Ata ishin ndarë në fund të vjeshtës. Ai kishte shkuar me grupin e xhirimit të filmit në Korsikë e më pas do të xhironin në Bretanje. Një film për kohën e revolucionit francez, një dramë familjare, kohë kur kambanat e kishave u shkrinë për plumba, kur kisha kishte dalë jashtë ligjit, kur priftërinjtë u rrahën e u vranë dhe kur në varreza u ndalua vendosja e kryqeve si simbole fetare.
Ata e kishin lënë të takoheshin në pranverë, si gjithnjë në vendin e tyre fetish të takimit, në Odeon, përballë statujës së famshme të Dantonit, i cili ashtu në këmbë dukej sikur thërriste ende për triumfin e revolucionit. Ishte kafeneja e tyre, vendi i tyre i njohjes, i puthjeve, dashurisë, gjithnjë përballë Dantonit mbi të cilin dinin se ishte një nga heronjtë e revolucionit dhe se miku i tij i afërt, Robespier, i kishte prerë kokën.
Që nga ajo ditë ata ishin ndarë dhe vetëm tani, pas kaq kohësh, ai po kuptonte se nuk ishte thjesht nje flirt me atë grua që sapo ishte divorcuar dhe tani jetonte me fëmijën e vogël të saj pesë vjeçar, por diçka tjetër, më e thellë, ku prania e saj ishte kthyer në një nevojë gjithnjë e më të ngutshme. Çdo mbrëmje, do gjente diçka t’i telefononte, që të mund të dëgjonte zërin e saj. Kështu, dalëngadalë, ajo grua po depërtonte në mënyrë të mistershme brenda trupit të tij.
Ata e kishin lënë të takoheshin në pranverë, meqë pas Korsikës ai duhej të shkonte në Bretanje për vazhdimin e xhirimeve, por më së fundi, ai i kishte kërkuar të takoheshin para se t’i ngjitej veriut francez. Edhe ajo e kuptoi se kjo ndjesi dhe dëshirë, nuk ishte thjesht një flirt si shumë e shumë flirte të tjera, pa detyrime nga të dyja palët, por diçka më e fortë.
Ishte një pasdite në fundin e nëntorit, një ditë para Krishtlindjeve. Edhe pse ishte herët, ai nxitoi për në Odeon dhe zuri tavolinën e tyre të zakonshme, përballë monumentit të Dantonit. Binte një shi i hollë dhe njerëzit nxitonin në rrugë, edhe pse një boulevard i zhurmshëm me shumë lëvizje.
Përballë një gote vere, ai priste duke parë herë pas here sahatin e madh përballë, ngjitur metrosë, duke pritur që ajo të zbriste që sipër teatrit, nga vinte zakonisht. Kishte mall dhe një lloj padurimi e kishte pushtuar. Sytë i ndalën përsëri nga Dantoni, duke i kujtuar historinë që i kishte treguar dikush për të në Korsikë. Ishte një ngjarje e pabesueshme. Ai po mendonte rreth asaj historie kur ndjeu pas supeve dy duar që i mbyllën sytë. E kuptoi që ishte ajo, aroma e parfumit të saj, flokët që i ranë në fytyrë dhe buzët që e puthën një çast të gjatë.
– Mon amour à moi! – pëshpëriti ajo dhe u ul përballë tij.
– Ç’po mendoje kështu?
– Ah, një histori!… Vështroja Dantonin dhe kujtoja historinë e tij…
Kamarieri u afrua dhe ata porositën nga nje whisky, si zakonisht.
– Më thuaj më parë, si shkuan xhirimet?
– Shumë mirë. Ishin peizazhe të shkëlqyeshëm, veçanërisht ato fshatra malore, ku shkëmbenjtë ngriheshin thikë mbi det.
Ata kthyen gotat dhe u puthën sërrish.
– Vërtet më do shumë? – e pyeti ajo me një buzëqeshje çapkëne.
Ai tundi kokën dhe e puthi sërrish.
– Çudi, tregimi i Dantonit më solli më shpejt tek ty.
– Ashtu? Ç’ne heroi i revolucionit tek unë?!
– Nesër, të djelën, kam dëshirë të shkojmë në lagjen e Marais-ë. Dua të shoh vendin ku kanë qenë varrezat e vjetra dhe shtëpia e dikurshme e Dantonit.
