Oh! N’exilons personne ! oh ! l’exil est impie!
Victor Hugo
E boton autori me ndihmën e miqvet
New York, 1967
COPYRIGHT © 1967, BY NEXHAT PESHKEPIA
LIBRARY OF CONGRESS CATALOG CARD NUMBER: 67-31384
PRINTED IN THE U.S.A.
BY
WALDON PRESS, INC., 150 LAFAYETTE ST., NEW YORK, N. Y. 10013
KUSHTIM
Shpirti i madh i Lumo Skëndos le ta marrë
këtë“Parathënje” të Tij që unë po e përvetoj
për këtë libër tim, si shenjë nderimi, dashurie
dhe kujtimi të përmallshëm për Të.
NEXHAT PESHKËPIA
LUMO SKENDO
Hî de Cpuzë
PARPOPNJE
Ketó gerrat e vogëla që po i ap sot
këndonjësit, nukë janë të ra. Cumë prej tyre
janë botuarë (në kalendart kombiar)* de të
tjeratë flinin gysmë të haruara në mes të
kartarvet. Të mos iste kësila e disa miqve
indulgente, padysim që të gida do të mbesin
varrosurë, të haruara mabse ede prej meje,
vetë, si çdo gë që e dan d’e vdjer koha, si
gidë këtó gurma që i pris de i duan moti
Tani po i styp këtù të pandëruara, me
até kujdes që e ben njerinë të dojë ruajtjen
e kujtimevet të tij, që e bën të strëngohetë
për të përsëritur gyratë gysmë të suara.
Sofje 18/31 Janar 1915
NXITJE
O Fjalë,
pjellë e mendjes sime së marrtë, mos druaj por qëndro ti sot me mua gjersa të fashitim detin e suvalëm të pamundësisë ku, e lëkundur në dyshim, fuqia ime krijuese pluskon e dobësuar nga shkëputja me dhunë.
O Fjalë,
pjellë e gjeniut tim të pamjaftueshëm, trimërohu ti sot dhe qëllo drejt në shenjë. Shigjetoje zemrën e vëllait e mos e depërto, por zër vend në thelb gjersa, n’atë Pot të Dashurisë së zjarrtë, të tretesh njësh me të.
O Fjalë,
pjellë e shpirtit tim të zymtë, lartësohu ti sot në vetëdijën e ndjenjës fisnike: Si mund të shuhet Kujtimi i Pakrahasueshëm? Si mund të dalë nga zemra Dashuria e Parë? Zbledhi pra flatrat e tua, merre shpirtin tim dhe ktheja Gurrës së Vetme që në mbylljen e ciklit, të shkrepë Shkëndia Ngadhënyese e Bashkimit.
…E me zemër të hapur u betova para atij vendi të ashpër e të shumëvuajtur – në mes të natës së shenjtë – që do ta dashuroj atë gjer në vdekje, pa u epur, pa u frikuar, dhe dhashë fjalën që do të pranoj pa ngurim cdo të metë dhe enigmë të tij; kështu u lidha me të me një kordë vdekjeje.
- Hölderlin: Der Tod des Empedokles
Vdekja e Empedokliut
* (Në fletoret e mërgimit)
PJESA e PARE
MALLI
VATRA IME
…Contemple la maison de pierre,
. . . . . .
Rien n’a fui que les habitants.
…Sodite shtëpinë prej guri,
. . . . . .
Përvec banorvet asgja s’ka shkue.
- DE LAMARTINE : La vigne et la maison .
Vneshti dhe shtëpija
NJI VJET PERËNDON dhe nji vjet tjetër fillon, dhe unë vazhdoj të jem larg atdheut.
Jo, nuk asht nji shprehje e thatë fjala “Atdhe.” Ajo nuk shpreh vetëm fjalët “kufi”, “pamvarësi”, “flamur”, “hymn”. Ajo fjalë permbledh dicka tjetër, ma të thellë sepse e jetueme dhe e ndieme.
Asht vatra, ajo vatër e shtrueme me dhé ose me tulla të thyeme, e mbulueme nga hini, e qarkueme nga tymi dhe e rrethueme, qoshe më qoshe, me rrogoza ose me pastiqe të vjetra, të djeguna, të grisuna; por unë pranë asaj u rrita.
