishme. Ne, nё rradhё tё parё, jetojmē, egzistojmё, falё riteve banale, përditshmёrisё. Kafeja nё mёngjes, rruga drejt punёs, tё njёjtat fytyra, tё njёjtёt kolegë, etj. Kёtё aspekt fluturak, tё ikshёm, ka dashur, sipas meje, tё kapё edhe artisti Nallbani.

Fale fatit tё mirё, perёndimi po jeton njё kohё paqje dhe prosperiteti. Njё kohё qetёsie shpirtёrore dhe mirqёnje ekonomike. Bota, pjesёrisht, nuk ёshtё e kercёnuar as nga bombat qё shkatёrruan Gerrniken e Pikasos, as nga pejzazhet apokaliptike qё frymёzojnё Kiefer-in. Ky ёshtё njё aspekt pёr tu evidenzuar. Nuk ka tematika tё mёdha, apo tё vogla. Çdo tematikё, po u kap me art, me mjeshtёri, me stilin e duar dhe nga kёndvёshtrimi i duhur, ai mund tё shndёrrohet nё art tё vёrtetё.

Elementet stilistike tё veprёs, janё gjithashtu interesante. Paqja emblematike e saj, qetёsia dhe eleganca qё tё imponojnё, heshtja plot cicёrima tё munguara, mё bёn qё tё ndalem dhe ta sodis mё me kujdes dhe ёndje. Pa dyshim, gjendemi para njё krijimi artistik, ku elementёt e natyrёs, janё marrё ashtu siç ato gjenden nё jetё. Me llucin, lёvoret e vezёs, fijet e barit, deri edhe pendёt e rёna tё zogjve. Kjo ia shton vlerёn simbolike veprёs.

Gjithkush don tё gjente diçka nga vetvetja aty. Copёza fёmijrie, njё reflektim personal mbi bukurinё e fshehtё tё natyrёs, ndoshta. Kush nuk e ka dёshiruar, vёzhguar, njё zog, njё harabel, njё dallёndyshe, tek ndёrtonte folenё poshtё tavanit tё verantos nё fёmijri.

Nallbani, nuk ёshtё indiferent edhe kundrejtё problemeve tё mёdha tё cilat fshikullojnё shekullin tonё. Me ciklin: “Luftёra dhe shkatёrrime”, ai shpreh jo vetёm shqetёsimin e tij personal, impenjimin e tij si artist, por gjithashtu edhe mospajtimin e tij me gjithçka tё tmerrshme qё njeriu ёshtё nё gjendje tё bёjё.

Vepra, nga ana stilistike dhe e realizimit teknin sipas meje ёshtё cilёsore. Harmonija, me tё cilёn vlerat bardhё e zi shpёrndahen, ёshtё e gjetur dhe e pёrpunuar me kujdes. Edhe pse nuk jemi nё kopshtin imagjinar tё Dantes, prap mua mё krijohet ideja, se jam nё pyllin magjik tё Purgatorit. Ku gjithçka ёshtё qetёsi, heshtje, paqe. Por ёshtё njё paqe e mistershme. Njё paqe e mbushur plot deshira, ku forca e gjetheve, e zogjve, e natyrёs, e jetёs, ёshtё e fortё dhe potente.

Guernica reproduction on tiled wall, Guernica, Spain (PPL3-Altered)

I.

Shumë vite më parë, atëhere kur kapërceja nga mosha e femijërisë në atë të rinisë së hershme, historia dhe gjeografia e Çamërisë, më kanë ardhur në dy forma: Me atë të rrëfimeve dhe ëndrrave. E para ishte më konkrete dhe në trurin tim, shtresa – shtresa zinin vend rrëfime nga më të çuditshmet, për vendlindjen e gjyshërve dhe prindërve të mij, për qytetin e Filatit, që ishte shumë pranë, lindjet dhe dasmat, këngët dhe vallet çamiko, fiset, plakat, që mblidheshin në lagjen “Breg” dhe që andej vështronin Korfuzin që netëve llamburiste, apo shihnin tutje si në mjegull Gumenicën dhe përpara grykëderdhjen e lumit Kalama në detin Jon. Ndërsa Çamëria nëpërmjet ëndrrave më ka ardhur si përtej reve. Ajo vinte mëngjeseve, teksa të ulura për të pirë çajin e manxuranës, gjyshet e mia, ose mysafiret e ardhura, tregonin ëndrrat që kishin parë. Ato fillonin kështu: “Ëndrra më shpuri mbrëmë në Spatar. Frap dhe m’u bë një si feksmë(dritë). Dhromi m’u bë tërë drita. Edhe Spatari, edhe Filati kështu m’u bë. Dhe në ëndërr më erdhi furra, ku Nesua dhe Zelua po nxirrnin bukët e pjekura…”.