– Po tregomë atëherë përse Dantoni? – dhe ajo e pa drejt e në sy.
Dhe ai, duke kthyer gotën e whisky-t, filloi t’i tregojë atë histori të pazakontë, gati të pabesueshme…
* * *
Që në ag, një fjalë përshpëritej në rrugët e vjetra të Parisit: Dantonin atë ditë do ta çonin në gijotinë. Njerëzit nuk arrinin ta besonin sesi mund të çohej në gijotinë një nga heronjtë e famshëm që bashkë me Robespierin kishin qenë tribunët e jakobinëve dhe ata që i prinë Revolucionit. Dhe ja, kjo zhaurimë fjalësh, habish, përshpëritjesh e thirrjesh po rëndonte gjithnjë e më shumë mbi atë qytet që dukej se strukej edhe më shumë nën peshën e një frike të padukshme. “Dantonin po e çojnë në gijotinë!”…
Me të dëgjuar këtë lajm, skulptori Claude-André Deseine kishte përplasur portën e shtëpisë për të shkuar buzë Senës dhe që përgjatë saj të merrte rrugën drejt Sheshit të Republikës, siç e kishin pagëzuar atë shesh të madh në zemër të qytetit, ku ishte ngritur podiumi i gijotinës. Edhe pse gjysmë-shurdh dhe gjysmë-memec, Claude hapte veshët për të kapur sa më shumë nga fjalët e njerëzve, për tu bindur nëse gjithë kjo nuk ishte e vërtetë apo thjesht një thashethemnajë. Herë pas here vështronte nga ana tjetër e Senës ku ngrihej ndërtesa hijerëndë dhe madhështore e Conciergerie-s me burgun e saj nga ku përpiqej se mos shikonte karron që do të merrte Dantonin dhe shokët e tij. Dhe ashtu, mes atij ankthi të madh, duke risjellë në kujtesë mikun e tij Danton, prijësin e jakobinëve, duke kujtuar ditët e Revolucionit dhe pas tij, menjëherë iu shfaq portreti i gruas së Dantonit, Gabrielës dhe ajo histori që rrallë mund të përjetonte një njeri gjatë jetës së tij: pengun e madh të një burri për gruan e tij. Ç’ishte vallë ky peng? Një histori e madhe dashurie që e shtyu atë të bëjë diçka makabre apo që njëkohësisht ishte dhe njerëzore, edhe pse ngjarja të duket e pabesueshme? Ç’kishte ndodhur me heroin Danton, që qindra herë e kishte parë vdekjen me sy, por vetëm njëherë e kishte ndjerë veten të mundur nga ajo? Ç’kishte ndodhur me Dantonin, dashnorin e madh dhe “donzhuanin” e njëmijë dashnoreve të të gjitha llojeve, racave e formateve, nga ato popullore te damat e fisnikërisë së venitur, nga ato të provincës te femrat e forta të Bretanjës e Normandisë, e deri te mulatet e këndshme e gazmore të ardhura nga Martinika apo Guadelupa?…
Nga jeta e Dantonit, ka mbetur në fakt e paharruar veç një histori, ajo e Revolucionit dhe e fundit të saj me gijotinën, me kokën e tij të prerë që xhelati Sanson, që sipas kërkesës së vetë Dantonit, ia tregonte turmës në histerinë mizore të saj. Por një tjetër histori po aq e pazakontë ka humbur në mugëtirën e kohës. Që nga ajo kohë kanë kaluar më shumë se dy shekuj. Eshtrat e Dantonit janë në grumbullin e kockave në katakombet e Parisit, në galeritë e nëndheshme të Denfert-Rocherau, ndërsa varri i gruas së tij, Gabrielës ka qenë diku në themelet e rrugëve parisiane pa mundur të përcaktohet saktësisht, ashtu si qindra mijra varre të tjerë në këto gati tre shekuj. Ç’ishte kjo histori? Vallë një histori dashurie? Ndoshta, por më shumë një peng, një peng i madh që i peshonte rëndë, më shumë se një gur varri, çka e bëri atë të kryejë diçka të jashtëzakonshme, sa macabre, aq dhe simbolike.