Aty, kur isha foshnje, trupin ma ngrufte zjarri dhe zemrën ma ngofte nana. Aty, pranëasaj vatre, për herë të parë, shijova përkëdheljet e nji dore, fjalët e amla të nji goje, buzëqeshjet e nji fytyre. Ishin të nanës dhe të babës . Ishin t’atyne që në çdo çast e me çdo mjet, po më bijshin në përpjekje me jetën, t’amël ose t’idhët, por bashkë me ta.
Asht shtëpija ndër dhomat e së cilës, të shtrueme herë me dhé ose me rrasa guri, dhe herë më dërrasa të shtrembnueme, unë bana çapat e para, tue u mbajtë te fustani i motrës, te xhaketa e vëllait, te duerte rrudhuna të gjyshes.
Asht kopshti, që ndoshta pa lule, por gjithmonë me nji hardhi rrushi ose me nji dardhë dimnore ose nji kumbull verdhare, ku unë zvarresha degë më degë, deri sa të hajsha nji kokërr, qoftë edhe e papjekun.
Asht lagjja, e shtrueme me gurë pa formë ose vetëm me dhé, e përshkueme me vija të thata ose plot ujë të turbullt, por tamam atje unë njofta shokët e parë, më të cilët luejta,
u zemërova, u pajtova, nganjiherë u rrafa, por fytyrat e tyne i kam gjithnji të gjalla, të dashuna, ashtu sikur i pashë dhe i lashë, t’ambla.
Asht shkolla me banga të shtrembta, me dritare të thyeme, me mësues që më tërhiqshin veshët dhe më rrifshin me shufër, me bashkënxanës që më tallshin dhe më grisshin fletoret; por unë atje mësova të shkruej mbi kartë e të lexoj në libër.
Asht qyteti me rruga të shtrembta, rrethue me mure të vjetra, plot pluhun në verë dhe me baltë në dimën, por mue atje m,u zhvilluen ndjesitë, atje mësova të ndroj dhe të nderohem, atje i bana çapat plot mburrje për të tërheqë vrejtjen e nji vajze që di unë, atje bana miq dhe u bana mik.
Të gjitha këto janë të mishnueme te unë, pse i kam jetue, pse jam i lidhun me to, ashtu si janë të lidhun dhe të tjerët si unë që gjinden në dhè të huej.
Shtëpia e qytetit dhe kasollja e fshatit, së bashku, bajnë vendbanimin tonë. Njeni i lidhun në veri dhe tjetri në jugë, së bashku bajnë banorët e vendit tonë. Gjuha e përbashkët na afron dhe na bashkon. Zakonet dhe burrnia na banjë të jemi kryenaltë. Të gjitha këto sende na bajnë Shqiptarë të Shqipnisë.
Andrroj të jem atje te vatra, në qoshe të saj. Atje të ulem e të pjek gështenja, të pi nji kafe të posa kavërdisë, të përkëdhel fëmijët, të pres mikun, të prehem pranë ngroftësisë së vatrës sime, t’androj në flakën e atij zjarri dhe në tymin e asaj vatre të përlotem e deri sa të më zajë gjumi.
Jo, jam larg asaj, ashtu siç jam larg shtëpisë, kopshtit, lagjes, qytetit, atdheut. Jam larg, shumë larg, por jam afër me zemër, ashtu siç jam afër atij që vatra e mallëngjen, kujtimet i rrafin zemrën, sytë i mbushen me lotë.
Së bashku po psherëtisim në pragun e këtij viti të ri, tue i urue vehtes dhe gjithë të mërguemve nji vit të lumtun, por atje, të lirë pranë vatrave tona.
SHEFKI MIRAKU
TE KUJTOJ
…Ces arbres sont beaux, ces fleurs sont
belles; mais ce ne sont point les fleurs
ni les arbres de mon pays…Ce ruisseau
coule lentement dans la plaine; mais son
murmure n’est past celui qu’entendit mon
enfance…L’exilè partout est seul…
…Këta drunj janë të bukur, këto lule janë të bu-
kura; por s’janë as lulet as drunjt e vendit tim…
Uji i kësaj vije rrjedh lehtë në fushë; por mur-
murimi i tij s’asht ai që ndigjoi fëminija ime…I
mërguemi gjithkund asht vetëm…
- de Lamenais: Paroles d’un croyant.