Ata, në ëndrrat që tregonin mëngjeseve, dukej se çmalleshin me vendlindjen e tyre, takoheshin dhe flisnin me të vdekurit, risillnin me saktësi, deri në detaje, gjithçka që kishin parë gjatë natës…

Pastaj vitet shkonin dhe megjithëse lexoja shumë, rrallë gjeja në ato që lexoja Çamërinë, historinë, kulturën, personalitetet e dramat e saj. Kjo më trishtonte, deri në dhimbje, sepse më dukej, sikur jo vetëm një populli rrënjëshkulur, por edhe pa histori dhe identitet. Mbaj mend, që herët m’u hapën dy porta që lidheshin me Dinastinë Dino. Portën e parë, ma hapi nëna ime, ndërsa të dytën, Ferid Hudhri, më 2 shtator të vitit 1979, në një shkrim të botuar në gazetën “Drita”. Dhe para se të rrëfej për këto dy porta, që më njohën me Dinejtë, dua të përmend edhe një fakt tjetër për Dinastinë Dino. Atyre u jam qasur disa herë pranë dhe më është dukur sikur qëndroja në këmbët e një mali të lartë, apo brigjeve tërë dallgë të deteve. Nuk e di, se përse ata më janë shfaqur dhe rishfaqur mes mjegullave të kohërave, herë-herë të largët, të rrethuar me mistere dhe herë-herë më pranë dhe më të qartë dhe madhështorë. Dinot jetuan kohërat e vrulleve të mëdha të shekullit XX, revolucionet, dalldisjet ideologjike, që nga komunizmi, deri në ato anarkistet, fashiste e naziste, apo luftërat botërore. Të rritur dhe edukuar në një familje të madhe, për të thënë më e madhja e Çamërisë, ushqyer me kulturat e Lindjes dhe Perëndimit, shkolluar dhe madhuar në mjedise intelektuale, ata u bënë personalitete të shquara në fusha  të  tilla, si  letërsi, artet figurative, kinematografi etj. Jeta e tyre ka edhe dallgëzime, vetmi, ankthe, dhimbje, por jo thyerje, apo nënshtrim të fatit. Dinot kanë shumë në personalitetin dhe veprën e tyre, nga Lopësi, Paramithia dhe veçanërisht ata të degës së Prevezës, nga dielli i bukur i këtij qyteti, por dhe nga fisnikëria, bujaria, shpirti krijues, i butë e plot përmallim e melankoli i çamëve, apo dhe krenaria dhe shpirti rrebel i kësaj popullsie.

Duke zotëruar gjuhët dhe kulturat e mëdha të kohës, tre vëllezërit Dino u njohën dhe miqësuan me disa nga personalitetet e mëdha të kulturës europiane, turke e më gjerë. Ata e ndjenë vehten të barabartë në sallonet aristokratike të Stambollit, Moskës, Zyrihut, Athinës, Romës, Parisit, Vjenës etj.

Nipi i tyre, intelektuali fin dhe aristokrat, Jusuf Vrioni, ka ta drejtë, që siç shkruan Luan Rama, ka thënë: “Në dhjetë veta të kësaj familjeje, dy apo tre spikasin për madhështinë e tyre”.

II.

Rrëfimi i nënës sime për LLixhat e Elbasanit dhe zonjën e rëndë nga dera e Dinejve të Çamërisë, më vjen herë-herë i mjegullt dhe herë-herë i qartë. Rastësia e kishte sjellë që nëna ime në fillimvitet ’50, të shekullit që lamë pas, nuse e re atëhere, të takonte zonjën e Dinejve. Në kujtesën e saj ruhej imazhi i gruas aristokrate, hijeshia e moshës, delikatesa në sjellje dhe në të folur. Nëna ime në shoqërinë e zonjës, magjepsej jo vetëm nga e folura karakteristike e dialektit çam, por edhe në kujtimet e së kaluarës, që ajo rrëfente, duke sjellë lavdinë e një dere të madhe, pinjollët e së cilës ishin shpërndarë në Turqi dhe në disa vende të Europës. Zonja nga Preveza rrezatonte në mjediset e Llixhave të Elbasanit fisnikëri, hijeshi, kulturë. Ajo kujtonte femijërinë dhe rininë e saj të lumtur, ditët me diell të Prevezës, Athinës dhe Stambollit, shirat e Parisit dhe trishtimin grit ë dimrave në qytete të ndryshme europiane. Pastaj martesën dhe dasmën madhështore, krushqit me kostume çame, vallet e bukura të grave, kafazin e zbukuruar që e mbanin djem të fuqishëm. Për fat të keq nëna ime nuk e mbante mend emrin e zonjës nga Preveza.

