Parapëlqimi i Sergei Eseninit për poemën e tij dramatike “Pugaçovi”na bëhet i njohur nga dëshmi të ndryshme. Maksim Gorki, duke kujtuar një takim të vetin me poetin dhe me balerinën e shquar Isadora Dunkan,në maj të vitit 1922 në Berlin,në shtëpinë e shkrimtarit A.N Tolstoj vë në dukje magjinë tronditëse të Eseninit i cili lexon midis vargjeve të tjerë të tij, pjesë nga poema “Pugaçovi”. Ai shkruan :

Iu lutën Eseninit të lexonte. Ai pranoi me kënaqësi. U çua dhe filloi të lexonte monologun e Hllopushës. Në fillim thirrjet tragjike të të dënuarit me punë të detyruar ngjajnë si teatrale:

Turbullirat ngrenë stuhi gjaku!

Ç’je? I vdekur?

Por shpejt ndjeva se Esenini lexonte në mënyrë mahnitëse dhe duke e dëgjuar provohej ankth gjer në lot. Nuk mund të them se recitimi i tij ishte artistik, mjeshtëror e kështu me radhë; të gjitha këto epitete nuk thonë asgjë për karakterin e tij. Zëri i poetit kishte një tingull disi të ngjirur, klithës, therës, me ashpërsinë më të madhe të fjalëve të gurta të Hllopushës.Në mënyrë çuditërisht të sinqertë, me forcë të pabesueshme, tingëlloi e përsëritur më shumë se një herë dhe me tone ndryshme kërkesa e të dënuarit me punë të detyruar:

Dua ta shoh atë njeri1

Dhe mrekullisht u shpreh shqetësimi:

Ku është?Ku?Eshtë e mundur vallë të mos jetë?

Me zor e besoje që ky njeri i imët të zotëronte një forcë kaq të madhe ndjenje, një aftësi të përsosur shprehjeje. Ndërsa recitonte, ai, u bë i zbehtë, gjer në atë masë, sa edhe veshët iu bënë gri. Lëvizte duart, jo sipas ritmit të vargjeve, dhe kështu duhej të ngjiste meqënëse ky ritëm ishte i paperceptueshëm, duke ndryshuar në mënyrë kapriçioze ashpërsinë e fjalëve të gurta. Dukej sikur i vërviste vargjet nën këmbët e veta njerin larg, një tjetër në fytyrën e dikujt të urrejtshëm për të. Në përgjithësi gjithçka: zëri i ngjirur, sforcimi, lëvizjet e pasigurta, trupi përpëlitës, sytë e ndezur nga mallëngjimi, gjithçka ishte në përputhje me atmosferën që e rrethonte poetin në atë çast.

Në mënyrë absolutisht të habitshme ai parashtroi pyetjen e Pugaçovit, të përsëritur tri herë:

U çmendët?-me zë të lartë dhe me inat, pastaj me ngadalë, por ende me më shumë zjarr:

U çmendët?

Dhe më në fund, shumë ngadalë me gulçimin e dëshpërimit:

U çmendët?

Kush ju tha se u zhdukëm?

Me magji të patregueshme pyeti:

Eshtë e mundur vallë të bjerë nën dengun e shpirtit?

Dhe pas një pushimi të shkurtër, mori frymë,  pa shpresë, në lamtumirën:

Të dashurit e mi,

Të mirët…

Më mallëngjeu aq sa më shkaktoi një dhimbje në fyt; kisha dëshirë të ngashëreja. Mbaj mend, nuk munda t’i them as edhe një fjalë lavdëruese, por ai, besoj  s’ kishte nevojë për të”.