Sigurisht, Dantoni e donte gruan e tij, edhe pse e tradhëtonte shpesh. Ky ishte heroi i Revolucionit, fitimtari i Republikës së re që që bashkë me Robespierin dënoi mbretin në gijotinë, ky ishte utopisti i një bote të re…
Me Gabrielen, Dantoni kishte tre fëmijë dhe në ato kohë të shtatorit të vitit 1793, ai ishte nisur larg Parisit, në Belgjikë. Njerëzit atje, si dhe në disa qytete të mëdha të Francës dhe në veçanti në Vandée e gjetkë, ishin revoltuar nga dhuna e madhe e Robespierit dhe «terrori i kuq», siç do të quhej më pas. Kishat ishin bastisur, këmbanat ishin shkrirë për të prodhuar plumba e armë dhe Jezuja kishte dalë jashtë ligjit. Pas euforisë së viteve të para të pas-revolucionit, kaosi tashmë mbretëronte ngado dhe njerëzit kishin frikë nga gjykatat revolucionare të ngritura nga Robespieri për të ndëshkuar çdo lloj rrebelimi kundër Republikës. Pikërisht në këtë kohë, Dantonin e lajmëruan për vdekjen e gruas së tij në Paris në kohën që ajo po lindëte fëmijën e katërt, një djalë. Më kot Gabriela e kishte kërkuar me ngulm të dashurin e saj, por askush nuk mund ta ndihmonte; më kot i ishte lutur aq shumë që aitë qëndronte deri sa ajo të lindëte dhe pastaj të shkonte. Ajo kishte dhënë shpirt në 10 shkurt të vitit 1793. Ndërkohë, me të marrë lajmin e vdekjes tragjike të saj, Dantoni ishte nisur me të shpejtë drejt Parisit, duke udhëtuar ditë e natë. Ishte një udhëtim mes furtunës dhe dhimbjes së madhe. Kishte kaluar tashmë një javë që nga vdekja e saj. Ishte vonë, shumë vonë. Parisi ziente nga një frikë e madhe që e kishte pushtuar gjithë qytetin dhe ku ritmi i prerjes së kokave në gijotinën e sheshit të madh buzë Senës, nuk pushonte. Sapo mbërriti në Paris, Dantoni shkoi drejt e në shtëpinë e tij, në Rue des Cordeliers, por atë e gjeti të zbrazët. Brenda nuk pipëtinte frymë njeriu dhe zija dukej se kishte pushtuar gjithçka: shtëpinë, oborrin e shkretë, rrugicën, madje dhe krejt qytetin. Atëherë me të shpejtë një karrocier e kishte çuar deri në shtëpinë e të atit të Gabrielës ku gjeti më së fundi dhe fëmijët e tij. Ata qanin nën zë, mbledhur që të tre, pranë njëri-tjetrit. Gabriela kishte një javë që ishte varrosur. Dantoni lëvizte me hapa të mëdha në dhomë, duke kujtuar fytyrën e gruas së tij ditën që ishin ndarë, para se të shkonte në Belgjikë, kur ajo i ishte lutur të mos shkonte, sepse nuk e ndjente veten mirë dhe kishte frikë, një frikë të madhe se diçka e tmerrshme do të ndodhte, ndërsa ai… ai veç kishte qeshur, si një çunak.
Më së fundi Dantoni kishte ikur. Shkonte, edhe pse tashmë dhe ai kishte filluar të dyshonte për këtë luftë vëllavrasëse që kishte kapur gjithë Francën. Jo pak nga miqtë e tij të Revolucionit ishin futur në qeli dhe prisnin të dënoheshin si «kundra-revolucionarë». Ashtu i dërmuar, ai ishte shëmbur në divanin e vjetër të asaj shtëpie, duke menduar gjithnjë atë çast të ndarjes dhe duke dëgjuar atë lutje të pafund të Gabrielës së tij që nuk shuhej. Po, ajo diçka parandjente, një zi të gjatë, të pafund…
Një këmbanë binte tutje, ndërkohë që ai shkonte e vinte, me imazhin e përvuajtur të Gabrielës dhe trishtin e madh të syve të saj. «Ti po shkon?» – i thoshte ai shpirt i vrarë.