Këtij rrëfimi po i shtoj edhe atë të Vera Ibrahimit, e cila vite më vonë, kur punonim në një zyrë në Muzeun Historik Kombëtar, do të më jepte të plotë portretin e një zonje të Dinejve, jo të gjallë, por të vdekur. Bëhet fjalë për nënën e intelektualit dhe përkthyesit të mirënjohur, Jusuf Vrioni, e cila vinte nga Dinastia Dino. E saktë në të folur, Vera Ibrahimi, në rrëfimin e saj si shkrimtare, kthehej e rikthehej në ditën ku në Shtëpinë Botuese ishte marrë vesh lajmi i vdekjes së nënës së Jusuf Vrionit, për zëra që thonin se mund të mos jepej leje, që kolegët e Jusuf Vrionit të merrnin pjesë në këtë ceremoni.  Dhe më në fund, kur ajo u dha, Vera Ibrahimit i kishin bërë përshtypje, sapo hyri në dhomën ku ishte e vdekura, orenditë e vjetra, pianoja, pjesë e pajës së zonjës Dino, kur kishte vajtur nuse në derën e Vrionasve të famshëm, mbulesa e veçantë që ishte hedhur mbi të vdekurën dhe aromat e dhomës së vogël, sikur vinin nga thellësitë e shekujve. Gruaja fisnike, tashmë pa jetë, ishte rrethuar me disa relikte të pasurisë të Dinejve dhe Vrionasve, ndërsa larg, shumë larg, ishtë Çamëria e bukur dhe tragjike, hapësirave të së cilës, lëviznin hijet e Dinastisë famëmadhe Dino. Gruaja e fisnikërisë çame, nëna e Jusuf Vrionit, kishte dhënë shpirt në një dhomë të vogël të kryeqytetit shqiptar, ndërsa pasuria përrallore e të parëve të saj shtrihej që nga Preveza, Paramithia, fushat e begata të Janinës etj. etj. Fati ishte sjellë mizorisht edhe me Dinejtë e Çamërisë edhe me Vrionasit e Beratit.

Nuk e di nëse në këto dy rrëfime bëhet fjalë për të njëjtën zonjë. Nëse nëna ime do ta mbante mend emrin e zonjës Dino nga Preveza, me siguri se në të dy rrëfimet bëhet fjalë për të njëjtën zonjë, sepse nëna e Jusuf Vrionit quhej Xhemile Dino. Ajo ishte martuar me Iliaz Vrionin, firmëtar i Dokumentit të Shpalljes së Pavarësisë, deputet, disa herë kryeministër dhe ministër i jashtëm e diplomat.

III.

Mbaj mend të dielën e parë të shtatorit të vitit 1979 dhe qytetin tim të vogël të Rrogozhinës, kur isha mësues i letërsisë, në shkollën e mesme. I kujtoj si sot fillimvjeshtat që vinin në këtë qytet, me ngjyra të shumta, ku mbizotëronte ajo e verdha e një luleje që çelte e mbulonte anët e kanalit Peqin-Kavajë dhe anët e rrugëve automobilistike, që të çonin në Elbasan dhe në Jug. Dola atë të diel, pra më 2 shtator të vitit 1979, që herët në mëngjes, për të marrë gazetën “Drita”, e vetmja letrare e perjavshme e kohës. Gazetën “Drita” e shfletova sapo dola nga libraria e qytetit. Përveç shkrimeve të tjera, tregimit dhe poezive, në një nga faqet e saj lexova menjëherë titullin “Piktorë shqiptarë që kanë punuar jashtë atdheut”, shkruar nga Ferid Hudhri. Në shtëpi këtë shkrim e lexova të parin. Ai zinte një faqe të plotë dhe Ferid Hudhri, krahas Sabri Fetahut, Theohar Gjinit, Mikel Trotës, shkruante edhe për Arif Dinon, Ali Dinon dhe Abedin Dinon, të tre vëllezër, ku më mbeti në mendje citimi që Hudhri i bënte një reviste të paraçlirimit për A. Dinon: “Është nga familje shqiptare, çame. Dinojt shquhen për një prirje të veçantë për arte të bukura…”. Atëhere nuk e njihja Ferid Hudhrin. Nuk e dija se punonte në gazetën “Drita”. Gazetën, ku ishte botuar shkrimi i tij e vura në një nga dosjet e bibliotekës sime, për ta nxjerrë shpesh që andej e për të lexuar e rilexuar shkrimin e Ferid Hudhrit. Nuk e di, por sa herë e rilexoja, më dukej se Hudhri kishte hapur për mua një portë të madhe, ku për herë të parë njihesha me tre personalitete të shquar, me përmasa europiane. Këtë shkrim e gjeta prillin e këtij viti, në ditët e karantinës dhe disa javë më pas i telefonova prof. Ferid Hudhrit, i cili e mbante mend mirë shkrimin e tij.