Herë të tjera Eseninit i pëlqen të lexojë në publik ose në shtëpira miqsh, pjesë të Pugaçovit (veçanërisht monologun e Hllopushës, të inçizuar edhe në disk në vitin 1922).Të gjitha dëshmitë, nënvizojnë forcën e jashtëzakonshme sugjestionuese të këtij leximi. Në kompozimin e poemës Pugaçovi, poeti mendonte paraqitjen e saj në teatër. Shënimet e autorit të bëra në dorëshkrim e pohojnë këtë. Por edhe më shumë e pohon këtë edhe efekti i deklarimit të tij, ku teksti poetik, harliset në lëvizjet e poetit aktor dhe në shpirtin pjesëmarrës të spektatorit. Sipas rregullave të një teksti autentik teatral “teksti i supozuar, paraqet kontekstin e ndjenjës, gjestit, zërit”. Edhe sepse Esenini në lojën dhe paraqitjen katrore mbështet më tepër te fjala sesa te veprimi duke insistuar kështu në cilësinë e veçantë të poemës dramatike të tij.

Poeti imazhinist I. Gruzinov na ka transmetuar besnikërisht idetë e Eseninit mbi teatrin, siç iu paraqitën nga vetë Esenini, kritikëve dhe regjisorëve në vitin 1921 duke parë një  shfaqje të Pugaçovit pas një leximi të dramës në “Stojlo Pegasa” (Stalla e Pegasit) të famshëm të Moskës, rigjetje të imazhinistëve. Ai thotë se nuk përkonte me miqtë e tij imazhinistë, që rolin kryesor në teatër ia japin veprimit në kurriz të fjalës, ai mendon se fjalës në teatër i duhet dhënë roli kryesor. Ai nuk do që të poshtërojë artin e fjalës për hir të artit teatror. Për atë që si ppoet, punon, veçanërisht me fjalën, nuk është i kënaqshëm roli i varur që ka fjala në teatër. Ja përse drama e tij e re, në pamjen me të cilën paraqitet, duket një vepër lirike. Dhe nëse regjisorët e vlerësojnë Pugaçovin, jo krejt të përshtatshëm për skenën, autori deklaron se nuk ka ndërmend që ta ndryshojë; që teatri, nëse dëshiron ta paraqesë Pugaçovin, të organizohet në mënyrë të tillë që drama e tij të mund ta shohë dritën e skenës kështu siç është”. Por Pugaçovi, veç një leximi të poetit në teatrin Mejerchol’d, në Moskë, nuk u shfaq kurrë.

Esenini nis punën e vet për Pugaçovin në nëntor-dhjetor 1920. Punon me ngulm, siç na e tregojnë korrektimet e panumurta dhe variantet e dorëshkrimit.Me përpikmëri historike konsultohet me libra dhe dokumta për lëndën e dramës, domethënë për revoltën e kozakëve të Jaikut (dhe të fshatarëve e të nomadëve aziatikë të Rusisë jugëlindore) të udhëhequr nga Pugaçovi nën emrin Pjetri III (1773-75) kundër Katerinës II. Por dy tablotë e para të dramës bëjnë fjalë për revoltën e mëparshme të viteve 1771-72.Poeti, për t’i dokumentuar mirë, nuk mungon të vizitojë vendet kryesore të ngjarjes, Samarën dhe Orenburgun, në pranverën-verën e vitit 1921. (Edhe Pushkini në punën e tij për Pugaçovin shkon në Kazan, Simbirsk, Orenburg). Gjatë këtij qëndrimi në krahinën midis Vollgës dhe Jaikut (ose Uralit) nga marsi gjer në gusht, drama merr një fizionomi të plotë, edhe pse vetëm në Moskë iu nënshtrua rishikimit përfundimtar. Në vitin 1922, botohet në të njëjtën kohë në Moskë, Petrograd dhe Berlin.

