Andrea Bënja – Toronto

“Nesër do të shkoj ta shoh sërish, atje ku koha duket se ka ndaluar. Po ai mall, po ajo dashuri si dikur me Shqiptaren e Parisit, siç e cilësonin revistat franceze pediatren Solange d’Angély. E di që ajo s’do rreshtë të më pyesë për shqiptarët e saj…”, shkruante Luan Rama, pak muaj më përpara se ajo të largohej nga kjo botë.

Dukej sikur Perëndia e ndalonte apo e vononte largimin e saj, sikur iu kujtonte shqiptarëve se po ndodhte diçka jo e zakonshme, sikur na zgjonte të kuptonin se po largohej Shqiptarja e Parisit, e bija e Robert d’Angély, që bëri aq shumë për kombin tonë, vepra e të cilit doli në dritë vetëm nëpërmjet këmbënguljes së Solange-s, na tregonte se po largohej pediatrja e misionarja më e madhe e dekadave të fundit, ajo që bëri aq shumë për Shqipërinë…

Viti 1971 ishte një vit shumë i gëzuar për familjen tone. Në sajë të komunikimit të Ambasadorit shqiptar intelektual të asaj kohe në Paris, im atë, e motra e tij, familja, u takuan përsëri me të motrën Marigo dhe me të bijën e saj Solange, të cilat erdhën për herë të parë në Shqipëri mbas gjysëm shekulli. Ndryshimi ishte i madh në të gjitha drejtimet, që nga mirmëngjesi i fillimit të ditës, deri tek ajo “bonne nuit” e ëmbël e mbrëmjes. Po jetonim një ëndërr të bukur. Vite të tjerë e sollën Solange-n përsëri në Shqipëri: 1973, 74, 81, 83… dhe ato vite së bashku me emrin Sosola, mbetën të gdhëndur prej dorës së saj, në kitarën time të vjetër, të cilat ia ngrenë vlerën shumë atij instrumenti të hershëm.

Që prej vitit 1924 që ishte martuar, Halla Marigo nuk e kishte patur jetën të lehtë. Ajo si një grua e gëzuar, e bukur dhe me kurajë, që të sillte në mëndje këmbënguljen e forcën e gruas përmetare, kishte punuar fort dhe kishte edukuar pesë femijë mjaft të mirë. Ndërsa Robert, kishte qenë njeri i drejtë, i hapur, i rreptë, i kompletuar, dijetar i madh, një univers i plotë linguistike, historie, etnologjie, culture, që e njihte mirë Jugun e Shqipërisë, Greqisë, Turqisë, Rusisë e përtej. Kishte shkruajtur aq shumë në këto fusha për prejardhjen e shqiptarëve e të gjuhës shqipe, vepra të tilla monumentale që ai i kushtoi tërë jetën, por që në kushtet e asaj kohe mbetën vetëm në dorëshkrime dhe fjetën në heshtje të thellë për tridhjetë vjet.

Vite më vonë, kur Solange vizitoi qendrën e lashtë Pellazge në ishullin e Lemnosit në Greqi, zbuloi Enigmën e të jatit dhe kuptimin e veprës së tij monumentale, detyra e dëshira e saj e vetme u bë sjellja në jetë e vëllimeve të “Enigmës” së Robert d’Angély, gjë që u realizua në Francë, në vitet 1990 e 1991. Tani Robert ishte i qetë në hapësirën qiellore. Vepra e tij në shërbim të njerëzimit e të shqiptarëve ishte realizuar.

Përpara viteve 90, Solange, si një Nënë Terezë, filloi misionin e saj humanitar në ndihmë të Shqipërisë, duke çuar ndihma, veçanërisht në fushën pediatrike në të gjithë vëndin, duke qënë nga të parat që kaloi edhe kufirin e Kosovës. Udhëtimet e saj ishin të panumurt në kuadrin e shoqatës humanitare CEMPEA, që ajo krijoi për fëmijët e Shqipërisë. Solange organizoi “Ditët e para Pediatrike Franko-Shqiptare” në Tiranë në bashkëpunim me pediatrinë shqiptare. Si një grua me një personalitet të besueshëm në shoqërinë franzeze, organizoi pritjen e fëmijëve shqiptarë në spitalin në Paris për kujdes të specializuar, gjë që nuk mund t’u kryhej në ato vite në Shqipëri.

Ajo realizoi mundësi trajnimi të disa pediatërve shqiptarë në Francë në fushat e gjenetikës molekulare, pediatrisë etj. dhe siguroi mbështetjen për ekzaminimin që në paralindje të diagnozës së beta-talasemisë, një sëmundje gjenetike që prekte 10% të popullsisë në Shqipëri, si dhe arriti në bashkëpunim të përurojë të parin laborator të biologjisë molekulare dhe të gjenetikës, brënda Qendrës Spitalore Universitare “Nënë Tereza” në vitin 2005. Në vitin 2010 për punën e saj të kryer, Franca e nderoi me “Kryqin e Kalorësit të Legjionit të Nderit francez”. Kjo ishte vepra e dytë madhore e Sosolës.

Udhëtimi ynë nëpër Europe në Gusht të vitit 2008, filloi duke fluturuar gjithe natën nga Toronto e na bashkoi me Solange-n në Paris, vazhdoi në Universitetin e Sienës për Jolën e Andrew, vazhdoi në vende të tjerë e përfundoi në Amsterdam tek Albana Shala, që koordinonte me politikanët hollandezë takimin me shumë vlera për agresionin rus në Osetinë e Jugut. Fjetëm disi duke ngrënë mëngjes në tavolinën e Sosolës, në atë shtëpi muzeale me aq shumë antikitete, kryesisht shqiptare, e më pas dolëm të pimë një kafe pariziane, diku aty pranë shtepisë së saj, ku Luiza me Solange-n filluan me zë të ulët këngën tonë të vjetër franceze, që u shoqërua nga të gjithë francezët aty pranë në kafe, mbas prezantimit të bukur e krenar që na bëri Solange ne kushërinjve shqiptarë që vinin nga larg. Kujtim shume i bukur që mbetet, e që na dha një forcë të jashtëzakonshme të bridhnim me Solange-n së bashku si një drenushe, gjithë ditët që ndenjëm në Paris. Kujtime e biseda të dashura, që nuk shlyhen kurrë.

Robert dhe Solange d’Angély, si i jati dhe e bija, në kohë të ndryshme, punuan t’i kthejnë identitetin shqiptarëve, si në kohën e mbylljes së madhe, ashtu edhe në kohën e hapjes ekstreme, si në komunizmin totalitar, ashtu edhe në globalizmin aktual. Vlerën e veprës së tyre e shikon kur njeriu i thjeshtë pyet larg atdheut, këtu në Toronton e largët, nëse e ke lexuar Robert d’Angély dhe më tej të tregon se ç’thotë Roberti për gjuhën shqipe e shqiptarët.

Vlerën e veprës së tyre e kupton kur shikon udhëtimet e panumurt të Solange d’Angély në Shqipëri e Kosovë, kur ndërkohë shqiptarët largoheshin në masë prej vendit të tyre. Shqipëria duhet t’i kthejë mirënjohjen kontributit të tyre. Vitet që do të vijnë, do ta vlerësojnë shumë më tepër veprën e Robert dhe Solange d’Angély.

©Andrea Bënja – Toronto, 16 shtator 2022 / flasshqip.ca