Ferid Hudhrin e kam njohur pas viteve ’90. Ai tashmë është një nga studiuesit e palodhur, vepra e të cilit është e dukshme. I heshtur, larg publicitetit, modest, prof. Ferid Hudhri është shembulli i studiuesit të pasionuar, kontributet e të cilit janë të mëdha. Prof. Irakli Koçollari e ka dhënë bukur personalitetin e Ferid Hudhrit, kur shkruan: “Si një rrëmihës i harruar pas gjahut të tij të vyer, i mbyllur me kërkime në arkiva, përpara tablove të vjetra e të reja, pas diçiturave, ku shfaqet emri Shqipëri, apo shqiptar, vetëm atje do të mund të gjendet adresa pothuaj anonime e këtij kërkuesi dhe studiuesi të pasionuar, që e ka emrin Ferid Hudhri”. Le të rikthehemi në shkrimin e tij të botuar më 2 shtator të vitit 1979. Ishte një kohë, kur Dinot e Çamërisë, jo vetëm nuk njiheshin në tokën amë, por të shkruaje për ta edhe mund ta pësoje.  Në parathënien e librit “Dino – Shtegëtari I Portës Sublime”, një nga më të bukurit për Dinot e mëdhenj, shkruar nga Luan Rama dhe botuar në vitin 2007, Ferid Hudhri për artikullin e sipërpërmendur, mes të tjerave shkruan: “Artikulli ngjalli interes midis intelektualëve, por ende pa u mbushur muaji, një zyrtar i kohës, i sapokthyer nga Franca, pasi më tregoi, se në një ekspozitë në Paris, kishte parë tablotë e Abedin Dinos, më këshilloi të mos shkruaja më për artistë që nuk u dihej biografia, e aq më keq për Dinon, piktor dekadent, që ekspozon në Perëndim. Më shumë se më shqetësoi vërejtja, që në ato vite mund të krijonte pasoja jo të vogla, më çuditi fakti, që Abedin Dinua ende jetonte dhe krijonte në kryeqendrën e kulturës botërore, ndërsa në atdheun e tij, nuk arrinte asnjë njoftim”. Ferid Hudhri guxoi dhe i publikoi për herë të parë vëllezërit Dino, duke na dritësuar emrat e mëdhenjt të tyre, që nisnin me A-në e alfabetit të shqipes dhe që mbanin mbiemrin Dino. Këtë A e mbante edhe gjyshi i tyre, ose Ati i Madh i Dinejve, Abedin Pashë Dino, i njohur jo vetëm si ministër i jashtëm i Perandorisë Osmane, por edhe një figurë poliedrike dhe me kulturë të madhe sa Lindore, aq edhe Perëndimore.

Po e jap të plotë tekstin e shkrimit të Ferid Hudhrit për vëllezërit Dino, botuar 45 vite më parë.

Arif Dino

Për këtë piktor kemi të dhëna që ka punuar si pedagog në Akademinë e Arteve të Bukura të Stambollit gjatë viteve ’30. Ka njohur nga afër krijimtarinë e Sabri Fetahut dhe ka qenë koleg me të në Akademinë e Stambollit. Në një revistë të paraçlirimit shkruhet kështu për A. Dinon: “Është nga familje shqiptare, çame. Dinojt shquhen për një prirje të veçantë për arte të bukura…”.

A.Dino është vlerësuar për krijimtarinë në artet figurative dhe për horizontin e gjerë kulturor që kishte. Në një shkrim ku flitet për piktorët modern të Turqisë, ndërmjet të tjerave theksohet se “Arifi, ndonëse më pak i njohur te ne, është çmuar jashtë shtetit. Ai nuk është vetëm artist,por edhe poet, dijetar, natyralist, estet …shkurt ai është me një horizont të gjerë kulturor.. Pikënisja e tij është realiteti…. Veprat e Arif Dinos i ngjajnë ujit të ëmbël dhe të freskët të një kane kristali, ujë që edhe ata që s’kanë etje fare nuk mund të mos e pinë me rrëmbim”. (La Turqie Kamaliste. Nr.9, Octobre, 1935).