Pengu, pengu i madh tashmë i rëndonte si një shkëmb mbi gjoks. Përse nuk e dëgjoi, përse nuk priti?… Por tani askush nuk mund t’ia sillte atë, as fëmijën e sapo lindur që ajo kishte marrë me vete në botën tjetër. Tashmë ajo gjëndej në varrezën Sainte-Catherine. Sahati i madh i dhomës kumbonte… Pak kohë kishte kaluar, edhe pse Dantonit i dukej si një kohë e pafund, një kohë ferri. Dhe ja, më së fundi, diçka e bëri të kërcente nga divani. Fytyra e tij ishte bërë si fytyra e një të çmenduri… Vjehri i tij që e pa ashtu, e kuptoi se diçka mund t’i ndodhte. Dantoni po dilte duke rrëmbyer pallton, kur ai e ndali një çast:
– Ku shkon tani në mbrëmjen e vonë?…
Një çast të gjatë u panë në sy pa folur. Dantoni veç i tundi kokën duke i bërë shenjë që të mos shqetësohej… dhe iku, humbi në errësirë. Nxitonte nëpër rrugët pothuaj bosh të Parisit. Pas disa kthesash, më së fundi ai ndaloi në rrugën Saint-Marceau. Kaloi një oborr të vogël dhe filloi të godasë në portën e një shtëpie të ulët, në krah të një “lavoire” të madh e të gurtë popullor, ku gratë e asaj lagje mblidheshin dhe lanin rrobat. Më së fundi një grua plakë e hapi dhe pas saj u shfaq fytyra e skulptorit Claude Deseine. I habitur nga ardhja e tij, sapo e njohu, artisti i bëri shenjë të hynte brenda, por Dantoni qëndroi te pragu. Artisti ishte gati një shurdh-memec, pasi mezi dëgjonte dhe mezi i nxirrte fjalët. Dantoni iu afrua pranë veshit dhe i foli fort:
– Duhet të vish me mua në varreza… do të marrësh maskën e fytyrës së Gabrielës sime… Gabriela ka vdekur!
Skulptori e vështroi me sy të zgurdulluar pa e kuptuar mirë atë çka i thoshte Dantoni.
– Si, ka vdekur?… Kur?
Por Dantoni s’kishte kohë të merrej me shpjegime të gjata. Ai e nxiti mikun e tij të merrte me vete gjithë çka i duhej për të marrë maskën e gruas së tij. Donte që skulptori t’i bënte portretin e saj në mënyrë që ta përjetësonte atë… Në gjithë atë tronditje, skulptori e kuptoi se më së fundi duhej t’i nënshtrohej urdhërit të qytetarit të famshëm Danton. Shpejt hyri brenda në atelierin e tij dhe menjëherë u kthye me një çantë të vjetër lëkure ku kishte futur gjithçka i duhej për të marrë maskën e fytyrës të së vdekurës.
Sapo dolën në rrugë Dantoni ndaloi një karrocë dhe me shpejtësi ata u drejtuan nga varrezat e Sainte-Catherine-s. Dëgjohej vetëm troku i kuajve si dhe belbëzimet e vazhdueshme të shurdh-memecit. Vallë lutej? Mos ishte në ëndërr? Te porta e madhe e varrezave ata ndaluan. Porta ishte mbyllur me një zinxhir të rëndë. Aty pranë, në shtëpinë e rojtarit të varrezës kishte dritë. Dantoni qëlloi fort me grusht në portën e drunjtë. Një zë u dëgjua nga brenda dhe më së fundi ajo u hap. Fytyra e habitur e rojtarit i shikoi me bezdi dhe inat njëkohësisht ata dy njerëz që trokisnin në natën e vonë në shtëpinë e tij.
– Ç’është kështu?
– Duhet të na hapësh portën, shpejt!… – i thirri Dantoni.
– Natën varrezat janë të mbyllura! – u hakërrua menjëherë rojtari. – Ejani nesër!
Por menjëherë Dantoni iu afrua dhe e kapi për gryke. Vetëm atëherë rojtari dalloi fytyrën aq të njohur të Dantonit:
– Ju ?!… “Ah Monsieur”… por menjëherë e kuptoi se tashmë kjo fjalë ishte e ndaluar. Duhej të thoshte “qytetar”.