Fjalë të nji besimtari.
I huej në dhe të huej, o Nanë Shqipni, me dridhje zemre unë gjithmonë të kujtoj.
Sa herë ditë të mëdhjaja, në t’endun të motve, po shtegtojnë, mue zemra po më mbushet me vaj. Nji nyje mue në gurmaz më lidhet, e frymën don me ma marrë; nji dënesë e thellë shkula-shkula shkepet prej zemre e të tanë trupin mue ma dredh; të nxehta dy-tri pika lot prej faqeve rrokullisen, e dënesa shkrihet në të qame. Rreth e rrotull atëherë sjellem me kqyrë mos ndonji dorë e dashun lotët me m’i tjerrë; kërkoj me veshë të hapun ndonji za t’ambël, “Mos qaj”, me ma thanë; por shkret, vetmi vorri zemër e shpirt më mbërthen.
I huej në dhé të huej, o Nanë Shqipni, me dridhje zemre unë gjithmonë të kujtoj.
Në rranxë të nji lisi shpeshherë ulem e rrij mendueshëm; kqyri degët e gjethet e tija, mos i ngjasojnë atyne të lisit të malit t’em; era e hollë fryn e gjethet i përhjedh; ujt rrjedh ngadalë e me nji gjuhë të pakuptueshme murmuron; zogjët pa pra cicërojnë e zemrën veç ma thumbojnë; dielli zdirgjet tëposhtë e mbas malit fytyrën don me e mfehë. Due me gjetë gjasime me ato të dheut t’em; due me nxjerrë prej tyne frymën e fshatit t’em. Kot, veç fshame e dhimbë randojnë në fundin e zemrës: Dheu asht i huej.
I huej në dhé të huej, o Nanë Shqipni, me dridhje zemre unë gjithmonë të kujtoj.
Vjeshta ka ardhë e gjethet e veshkuna era poshtë e nalt i sjellë; e na në dhé të huej, me zemër të mallëngjyeshme shtegtojmë. Më kujtohen ditët e vogjëlisëdhe zemra më coptohet. Qielli i murrëm e i vranë, flluska bore derdhte e na shend e gazmend shkyeshim tue u mahitë. Bora mbi degë randonte, por na veç gazmoheshim; veriu i ftohët ne s’na trembte e me vrull turreshim tue luejtë. Atdhenë t’emkujtoj e katundin t’em, e zemra më ndezet flakë.
I huej në dhé të huej, o Nanë Shqipni, me dridhje zemre unë gjithmonë të kujtoj.
Nji fat i zi me stuhi na dboi e nëpër botë na coptoi. Në tokën t’onë na thojt i ngulëm e male e fusha me gjak i lkuqëm; por rrebeshi qe i egër e në dhena të hueja na fërfugi. Mullani i vnerit i idhët asht mbështjellë e me mni don me shpërthye. Dheu i ynë plot vorre asht mbulue, e mnija e stepave nuk don me u shtue; tokën e Arbnisë po fort e ka përvlue; futa të zeza nanave e nuseve mbi krye u ka vue; fshame e gjame gjithkah mundesh me ndigjue. Por huta e maleve nuk hesht, lirinë veç don me sjellë, at liri pët të cilën na jemi përvlue.
Nji ditë, o Nanë Shqipni, në gjinin t’and do të kthejmë, e atje, po, do të jetojmë. Toka e huej ne s’na kalb.
MIFTAR SPAHIJA
MALLI I ATDHEUT
… E ky është vetëm mëngjesi juaj, o ju,
mendime të mija, të pikturuara në kartë
me qindra ngjyrash, rrethuar prej një
korrnizë ylberi, qëndisur me të verdha, të
blerta, të kuqe, manushaqe… Porse askush
nuk mund t’imagjinojë se si do të dukeni
ju në mbrëmjen tuaj, o ju, shkëndia të
befasishme dhe çudi të vetmisë sime, o
ju, të dashurat e mija të vjetra – ju, me-
ndime të mija.
I HIDHUR ËSHTË MËRGIMI dhe të hidhura janë rrugët e tija.
Dashuria për atdhe është një element i natyrës shpirtërore të kësaj qenieje që quhet “Njeri”. E lindur me njerinë vetë, si një frymë hyjnore, ajo dashuri është e pashpjegueshme dhe nuk shuhet veçse me tretjen e trupit në dhè.
