Me disa poetë, edhe nëse s`je takuar kurrë më parë, ulesh në kafe me ndjesinë e mikut të vjetër dhe biseda të duket si vazhdim i një tjetre më parë, ndonëse e pandodhur. Kështu m`u duk takimi me Sulejman Maton, i cili më dhuroi përmbledhjen e fundit me poezi e poema, shoqëruar me fjalë, që ma bënë dhe më të shtrenjtë dhuratën, nëse do shprehesha me gjuhën e Shekspirit. Nuk ndenjëm gjatë se i duhej të shkonte diku. Pas pak më merr në telefon: “Harrova të të them, se librin që ke shkruar për Kadarenë… e bisedonim dhe me Faslliun shpesh…”, ku i ndihej meraku se mos e kishte tepruar me veten dhe s`qe ndjerë ndaj meje. (Mos prit “proporcionalitet” në raportet midis poetëve, shkrimtarëve dhe artistëve. Njëri është i dënuar të dëgjojë më shumë.) Për t`i shpëtuar kulteve të rreme, zgjodha poezinë, shkruan Sulejman Mato, duke zgjuar tek unë interesin se si mund t`i shpëtosh robërisë së varsisë, idhujve të rremë, kur industria e kurimit të imazhit po përmbys realitet. Një i rremë duhet të ketë qenë dhe eprori i dikurshëm, i cili i dredhon rrugë, duke u hequr sikur s`e sheh. (Të dredhojnë rrugë ata, që zbulonin devijatorë.) “Tani ai shkon rrugës ngadalë, si ai ushtari plak/që ka ngritur flamurin e bardhë të dorëzimit”, ironizon poeti.
Në kohë përmbysjesh ballafaqime si ky, ndodhin shpesh, aq sa i fituari dhe i humburi mund të ndërrojnë vend brenda ditës. “Ra, ra, ra, ra!/Me një rropamë të shurdhër,/Sikurse të rrëzoheshin vite sfilitëse./Në çastet e fundit m`u duk sikur më pa/Me një pamje dinake, me një buzëqeshje cinike./“Dhe, ti Brut?”-u duk sikur më tha./Ndërsa ai binte dhe zbriste poshtë/populli ngjitj lart.” Të shohësh se si bie një diktator nga piedestali, por i parrëzuar nga froni, mund të krijojë iluzionin e “idhujve të rremë”, ndaj poetit s`i rrihet pa thënë: “Është një akuarium/plot peshq dekorativë/që ëndërrojnë/peshq të egër oqeanesh.” Kur idolet bien, poeti kujton ditën e lindjes: “Bota s`kish për ne pelena/dhe shtëpitë s`kishin derë./Dyert i kish marrë greku/i kish bërë zjarr e ura…/Unë qaja tek oxhaku/nën një strehë që s`kishte burra.” Ç`të ketë ndodhur që burrat e kishin lënë vatrën bosh? Janë të rënët që krijojnë kontrast me rënien e shtatores së diktatorit: “Tani dhe moshatarët tuaj u plakën/Vetëm ju mbetët të rinjë, 20 vjeçarë.” Nis të vjetërohen çarçafët, këpucët, mobiljet, vyshken lulet dhe “S`dimë çfarë të mbrojmë nga vjetërimi më parë?” (Agavia është një lule bregdetare që rritet dhe thahet sapo çel lulen e saj të vetme, së cilës i kushton një poezi.) “Ndërsa ajo zbret çdo mëngjes në kopshtin e vetë, të zgjojë rininë e saj me dritë tulipanësh.”-Kundrejt dëshmorëve që mbetën përjetësisht të rinj duke u vënë kurora, një grua që zgjon rininë e saj në dritën e tulipanëve dhe lulëzimin blic të agavisë. E trishtë: lule ka, por mungon lulëzimi?! “Të mësohesh me dështimet dhe fitoret e përkohëshme,/Të mësohesh me gjithçka dhe kur zemra të dhëmbë,/dhe kur ndihesh i mundur, i poshtëruar dhe i braktisur/Të mësohesh me frikën gjersa ta mposhtësh atë.” Siç e shihni lirizmi i poetit është i mbushur me një dramacitet në rritje.