Esenini me Pugaçovin do që të shkëputet krejtësisht nga Pushkini, do që të bëjë një vepër të re dhe revolucionare, të ndryshme për nga ideologjia dhe ndjenja, nga Historia e revoltës së Pugaçovit(1834) dhe nga tregimi historik Bija e kapitenit (1836). Mbi këtë ai nuk mungon të këmbëngulë, siç na drejtohet kritiku letrar J. Rozanov, duke kujtuar një bashkëbisedim që ka patur me poetin në 1921: “Pushkini ka trilluar një intrigë dashurie që s’është gjithmonë e përshtatshme nga ana historike”. Tek unë do të mungojë krejt intriga e dashurisë. Mos vallë ajo është e domosdoshme? Gogoli ka ditur t’ia dalë mbanë pa të. Në tragjedinë time nuk ka qoftë edhe një femër. Ketu, ato nuk janë aspak të nevojshme. Revolta e Pugaçovit nuk është një çështje grash. Asnjë rol femre. Rreth pesëmbëdhjetë meshkuj (duke mos llogaritur turmën) dhe asnjë femër. Nuk e di, kur ka patur ndonjëherë tragjedi të tilla.Për shumë vjet kam parë materialet dhe jam bindur se Pushkini, në shumë gjëra e ka patur gabim. Nuk e them për faktin se këndvështrimi i tij është ai i fisnikëve, si në tregimin dhe në historinë. Për shembull, tek ai gjejmë pak emra kryengritësish, por shumë emra shtypësish ose prej atyre që vdiqën bga dora e pasuesve të Pugaçovit. Unë kam lexuar shumë, shumë shumë për tragjedinë time dhe gjej se Pushkini shumë gjëra i ka paraqitur në mënyrë absolutisht fallso. Para së gjithash vetë Pugaçovin. Ai qe një njeri gati gjenial, po ashtu edhe shumë prej shokëve të tij të luftës qenë njerëz të rëndësishëm, figura të shkëlqyera, por te Pushkini kjo është zhdukur. Ka ende një veçori tjetër në tragjedinë time. Me përjashtim të Pugaçovit, gati asnjë personazh tjetër nuk kthehet prapë në tragjedi: në çdo skenë duken personazhe të rinj. Kjo jep më shumë lëvizje dhe vë në pah rolin themelor të Pugaçovit.

Sigurisht, Pugaçovi i Pushkinit pasqyron ideologjinë e fisnikëve feudalë të kohës,në ndryshim nga ai i Eseninit që shpreh ndjenjën popullore fshatare të poetit të ekzaltuar nga Revolucioni i tetorit. Por s’është ky ndryshimi më i rëndësishëm. Dhe as qëndron në faktin që Pushkini (siç e pohon Esenini) nuk e ka ndriçuar në mënyrë të mjaftueshme figurën e Pugaçovit. Pugaçovi i Pushkinit mbetet një personazh romantik, megjithë dëshminë për pranimin e realitetit historik nga ana e shkrimtarit. Siç është romantik “Pugaçovi “i Eseninit, edhe pse jashtë skemave të ikonografisë letrare të Tetëqindës  (shekullit të nëntëmbëdhjetë). “Te Pugaçovi fantazia krijuese e Eseninit ushqehet jo vetëm nga e kaluara e Rusisë, por edhe nga e tashmja revolucionare. Patosi romantik i poemës pasqyron romantizmin e viteve revolucionare, kur krejt Rusia e fshatarëve, e përfshirë nga flakët e luftës, i shkundi nga shpina prangat e shtypjes së vjetër”. Kështu thotë një kritik sovjetik. Por Esenini, në përkujtimin e rusisë së fshatarëve shpreh arsyet më të thella të zemrës së vet. Pugaçovi nuk është vetëm heroi i një shoqërie në revoltë, por është edhe simbol i natyrës fshatare të poetit, përfytyrimi lirik i Eseninit.

Ndjenja e fshatit, dashuria per kafshët dhe për bimët, mëshira dhe revolta, malli përvëlues i huliganit, ethja e jetës dhe vajtimi i vdekjes që fiton, krejt bota njerëzore dhe poetike e Eseninit shihet te Pugaçovi. Gjithashtu edhe në personazhe të tjerë (Hllopusha, Burnov), Së këndejmi nga kontrapunkti i motiveve të ndryshme, herë delikate, herë të zymta dhe të ashpra, rrjedh ai tingull sinfonik barbar që rritet në sfondin e stepave. Së këndejmi buron edhe struktura e veçantë e ”kësaj poeme dramatike”, ky është ndryshimi më i thellë në krahasim me veprën e Pushkinit. Por Pushkini, përtej qëndrimeve romantike, s’mungon të lëshojë në dramën me nota ëmbëlsie, disa shenja zemërimi dhe gjaku (“hakmarrja pjell këlysha gjaku”). Edhe disa përkime dukshmërisht të jashtme nuk janë të rastit (tetë tablo te “Pugaçovi” i Eseninit; tetë kapituj në Historinë e revoltës së “Pugaçovit” të Pushkinit).