Ndërsa shkrimi i A. Dinos për S. Fetahun është një dëshmi tjetër e krenarisë së tij për Shqipërinë. Qëllimi i atij shkrimi në revistën turke që botohej në tri gjuhë të huaja (anglisht, frëngjisht, gjermanisht) ishte që t’i tregonte botës se nga Shqipëria kanë dalë artistë të shquar që japin kontributin e tyre në zhvillimin e artit në vende të tjera. Por nga vëllezërit Dino është një figurë tjetër më e shquar:

Ali Dino

Ky piktor ka punuar në Greqi. Ali Dino shquhet edhe për faktin se ka qenë piktor karikaturist. Në historinë e artit tonë mund të themi se, nga kërkimet e deritanishme, është piktori më i rëndësishëm në ato vite që është marrë me karikaturë. Në një revistë të paraçlirimit, duke vënë në dukje këtë gjë, shkruhet: “Një nga ata (nga pjesëmarrësit e familjes së Dinojve – F.H.) Ali Dino, zë sot një vend të shënuar në jetën artistike të kryeqytetit grek, ku punon për shumë vjet si artist karikaturist i rradhës së parë”. Nga kërkime të tjera gjejmë të dhëna më të plota për Ali Dinon. Në një shkrim të mëvonshëm të vitit 1938, ku jepet lajmi i vdekjes së këtij artisti, lexojme: “Ali Dino, nga një familje shqiptare e Çamërisë, rrojti një kohë të gjatë brenda në jetën greke, ia kushtoi gjithë veprimtarinë e tij lëvizjes artistike greke, gëzoi famën e artistit – karikaturistit më të madh të Greqisë dhe vdiq duke u nderuar dhe u vajtuar nga ana e gjithë botës intelektuale greke si Kryetar i Lidhjes së Artistëve të Greqisë …. Ali Dino vërtet vdiq si një artist grek, por vepra që dha është e mbushur me motive shqiptare, bile diku me frymëzime dhe parafytyrime thjesht shqiptare…. Pra, sa për ne, vlen të studiohet, bile gjerë e gjatë”.

Ali Dino ka gëzuar respekt të madh midis krijuesve dhe njerëzve të tjerë. Kjo u vu re veçanërisht dhe në ceremoninë e varrimit që , siç njofton shtypi i asaj kohe, qe me të vërtetë një ceremoni madhështore, ashtu siç e meritonte. Gjithë shtypi i atij vendi e shënoi lajmin e vdekjes së tij si një humbje të rëndë për artin grek. Edhe shtypi ballkanik nuk la pa përmendur lajmin e vdekjes së Ali Dinos.

ABIDIN Dino

Është vëllai i tretë i Dinojve. Edhe ky është një nga piktorët që punoi në Turqi dhe u bë i njohur për veprat që krijoi. “Abidin Dino – shkruhet në një revistë turke, – është ndërmjet të rinjve një piktor nga më të fortët dhe më të shquarit…. Vizatimi i tij është i fuqishëm. I armatosur me një shpirt të lartë, të mbushur me një dashuri të zjarrtë për realitetin. Ai është një piktor me imagjinatë të fortë. Vizatimet që bën ai, shquhen  për një mjeshtëri të madhe”. (“La Turqie Kamaliste. Nr.9, Octobre 1935). Për jetën e mëvonshme të këtij piktori tani për tani nuk dimë më gjatë. Nga disa të dhëna gojore mësojmë se më vonë Abidin Dino kaloi si piktor cirku në Rusi e pas disa vjetësh në Francë, ku qëndroi deri në fund.

Gjer tani, pothuaj, nuk njihemi me veprat e këtyre artistëve. Në një revistë greke të asaj kohe gjenden punime të Ali Dinos. Përgjithësisht, ato që kemi parë janë me temë shoqërore. Aty vihet re stili i autorit që karakterizohet nga një linjë e hollë dhe e zhdërvjelltë, që krijon humor me finesë. Në këtë revistë, ashtu si dhe në një revistë të paraçlirimit që botohej te ne, gjejmë edhe portrete – karikaturë të njerëzve të njohur të kohës, të bërë nga Ali Dino. Poshtë punimeve është firmosur thjesht “Dino” dhe pas janë vendosur dy numrat e fundit të vitit (Dino, 32).

Në shtypin tonë të paraçlirimit, sidomos në atë që është botuar jashtë atdheut, gjejmë të dhëna edhe për një piktor dhe një skulptor tjetër shqiptar, që kanë punuar në vende të ndryshme.

Prevezë – Tiranë, Vjeshtë e parë 2024