Sa e sa herë, të brengosur, të rraskapitur, në shtektim nëpër rrugët e mërgimit, kujtojmë atdhenë!
Mua, malli për atdhe bashkë me mendimet më kapin në thellësinë e natës e në vetmi.
Oh, sa të gjalla janë kujtimet që më kaplojnë mëndjen dhe i a vënë krusmën zemrës s’ime! Sa i thellë e i fortë është malli për atdhe që më pushton n’ato çaste.
Por, aty, sapo fillon të agojë, çohem nga shtrati dhe dal jashtë qytetit, nëpër lëndina të blerta.
Dhe atëherë, të gjitha hillërimet e natës, e gjithë ajo brengë, të gjitha ato mendime e kujtime që më errësonin shpirtin pak më përpara, shkrihen, sikurse po shrihet nga rrezet e diellit të mëngjesit, kjo vesë që më njom këmbët.
Më afër natyrës, pothuajse Brenda në të jam i qetë dhe kujtoj:
Kujtoj atë përrua plot rrëmbim dhe ujrat e tija të shkumëzuara;
Kujtoj atë kope dhensh që kullosin në një bregore të blertë;
Kujtoj atë luginë plot hije, ku qyqja dhe shqipja mbretërojnë përherë;
Kujtoj atë rrap shekollor në hijen e të cilit kam lozur kur kam qënë i vogël, dhe ku mbaheshin kuvendet e pleqërimet e burravet të vendit tim…
Oh, ai rrap i fshatit tim !
* * *
ESHTË KJO KOHA që i bën të kënaqshme kujtimet dhe e bën të ëmbël mallin për atdhe. Lënda e shpirti që përbëjnë qënien time janë të kredhur tani në një lloj lumturie. Duket se në këtë shpirt është shuar çdo gjakim shqetësues, në këtë lëndë është shuar çdo epsh.
Dhe tani,
Kënaqet syri im nga blerimi dhe nga natyra e gjithë e praruar nga rrezet e diellit të mëngjesit;
Kënaqet i gjithë trupi im i kredhur në këtë atmosferë të lehtë, të pastër dhe të merme;
Kënaqet dhe lehtësohet shpirti im, tani që u zhduk brenga dhe kanë mbetur vetëm kujtimet e ëmbëla.
Dhe shkrihem si vesa, nga malli për Atdhenë e dashur !
DIELLI I SHQIPNISE
Shkrepi dielli buzës s’Cukalit,
Eja e t’kndojm, oj zana e malit,
Eja e t’kndojm më Lahutë t’Malcis,
Si atà Krenët e Shqyptaris
Në Prizrend na janë bashkue
Për me folë, me bisedue,
Shqyptarin se si m’e pshtue…
AT GJERGJI: “Lidhja e Prizrendit”
Lahuta e Malcis, Kanga IX
MË KISHIN THANË se nga brigjet italiane t’Adriatikut, ndaj të gdhinit, kur qielli asht i klaltër, duken malet e Shqipnisë.
Malet e shqipnisë ! Malet e vendit tim !
* * *
U NISA NJI DITË dhe mërrijta natën. U shtriva në buzëtë detit mbi ranën e butë. Brenga dhe malli më kishin kaplue zemrën. Kujtimet më shkrijshin nga mallëngjimi.
Dhe i lodhun siç isha, ndjenjat m’i pushtoi, pak nga pak, gjumi.
* * *
NË FRONIN NJI YLL i madh vezullonte me shkëlqim. Mbi tê nji varg yjësh ma të vogjël ishin rrjeshtue si në formën e shkronjavet të abecesë dhe formojshin këtë shkrim :
GJYQI I KOMBEVET TË TOKËS
Përtej Fronit, të tjerë yj xixëllojshin si me gëzim.