– “Citoyen Danton?!… hëm…
– Ejani pa humbur kohë! Na duhen dhe lopatat… – e urdhëroi gati me kërcënim Dantoni.
Kështu, shumë shpejt, porta e madhe dhe e rëndë u hap dhe hijet e Dantonit dhe e skulptorit, të ndjekura nga ajo e rojtarit me një fener të zbehtë në dorë, bënë për nga cepi i varrezave. Ja te ndaluan tek një varr pa asnjë shenjë, apo mbishkrim të shkruar… në një varr pa emrin e saj. Dheu i freskët tregonte se ishte një varr i ri.
– Ja këtu, – tha rojtari me frikë.
Bënte ftohtë dhe ata menjëherë iu vunë punës. Pak nga pak, në atë heshtje të çuditshme, nën hijet e errta e të frikshme të qiparisëve, ata hoqën dheun dhe më së fundi nxorrën arkivolin. Rojtari në krahë vinte rrotull arkivolit duke thënë fraza të shkëputura e pa kuptim… Ishte një natë e errët, pus. Çuditërisht, për një çast, dhe errësira u ça nga një rreze drite e argjentë që vinte nga një hënë e e cunguar, e kafshuar, e prerë. Skulptori nxitonte… para tij ishte fytyra e së vdekurës… ajo dritë hëne sikur e shenjtëronte. Sytë e saj ishin të mbyllur, të nxirë. Gjithçka ishte e akullt, një acar i hirtë. Megjithatë, ajo ftohtësirë, Dantonin sikur e prehu fillimisht nga ajo zjarrmi që e kishte mbërthyer dhe po e digjte të gjithin. Ai zgjati dorën dhe i preku duart. Dhe ato ishin të akullta. Pastaj gishtërinjtë e tij shkitën mbi të sajat, u ngjitën ngadalë, lart, dhe i prekën buzët si të ishin buzë mermeri, të palëvizshme, të shtrënguara nga një dhembje e madhe dhe çuditërisht kjo gjë i dhembi akoma më shumë, pasi në çast mendoi se cila kishte qenë dhembja që e kishte bërë të vuante më shumë, ajo fizike, e lindjes, e klithjes për ndihmë apo ajo që kishte mbetur e vetmuar, e braktisur, aty në mëshirën e fatit dhe pa mbrojtje, në atë shtëpi të errët në kohë terrorri. Gishtërinjtë i ndaluan një çast në cep të gojës dhe kjo e bëri të dridhej, pasi pikërisht atje ai kishte zakon të ngjiste buzët e tij atëherë kur të dy ishin në ekstazën e dashurisë. Por buzët tani nuk lëviznin më, ato sikur e thithnin drejt një humbëtire të errët, prapa atyre dyerve ku nuk kishte më ajër, jetë.
Sa kohë kishte kaluar vallë?… Tashmë portreti kishte humbur nën atë masë të butë që e mbuloi dhe ku sipas modelit do të bëhej dhe portreti…
Më së fundi rojtari dëgjoi kapakun e rëndë të arkivolit që ra me forcë. Gjithçka kishte mbaruar.
– Shpejt! Shpejt ! – kumboi zëri i Dantonit.
Rojtari rrëmbeu lopatën dhe filloi ta mbulonte sërrish atë arkivol që ishte nxënë jo dhe aq thellë nën tokë, ashtu me nxitim.
Kur gjithçka mbaroi, Dantoni dhe skulptori hipën në karrocën që i priste dhe u zhdukën në errësirë, duke lënë pas rojtarin që tërhiqte portën e rëndë e që vazhdonte të pëshpëriste me vete, duke lëshuar pasthirma. Kurrë nuk i kishte ndodhur diçka e tillë. I dukej diçka e pabesueshme, si të ishte në ëndërr.
Dantoni e përcolli skulptorin deri në shtëpinë e tij. Po ajo rrugicë, po ajo derë. Tek hynte kështu, atij i dukej se vinte nga një botë e nëndheshme, botë e të vdekurve.
– Mbaroje sa më shpejt! – i tha Dantoni me nxitim. – Paratë po ua nis nesër me dikë! Dua ta kem pranë të gjallë, ashtu siç e lashë. Nuk dua ta humbas imazhin e saj!…
Skulptori donte të thoshte diçka që ta kundërshtonte për fjalët e tij, por Dantoni i afroi dorën për ta ndaluar të fliste dhe e pështolli në krahët e tij të fuqishme me një dashuri të çuditshme, sikur tek ai shpirt të gjente dhe diçka nga Gabriela e tij.