Përfytyron një çast sikur është i padukshëm, me dëshirën t`i shoh të gjithë dhe atë të mos e shoh askush. Kjo ndjesi i vjen, ngaqë ndjehet i tepërt: “Të jesh i tepërt, të jetosh si i tepërt,/të ecësh rrugëve i vetmuar si i tepërt,/të flasësh e të heshtësh si i tepërt,/nga njerëzit dhe sendet që na rrethojnë.” Një i ditur ndjehet i tepërt në mesin e gjithologëve. Një i sinqertë në mesin e hilanjosëve. Një i talentuar midis të fabrikuarëve. Një i ndershëm i rrethuar nga delenxhinjtë. Mos ndjehet më mirë, kur sheh një ëndërr të tillë: “Unë pashë një ëndërr sikur isha qen/Përse shqetësohen ju njerëz?/Jeta është e bukur kur je njeri…/Se mund të jesh dhe qen,/dhe mace, dhe mi.” Rritemi duke na treguar përralla, rrethuar nga bota e kafshëve dhe kur vijmë në moshë kuptojmë se njerëzit për t`u dukur të virtytshëm, veset ua faturojnë kafshëve. Poeti prej netësh i duket, sikur dëgjon hingëllimën prekëse të një kali. Dhe pyet: “I kujt është ky kalë që ka mbetur jashtë?” Pse i dhimbset kali? Ngaqë mungojnë kalorsit. Në shtëpinë e vjetër të prindërve, s`ka më zëra fëmijësh e poterë: “As vazo me lule në parvaze s`ka më,/Tani në shtëpi jetojnë të tjerë.” Dikur, kur në shtëpi qe futur një zog, gjyshes i dukej me pamje engjëlli. “Kur unë isha i vogël sa ti/kishim shumë uri dhe shumë ëndrra në sy./-U ngopët?-thoshte gjyshja-Tani vrap tek porta!/Urinë tonë harronim nëpër lodra.” Këto i shkruan një poet, që tashmë është dhe vetë gjysh. Për hir të vërtetës ne i përkasim një brezi të uritur, në të gjithë kuptimin e fjalët, por urinë më të madhe e kishim për të njohur botën. Këtë uri, ndoshta e shkaktonte dhe izolimi. “Tani u mësova të jetoj me pritjen, siç jam mësuar me fytyrën time plot rrudha./Unë tani i ngjaj sendeve të palëvizshme.” Ndaj ai ka marrë pamjen e statujës së pritjes. A e dini se cila statujë në botë ka të pashlyeshme pritjen? Statuja e Lirisë, ngaqë s`rresht së prituri emigrantë. (Në Amerikë u rrëzuan disa statuja, por askujt nuk i shkoi në mend të rrëzonte Staujën e Lirisë.)
Në fillim ishte fjala, tingulli, kumtet e gjithësisë. “Brenda meje zhurmojnë mijëra fjalë/vetja më ngjan si një plep në erë./Sekretin e fjalëve ka vite që i di/sa i prek zgjohen nga gjumi ku kanë rënë”, ngaqë asgjë s`është thënë plotësisht dhe se kanë mbetur shumë për të thënë, se asgjë s`është thënë saktësisht dhe duhet plotësuar. “Dhe unë ëndërroja/të bëhesha mullixhi/T`i vija një ditë në ndihmë/Fshatarëve të mi./Nuk ndodhi ashtu pasi mua/më tërhoqi trokashka e rimave…” (Sulejman Mato është marr me fjalën dhe si studjues.) Ndaj ai ka bindjen se: “Një libër i mirë i shtohet tokës/përkrah qyteteve të rinj dhe shkëmbenjëve të moçëm”, por i duhet të nxitoj, pavarësisht viteve që mban mbi shpinë dhe rruga është e shkurtër: “S`kemi kohë për të thënë shumë gjëra,/të gjitha sa thamë mes jush i lamë./Po ikim të qetë në një vend që s`e dimë,/pas hijeve të dashura të të parëve tanë.” Këto vargje më vijnë në mend teksa shihja largimin e një tetëdhjetvjeçari me hap të shpejtë, duke ditur dhe pengun e tij: “Fjalët që s`u thanë kanë mbetur tek unë/dhe ka shumë vite që vetja më ngjan/me një varrezë plot zhurmë.” Nëse doni të keni një ide për poetët dhe shkrimtarët, që erdhën nga diktatura, po e ilustroj me këto vargje të Suljeman Matos: “Unë i ndrojtur jam ndaj bukurive/si një djalë timid, 20 vjeçar,/ajo shkon si lumi dhe si jeta/shkon si një mall që s`shprehet dot me fjalë.” Edhe pse redaktorët e atëhershëm i hiqnin poezitë erotike, sikurse prisnin në kinostudjo sekuencat me të puthura, Sulejman Mato me shokë shkruajtën për dashurinë më bukur nga ata, që zalisen pas limontive me aman t’u bëfsha. “Unë të ndiqja pas/nëpër rrugën dredha-dredha/ti ikje duke m`i hedhur të gjitha urat në erë./…Duke m`i gjuajtur zjarret me topa bore.” I trishtuar që në vendi e tij nuk nderohen poetët: “Në vendin tim/lavdi nuk kërkoj,/Lakuriq kam ardhur, lakuriq do shkoj.” Kjo lakuriqsi në botën e nudove ka atë hyjni, sikurse statujat e antikitetit, ku organet gjenitale nuk shihen si turpe. “S`themi gjëra të mëdha,/gjëra të thjeshta që i dinë të gjithë…/Si p.sh, këmishës sate i mungon një komçë/këpucëve u është ngrënë sholla nga bredhjet e ditës.” M`u kujtua aktorja Aishe Starja e Durrësit, e cila në një intervistë kujtonte duke qeshur marrëzitë e kohës që lamë pas: “Si e le ti Kadri Roshin të hiqte pullën e pardesysë në film?” Tani po i heqin të gjitha, madje bëjnë seks dhe kur vëzhgohen nga kamerat në “Big brother”. “Ç`të bëjmë e dashura ime ç`të bëjmë/që kemi lindur në një vend përrallor/e që i paguan keq poetët?” Ku ka të paguar shpirti poetik?! Nuk di a do t`ju bind kjo ese, që Sulejman Mato, duke zgjedhur poezinë a u ka shpëtuar kulteve të rremë?