Të gjith sa ishim u vumë në rradhë dhe ndigjuem nji za :
<< Jeni thirrë këtu për të mbrojtë Kombet tuaja në Tokë. Çdo gja që do të thoni do të merret parasysh për të mirë ose për të keq. Gjykatësi asht i drejtë. Mendoni përpara se të flitni. Ta dini mirë se secili prej jush përfaqëson miljona
njerzish, fati dhe lirija e të cilvet mvaret nga ju. Ju këshilloj të mos shtrembnoni faktet historike. Ne e dimë ma mirë se ju historinë.>>
Kur Zani heshti, unë vuna duert në krye dhe tue vështrue yjt e vogjël që xixëllojshim prapa Fronit, mentova : Unë i mjeri! Këtu duhet nji njeri i mësuem, që të dijë të flasë dhe të tregojë me hollësi faktet e mira të Kombit. Kuse unë…
Zani ma preu mendimin :
<< Kush mendon aty ? Ti…>>
Ula kryet.
<< E muerëm vesh se ç’the me vehte. Por duhet të dijsh se na këtu nuk kemi nevojë për njerëz të ditun. Këtu janë thirrë njerëz gjithfarësh. Të gjith jeni nji. Dhe tash fillojm…>>
* * *
KUR MË ERDHI RADHA MUE, zemra më rrihte ma fort nga sa i rreh zemra nji nxanësi në provim.
Për mrekulli m’u ba nji Flamur në duer !
<< Ç’ke për të thanë ? Ç’ke aty në duer ?>>
E çova nalt të shpalosur Flamurin :
<< Ky, thashë, asht Flamuri i Shqipnisë, i Atdheut tim. Asht i kuq me nji shkabë të zezë dykrenore : e kuqja tregon gjakun që ka rrjedhë dhe vazhdon të rrjedhë nga zemrat tona. Shkaba asht e zezë: e zeza e fatkeqsivet tona, zinë tonë për prindët, për djalin, për vëllanë e për motrën, për mikun e për shokun, për ata që ranë në fushat e betejavet për Atdhenë…>>
Kuptova se po flitsha me za të naltë, dhe pata frikë. Vuna re se Ylli i Fronit po shkëlqente ma fortë e po xixëllonte ma shpesh. Po kur, nji Yll nga ata të vegjëlit që ishin prapa Fronit, u shkëput nga të tjerët dhe erdhi rreth e përqark meje. Ndigjova nji pishtëllimë të lehtë që më përkdheli veshin:
<< Mos u tut, por fol. Jemi të gjithë Shqiptarët, të vjetrit e të rijt, aty.>>
<< Kush ?>>
<< Tue fillue nga Leka i Madh. Kemi bile në mes tonë edhe Shen Jeronimin, Shen Martinin, Shen Donatin, Shen Mitrin.>>
M’u forcue besimi e m’u shtue guximi dhe vazhdova :
<< Na kemi pasë njerëz të mëdhej si Aleksandrin e Madh, Pirron, Teftën. Dhetë Perandorë romakë kanë qenë ilirë: Klaudi, Diokleciani, Konstanci…≫
Zani ma preu fjalën :
≪ Këtu na duem fakte historike që të japim nji gjykim të premë, a e meriton Shqipnija të jëtë Komb i lirë dhe më vehte apo jo.≫
M’u muerrën mendt. Hodha nji vështrim nga Yjt e vegjël prapa Fronit. Ishin zvoglue, venite, ishin shue, po thuej. Vetëm njeni prej tyne vazhdonte të shkëlqente me xixëllime të shpeshta.
≪ Po Skanderbegu ? Skanderbegu ! ≫ thashë me za të fortë. Sikur Yjt u ringjallën tue xixëllue me shkëlqim si ma parë. Mora zemër dhe u bana gati të vazhdoj. Por u ndigjue prapë Zani :
≪ Po ta thom edhe nji herë. Këtu nuk ke ardhë për të na tregue stërgjyshët e tu dhe trimat e atdheut. Ne duem fakte që të provojnë që Shqiptarët meritojnë të jenë Komb me vehte. E more vesh ? ≫
≪ Skanderbegu për ne asht atdheu vetë; s’më duket e drejtë të mohohet qenja e Shqipnisë si Komb më vehte, kur Princat shqiptar e zgjodhën Kryetar në Lezhë më 2 Mars 1444, kur u ba Lidhja e Popullit Shqiptar. ≫
Kurr s’e kasha mendue se mund të ndodhte ajo që ndodhi ! Yjt që ishin prapa Fronit u vërsulën nga ana ime dhe më vijshin rrotull. Shkëlqejshin aq tepër salëbyresha.
≪ Të lumtë ! Të lumtë! ≫ më thojshin me nji pishtëllimë të hollë.