Filloi të binte shi. Parisi tani dremiste nën atë zhurmë të lehtë pa ditur se sytë e Dantonit nuk mund të qanin. Lotët kishin shteruar. Gjithçka brenda tij i ngjante një krateri të shuar: lotët, entusiazmi i dikurshëm, Revolucioni, ekstaza e dashurisë, gjithçka. Veç qielli lotonte mbi atë varr të hapur e të mbyllur shpejt e shpejt, si në kohë legjendash. Tutje dëgjoheshin disa britma të dehurish. Edhe pse kohë terrori, populli e kishte fituar të Drejtën dhe Republikën e tij.
Vetëm të nesërmen Dantoni mori vesh propogandën që po bëhej për vdekjen e gruas së tij. Partizanët e Robespierit akuzonin monarkistët se ishin ata që kishin shkaktuar vdekjen e Gabrielës, se ishin ata që kishin tronditur shpirtin e kësaj qytetareje të Republikës së re. Collot, një nga drejtuesit e jakobinëve shkruante: «Zhirondinët bënë të vdesë një qytetare që neve na dhimbet dhe që sot e qajmë të gjithë Le ta paguajmë haraçin me lotët tona. Ishte tepër e denjë gruaja e qytetarit Danton! Burri i saj mungonte, ndërkohë që gruaja e tij dergjej në shtrat. Ajo po lindëte një qytetar të ri !…»
Po atë ditë i ra në duar dhe letra e Robespierit, ku ai i shkruante: «Nëse në të vetmet fatkeqësi që mund të trondisin një shpirt si yti, siguria që të kesh një mik të afërt dhe të përkushtuar dhe mund të të japë një lloj ngushëllimi, unë ta ofroj. Të dua më shumë se kurrë, deri në vdekje. Që nga ky çast unë jam ti, veçse ti. Mos e mbyll veten ndaj kësaj shprehje miqësie që po ndjen gjithë dhembjen tënde. Le të qajmë sëbashku miqtë tanë dhe le të bëjmë që dhembja jonë e thellë të ndihet deri te tiranët që janë shkaktarët e fatkeqësive tona personale. Do të vija të të takoja po të mos më mbante idea se këto çaste të para duhej të të lija në dhembjen tënde. Të përqafoj, miku yt, Robespier.»…
Tri javë të tëra Dantoni priti të shikonte fytyrën e gruas së tij. Më së fundi André Dessein e njoftoi që të shkonte në atelierin e tij. Portreti kishte përfunduar. Ishte përsëri një ditë e ftohtë, gri. Kishin kaluar tri javë ankthi dhe ja tani, mbi një të ngritur dërrase, mbi një lloj podiumi, qëndronte ajo kokë e dashur e Gabrielës me flokët e saj të shumta e të pushpurisura në qiell, si të ishte e gjallë. Fytyra e saj e ëmbël e përshëndeste sërrish, ashtu si në çastet kur ndaheshin, kur Dantoni shkonte atje ku e thërriste Revolucioni.