Kur V. Krillov (siç na bëhet e ditur nga një dëshmi e tij ) i bën të njohur Eseninit se “Pugaçovi flet me gjuhë imazhiniste dhe është vetë Esenini”, poeti i fyer i përgjigjet: “Ti s’kupton gjë, është një diçka vërtet revolucionare”. Dhe ka të drejtë, në qoftë se synohet për të reduktuar ta reduktosh gjithë Pugaçovin” në një projektim lirik të dramës shpirtërore të poetit, jashtë çdo kontakti me realitetin revolucionar të kohës së tij, ose më mirë synohet të mohohet që “Esenini vë në punën e tij probleme shumë të rëndësishme të aktualitetit dhe u jep atyre një zgjidhje me një formë të re, të vërtetë, origjinale”. Por e ka gjithashtu gabim nëse duam që të përjashtojmë çdo përputhje të Pugaçovit me botën e poetit dhe të imazhinizmit.

Imazhinizmi nuk përbën për Eseninin një aventurë të thjeshtë letrare, por një kolaudim përfundimtar të një instrumenti personal shprehjeje, një gjuhë të eksperimentuar prej kohësh në esetë e para për poezinë. Kur më 30 janar 1919 ai firmos manifestin e parë të imazhinizmit, poeti e ka bërë tashmë zgjedhjen e tij, veçanërisht në gjurmët e Kljuevit si edhe nëpërmjet sugjestioneve simbolike (Bllok, Bellij, Brjusov). Dhe në shtator 1918 shkroi një ese teorike mbi imazhinizmin:” Kljuçi Mari”(Çelësat e Maries). Imazhinizmi i tij i ndryshëm nga ai i miqve, nuk ezaurohet në një katalog të jashtëm imazhesh, në një proçedurë formale.Cilësia e imazhit të tij është e ndryshme nga ai i Shershenevishit ose Mariengofit. Ajo na jep masën e talentit të tij poetik, që duket se e ka arritur pjekurinë pikërisht te “Pugaçovi” me mosmarrëveshjet e hidhura të bohemës imazhiniste, (imazhinizmi i mëparshëm anglez i Paundit dhe Eliotit është gjë tjetër) Pugaçovi, nuk paraqet vetëm çastin më të lumtur të imazhinizmit rus (jo rastësisht drama, i kushtohet Mariengofit) por edhe shënon pasurinë njerëzore dhe të fjalës, maja më e lartë e poezisë së Eseninit. Pa përmendur disa perspektiva të reja strukture që hap në teatrin avanguardist.

Imazhi përbën elementin themelor të gjuhës së Eseninit duke u zhvilluar në një trill të hollë metaforash dhe krahasimesh ose similitudash.Krahasimi i shoqëruar kryesisht me “si” (kak) përveç përdorimit të rasës instrumentale dhe atributit, rikthehet me ngulm, me një monotoni sa duket gati si obsesion. Eshtë një monotoni e llogaritur mbi ritmin e fjalëve të tjera dhe mbi vargje të përsëritur në një jehonë prej metali (” Të vdekur, të vdekur shikoni, të vdekur përreth”;

‘ Dyzetë mijë ishim, dyzetë mijë / dhe krejt të dyzetëmijtë” U çmendët / U çmendët,! U çmendët !”),  me mënyrat e epikës popullore. Gati një liturgji epike-lirike. Në krahasimin zbulojmë shenjën e veçantë të pozisë së Eseninit. (“Hëna rrotullohet në barin e lagur/si të ish arushë e verdhë”; “arushi / shikon hënën / si gjethe që përdridhet në erë”; ” ta mbaj, nën pëllëmbë / si pjatëza të lëmuara të bardha”; “Shpirti im i bardhë si lule molle sterpik”). Por krahasimi nuk jeton për vetveten, është një qelizë që lind krahasime të tjera në pasqyrimin e ngjyrimeve të thella lirike “Rini, rini, si netë maji ke heshtur së këmbuari/si qershia e egër në stepën e provincës!”;  ” t’i shtrydh këta gishta si pesë qirinj të ndezur! Ose t’a çoj këtë trup me arkivole shpresash, si një varrezë !”