Zani e preu atë lëvizje gazmore :
≪ Tash the nji fakt që po të shënohet për të mirën e Shqipnisë. Por nuk mjafton. Pa mendo sa kohë ka kalue ! Ma shumë se 500 vjet ! Ke ndonji gja, ndonji provë ma të re ? Thuej. ≫
Ç’të thom, ç’të thom ? E humba fare. Në mend më vijshim vetëm emna, pa rregull. ≪ Kujtohu, o i shkretë, kujtohu…Koha moderne, koha moderne… shpejtohu se sa po shkon Yjt po veniten…≫
Kështu i thojsha vetes.
Yjt, Yjt të më vijnë në ndihmë, përndryshe mbarova. Dhe
drejtova sytë e përlotur dhe plot dëshpërim nga miqt e mij.
U shkeput njeni prej tyne dhe u nis drejt meje. Edhe nji tjetër e ndoqi pas.
O Zot! Kur m’u afruen, muerën si nji formë të marrtë njeriu. Që të dy ishin me mjekërr. I pari e kishte të bardhë si bora. Ku e kam pa, ku e kam pa? Ma së fundi u kujtova: Shen Jeronimi, pikturue nga artistët ma të mëdhenj të botës. Të dytin e njoha përnjiherë: Abdyl Frashëri.
«Po sikur të filloj e të përmend emnat Tuej, Zani do të më qortojë përsëri. Ju e ndigjuet se ç’tha. Ai don fakte dhe jo emna. »
Nji pishtillimë më cingëloi veshin :
« Na nuk kemi ardhë të përmendësh emnat tanë, por që të të kujtojmë pse na të dy jemi bashkë. Nuk të vjen ndër mend pse jemi bashkë na të dy ? »
« Kujtohu, kujtohu, o bir, më tha Shen Jeronimi, nga jam unë ? »
« Kujtohu, kujtohu, o bir, më tha Abdyl Frashëri, çkam ba unë ? »
Dhe unë fillova të shtrydh mendjen dhe ma së fundi e pashë çdo gja të qartë : Ilirija, Kosova !
Dhe me sa fuqi që kisha bërtita :
«LIDHJA E PRIZRENIT! »
«Të lumtë! » thirri Zani.
N’atë çast të gjithë Yjt, miqt e mij, filluen të xixëllojnë me shkëlqimin ma të madh. Por unë i kisha ngulë sytë te Ylli i Fronit.
Ylli i Fronit ndriti shumë dhe filloi të zmadhohej.
Vazhdova ta vështroj pa frikë.
Ylli i Fronit po zmadhohej, po zmadhohej, po zmadhohej sa u detyrova të ve duart para syvet:
Ylli i Fronit po bahej Diell!
* * *
NGA BREGDETI I SHQIPNISË, nga përtej Majave të Sharrit, nga përtej Baba Tomorit, Dielli madhështor, Dielli i Vendit tim po lindte!
S E L V I A
… … …
A thue din lulja çka ndijmë për te?
Heshtojmë! Ajo krye-ulun andrron
Livadhet që la.
- CAMAJ: Lirika mes dy moteve.
Askush s’e di
Pse kjo selvi që, dikur e hajthme,
Si shembëll shtati merrej
E vajzavet të le me të vendit tonë,
Sot,
E zhveshur nga vetitë krenare:
– Dru i lartë dhe i drejtë,
I mermë, gjithmonë i blertë –
Qëndron e kërrusur,
Me degët e thata, pa rrëshinë.
Vetëm tri fatitë e dinë
Që s’janë reshjet, rungallat, stuhitë,
Por
E shpërngulut përtej detevet,
Rrënjët nuk mëndin lëndinën që e leu:
Eshtë e limfa,
Eshtë i huaj dheu!
MALL
My soul sands at the ëindoë of my room,
And i ten thousand miles away.
Shpirti im qëndron në dritaren e dhomës sime,
Dhe unë mija mila larg.
KARL SHAPIRO: Nostalgia.
Mall.
O ti që vjen nga larg,
Nga vendi i lindjes,
Më thuaj:
Kur vjen era
Atje
Në kopshtin tonë,
Te shtëpia,
Në atë vend të mjerë
Kumbulla dhe qershia
Çelin gjithmonë lule
Si një herë?
Komentet