I paqtë në shpirt, por gjithnjë me një dhembje që nuk i shuhej në thellësi të tij, të nesërmen, Dantoni u nis në Belgjikë. Lufta nuk kishte mbaruar …
Vetëm kur u kthye nga Belgjika, Dantoni mundi ta shihte gjatë e të kuvendonte me Gabrielën e tij të përjetësuar në metal… Gjithë ato muaj, vështrimi i syve të saj i shfaqej natën dhe e linte pa gjumë, gjithnjë me atë vështrim qortues, të fundit, që ajo kishte hedhur mbi të dashurin e saj… «Përse duhet të shkosh? Unë do të lind… qëndro dhe pak!…»
Tashmë, atje në sallonin e tij, portreti i bronxtë qëndronte pranë një pasqyre të madhe. Shurdh-memeci kishte qenë i lumtur me krijesën e tij, pasi që në kontaktin e parë, fytyra e saj, edhe pse në metal, Dantonin e kishte tronditur. Ishte ajo, Antoinette-Gabrielle, e gjallë dhe e vdekur, ishte e dashura e tij e derdhur tashmë në metal. Kështu, shurdh-memeci ia kishte risjellë gruan e tij. Por shumë shpejt, Dantoni do të largohej nga shtëpia e tij. Më të shumtën e kohës ai e kalonte në Asamblenë Parlamentare, flinte aty… Franca kalonte kohë tragjike, akuza, kundër-akuza, shpifje, tradhëti e vrasje, ku thika e gijotinës binte me forcë atje, në sheshin e kryeqytetit, mes brohorimës së harbuar popullore. Sheshi i gijotinës ishte kthyer tashmë në një shesh spektakli dhe turma amorfe nuk po arrinte të kuptonte se çfarë ishte gjithë kjo… Dantoni trishtohej gjithnjë e më shumë. Franca zhytej gjithnjë e më tepër drejt gjakderdhjes, drejt luftës civile. Dhe ai pyeste veten se përse gjithë kjo. Menjëherë i shfaqej fytyra e egër e Robespierit, e atij njeriu të paqtë e republikan të ditëve të para të Revolucionit që çuditërisht ishte transformuar e që pa e kuptuar nga një hero i Revolucionit ishte kthyer në një inkuizitor i madh, aq sa, dhe atë, korifeun e jakobinëve, tashmë kërkonte ta dënonte si kundër-revolucionar, si një njeri që po kërkonte në njëfarë mënyrë rikthimin e monarkisë. Ah, jo, si mund ta pranonte ai kthimin e monarkisë, atë ndaj së cilës kishte luftuar aq shumë?… Por tashmë, zëri i tij kundër barbarisë po dëgjohej gjithnjë e më pak në Asamblenë Kombëtare… të gjithë kishin frikë, veç një grup ithtarësh të ideve të tij që po i rrezistonin presionit të madh të Robespierit dhe policisë sekrete. Herën e fundit, kur debati me Robespierin kishte qënë i ashpër, në mbrëmjen e vonët, ai ishte larguar menjëherë nga Asambleja për të qëndruar në shtëpinë e tij, pranë fëmijëve, pranë Gabrielës së tij që aq shumë i mungonte tashmë. Vetëm tani e kuptoi gjëmën e madhe që i kishte bërë asaj, vetes, familjes së tij. Duke parë nga dritarja Parisin që zhytej në terrin e natës, ai pyeste veten sërrish: “Përse kaq gjak?… Përse?…
Franca po kthehej në një varr të madh! Jo, duhej bërë diçka. Ditën e nesërme, ai kishte marrë një karrocë dhe kishte nxituar me të shpejtë drejt Asamblesë, por pikërisht atje, policia e Robespierit e kishte ndalur. Gjithçka ishte përgatitur për gjyqin ndaj tij dhe të disa prej partizanëve të tij. Akuzatori më i tmerrshën ishte krahu i djathtë i Robespierit, Saint Juste. Danton, Desmoulins, Fabre, Champenois, etj, duhej të ndëshkoheshin… Dhe gjykimi i tij nuk do të vononte. Dantoni do ta denonconte gjithë këtë terror që ishte bërë dhe vazhdonte të bëhej nga ish miku i tij, heroi i Revolucionit, Maksimilian Robespier… Atë ditë që karrot kishin ardhur t’i merrnin të lidhur bashkë me shokët e tij dhe për t’i çuar pastaj nga Conciergerie drejt urës Pont-au-Change e drejt sheshit të gijotinës, ajo që e mundonte nuk ishte vdekja që po afrohej, por dëshpërimi i tij, urrejtja e tij, dhembja ndaj gjithë asaj lufte të kotë që kishte bërë për një kauzë të humbur, dhe mbi të