Eshtë teknika e montimit me similitudat e Ejzenshtejnit.

Në pauzat e bisedës poetike nuk mungojnë provat e bravurave, rëniet në manierizmin barok (“Darët e agimit në qiej / shkulin yjet si dhemb / nga nofullat e errësirës”).Metaforat përforcojnë funksionin imazhinistik të krahasimit, ngrenë vlerat semantike dhe muzikore të fjalës. Rrallë, janë asosiacione të thjeshta ose përputhje midis objekteve të ndryshme. Përfytyrimi që shpërthen merr shpesh një vlerë emblematike. Edhe kur në pamje të parë duket se ezaurohet në lojën falas të ekstravagancave (“Gardhi teshtin nga pluhuri në fejzat e shqyera”). Gardhi është përfytyrimi i Pugaçovit të mundur. Si një krijesë së cilës i kanë shqyer fejzat e hundës. Edhe Shllopushës ia kanë shqyer fejzat  e hundës. Shllopusha, ashtu si Pugaçovi ( si Esenini ) është një i mundur në këtë poemë thellësisht tragjike.

Sunduese janë metaforat antropomorfe ( “brinjët e cjerra të izbave” ”dhëmbët e shiut”, etj.).  Dhe dhe anasjelltas ( ” broka e bardhë e kokës”;  “vela e kokës sime ” etj.). Të shpeshta janë edhe metaforat zoomorfike. Jeta e fushave, kafshët dhe bimët hyjnë në mënyrë të vendosur në gjenezën dhe në zhvillimin e imazheve ( krahasimi dhe metafora) të Eseninit. Të kujtojme fjalët e Karavajevit:  ” Si skelete lejlekësh thatim/ rrinë shelgjet e shpupuluar / duke kulluar bakrrin e brinjve / Nuk dotë ngrohen më në barkun prej druri / në tokë do të ngrohen vezët prej ari të gjetheve, / nuk do të çelin zogj shelgjet e blertë / Shtatori rrëshqiti si thikë / në fytin e tyre, dhe kokckat e krahëve thyen shiu i vjeshtës mbi çakull” . Qëndrimi i Eseninit mbi natyrën është shprehur më së miri në fjalët mallëngjyese të Pugaçovit: ” unë jam prej njerëzish të thjështë/ dhe si i tillë me një egërsirë stepe në zemër/ Unë di të dëgjojë një ditë të tërë pa bërë as edhe një verst/ vrapimin e eres dhe hapin e një krijese / sepse në gjoksin tim,  si në një strofkë / përdhridhet kafsha e ngrohtë e shpirtit” .  