gjitha pengu i madh që po linte pas… ai peng, të cilin Gabriela e kishte paguar aq shtrenjtë me vdekjen e saj. Pesë karro të mbuluara me një beze të kuqe, shkonin anash rrugës buzë Senës. Midis grupit të tyre në karrocë, Fabre ankohej se s’kishte mbaruar ende një dramë në vargje; Desmoulins qante për fatin e gruas së tij sepse edhe asaj do t’i pritej koka; Champenois shikonte vëngër turmën e njerëzve që nxitonte të shikonte spektaklin e kokave të prera, ndërsa Dantoni qëndronte krenar, i ndërgjegjshëm se vdekja e tij do t’i shërbente diçkaje… Ishte 5 prill i vitit 1794. Duke kaluar anash shtëpisë së Robespierit, Dantoni kishte klithur: «Robespier! Dhe ti do më ndjekësh pas! Shtëpinë tënde do ta rrafshojnë dhe mbi të do të mbjellin kripë!…»
Dhe ja, atje në shesh, në rradhët e para të atij lumi njerëzor, pas kokave të prera të Desmoulis, Lacroix, Fabre, pas 16 kokash të prera rradhazi, pas asaj përgjakje e kobshme, Heraut donte të përqafonte Dantonin për herë të fundit, por Sansoni e tërhoqi atë nga pas, çka Dantonin e zemëroi: «Budalla! – i thirri ai Sansonit të spërkatur gjithë gjak, – a mund t’i pengosh ti kokat tona të puthen dhe atje në kosh?… Sansoni ishte stepur një çast…
Turma përreth bërtiste. Pastaj një heshtje e madhe ra përreth. Ngadalë, duke hedhur këmbët e rënda mbi shkallë, po shfaqej mbi podium trupi gjigand i Dantonit, me këmishën e tij të bardhë. Një diell që po shuhej përtej urës mbi Senë përskuqte tashmë dhe gijotinën e tmerrshme. Tridhjetë e katër vjeçari Georges Danton hodhi sytë drejt turmës dhe çuditërisht në rradhët e para, për pak sekonda vështrimi i tij pikëtakoi sytë e mikut të tij të dashur, skulptorit Deseine. Ai vështrim ishte kuptimplotë: ishte mall, mirënjohje, protestë dhe pengu i madh i një jete të shkuar kot!…
Papritur, në podium, atje nën hijen e frikshme të gijotinës, Dantoni ishte kthyer nga xhelati Sanson dhe i kishte bërtitur:
– Sanson, mos harro t’ia tregosh popullit kokën time të prerë, sepse ajo ia vlen që ta shohin!
Pas këtyre fjalëve, gijotina kishte rënë me forcë mbi qafën e tij…
Tre muaj më vonë, po ajo gijotinë në praninë e Sansonit të tmerrshëm, do të priste kokën e vetë Robespierit… Lumi i Senës derdhej ngadalë, i lodhur dhe i përskuqur nga gjithë ajo tragjedi e Republikës dhe nga gjakderdhja e madhe që më së fundi do të pushonte…
* * *
Ishte ngrysur dhe ata të dy vështruan edhe njëherë nga statuja e Dantonit, si të donin ta përshëndesnin, jo për atë çka bëri për revolucionin, por për atë përkushtim të habitshëm për gruan e dashur të tij.
– E çuditshme! – pëshpëriti ajo. – Askush nga burrat e sotëm nuk do ta bënte atë që Dantoni bëri për gruan e tij.
Ai heshti një çast, buzëqeshi dhe e shtrëngoi atë në krahët e tij.
– Do kisha dëshirë ta shikoja atë varrezë, – tha ajo.
– Mjerisht ajo nuk ekziston më, – shtoi ai, – vendin e varrezave e zenë ndërtesat e baronit Hausmmann. Nga kjo tragjedi ka mbetur vetëm koka në bronx e gruas së Dantonit, që ishte një nga veprat e njohura të atij skulptori.
– Tregimi yt ishte si një film më vete! – qeshi ajo.
– Ngjarjet e mëdha janë frymëzuese gjithnjë… Por unë do të zgjidhja veçse këtë pjesë të fundit të jetës së Dantonit.
Ata po ecnin tani në krahët e njëri-tjetrit ndërkohë që një puhizë e lehtë frynte në brigjet e Senës. Anijet e vogla lëviznin tashmë mbi lumë me dritat e tyre që binin në fasadat e Musée du Louvre apo të Musée d’Orsay… Po shikonin tashmë majën e ndritshme të obeliskut në “Place de la Concorde”, atë obelisk që Mehmet Ali Pasha i kishte dhuruar Louis Philippe, e që u ngrit pikërisht aty, ku dikur ishte ngritur gijotina dhe ishte prerë vetë koka e Dantonit…
Komentet