Një ndienjë simapie për kafshët vibron në gjithë poezinë e Eseninit. Gorki, duke dëgjuar nga poeti të famshmen ” Pesn’ o sobake”( Këngë për një bushtër) ” i bëri të njohur se ” ai ishte i pari në letërsinë ruse që kishte shkruar për kafshët me kaq mjeshtëri dhe me dashuri kaq të sinqertë”. Po kështu edhe për bimët. Identiteti mids njeriut dhe pemës duket dendur në vargjet e tij ” Pema është jeta” . ” Ne jemi bij të pemëve” ” Gjithçka rrjedh nga pema, ky është religjoni, ideja e popullit tonë” , thotë Esenini, duke interpretuar thelbin e shpirtit të fshtarëve rusë. Këtu intensiteti dramatik që në protestën e Tvorogovit fiton imazhin e plepit të çpuar, të bërë shoshë nga vjeshta, simbol i rënies së njeriut, me vribacione që të kujtojnë melankolinë e zymtë të Homerit. Dhe me ndienjë tragjike tingëllojnë fjalët zemercoptuar të Krjaminit ( ” Ne do të donim të dëgjonimin si një kohë në banesat e lindjes / fëshfërimiën e panjave dhe plepave “) Loja i imazheve lartësohet në regjistrin e sinestezisë. Zotërojnë sinestezitë ngjitëse, me frekuencë të madhe të shikimit dhe dëgjimit mids ” destinacioneve ” . Por më të shpeshta janë edhe shikimi dhe dëgjimi midis burimeve” . (Një hetim i saktë statistikor për sinestezinë e Eseninit do të sillte te dhëna të çmueshme për sdudimin në arenën e Europiane të gjuhës poetike të shekullit të njëzetë, të Nentëqindshit). Raporti sinestetik: dëgjim – shikim ( “u bë i shurdhër tingëllimi i rezeve të saj “), ” komboi muzgu blu mbi fushën e panë “ ) . Ose atë të shikim- dëgjimit ( ” mjugulla prej gjaku ulurin në qiell”, ( “gjëmimi i blertë” ) arrijnë ndonjëherë të kombinohen në një raport kompleks : ” O diell – kamban, këtu mbase nuk do të dëgjojmë më / tili – li -denin”  tend ( shikim – dëgjim; dëgjim – shikim ). Kuptojet parapëlqimi i shikimit në raportet sinestetike të poezisë së Eseninit, ku ngjyrat marrin shpesh një funksion të fjalëve – kyçe-, në mënyrë të veçantë e kaltra e verdha, e arta. E kaltra ose Bluja ( golubojë o sinij) veçanërisht si simbol i gëzimit të ëndërruar ose të parajsës së humbur.

Në shijen e ngjyrave hyn shija e traditës fshatarake e Rusisë; qëndismat, dekoracionet mbi drurin e fashtit, ikonat, leximet biblike ( i pari Shagalli, Maleviçi dhe Kandinski, në një plan abstrakt). Endja e imazheve te Pogaçovi fiton vlerën e një sixhadeje muri ose afresku instalimi popullor. Dhe mbi të tërën regëtin si një dritë orienti një kaltërsi melankolike në dhimbjen e ekzistencës. Kaltërsia ta zbut zemrën, në çastet kulmore të dramës ndez buzë disfatës ndienjën e jetës. Kështu në fjlaët zemërthyera të Burnovit

(” Tani si askurrë jam i sëmurë prej ndjenjës së jetës /  do të doja që si një çapkën   të bëja kollotumba buzë barit / dhe të vras stërgjokat e zeza kryqeve të këmbanorës se kaltër ). ”Shpirti im i bardhë si lule molle shperthen / Në një flakë të kaltër era gjallëroi sytë “) . Kështu në fjalët e Pugaçovit të përfshira nga katastrofat ( ” Ja prek, prek mbi Don kaltërsinë e natës). Shkëlqimi i lumturisë mbi Don, jo larg e bën më pak të hidhur vdekjen. Tragjedia njgjyroset me elegji dhe Patos. Jo, Pagoçovi s’mund të bëjë asgjë kundër fatit. Mundet prej tradhëtisë, prej vjeshtës që hapet  ” në vajtimin e gjetheve” ( mundet dhe Esenini ), por i pajtuar me njerëzit (” Të shtrenjtit e mi … të mi-rët…”).  Te ”Pugaçovi”, në këtë pemë vjeshtake, vizioni tragjik i botës ka pothuajse një parabolë  shileriane,  mbase edhe greke ( nga Eskili )

Maksim Gorki, duke dëgjuar vargjet e Eseninit, pati një intuitë  të thellë për poezinë e tij: ”Pas këtyre vargjeve mendova spontanisht se Sergei Esenini nuk ishte dhe aq njeri sesa një organ i krijuar nga natyra, kryesisht për poezi, përt’i dhënë gjkallëri  ” trishtimit të pafund të fushave”, dashurisë për gjithçka të gjallë në botë dhe mëshirës që – më tepër se çdo gjë – njeriu e  meriton”.

Përgtiti dhe përktheu: Faslli Haliti