Rufia është një emigrante e fisme, bija e avokatit Rami, ish i burgosur politik i burgut famëkeq të Burrelit. Por ajo ka të drejtë ta dojë Francën më shumë se unë, sepse Franca ishte ajo ku studjoi ati i saj, ku ai ishte mbrujtur me idetë e qytetërimit, demokracisë, të një shteti të së Drejtës dhe të lirisë, vendi që nuk rreshti ta ushqejë botën dhe filozofinë e tij përmes bijve të saj më të mirë, intelektualëve të mëdhenj si Hygo. Ja pse dhe kur ishte i internuar, pas burgut, avokati që tashmë hapte kanalet e fushave me lopatë, mbante nën sqetull librat e këtyre njerëzve të mëdhenj dhe përkthente vargjet apo mësimet e tyre, pamfletet historike të Hygoit si Mendjet dhe Masat (Les esprits et les masses) ku ndër të tjera shkruhej:
“Tri pyetje: – Çfarëdo të ndërtohet? – Ku do të ndërtohet? – Qysh do të ndërtohet?… Po ju përgjigjemi:- Do të ndërtohet populli. – Do të ndërtohet në progres. – Do të ndreqet me anën e dritës… Të punohet për popullin. Dhe kjo me urgjencë. Letërsia prodhon qytetëriminn,poezia nxjerr idealin… Poetët janë edukatorët e pare të popullit!...”
Po, Abdulla Rami ishte një nacionalist dhe poet gjithashtu, që i shkruante poezitë në agun e mëngjezit apo kur fytyra e etur i përthahej nga dielli zhuritës dhe lodhja e dërmonte gjer në asht. Ishte nga ai brez që i përkiste “neo-shqiptarizmës”, ishte gjenerata e ëndrrës për të ndërtuar fytyrën dhe ndërgjegjen e kombit. Ja pse ai, edhe pse i internuar, vazhdonte të përkthente idetë mbi vlerën e shpirtit dhe rolin e intelektualit për një shoqëri të re.
“Isha vajzë e redhe ai nuk donte që t’i shkoja në burg,- më tregon me zërin e saj të qetë Rufija. – Kishte frikë. Shkoja shumë rrallë. Por ishte gjyshja ime, Gjyle Pagria që i shkonte gjithnjë me ushqime. Tetëmbëdhjetë vjet rresht. E mbante në këmbë me bukë. Në fund të jetës së saj ishte me kancer, atëherë kur im atë do të dilte nga burgu. Ishte data 8 maj 1962. I thashë gjyshes të shkoja dhe unë në Burrel ta prisnim dh e ta sillnim në shtëpi. Por gjyshja morri vetëm nipin. Pasdite ata u kthyen nga Burreli. I prisnim me ankth. Erdhën atje ku banonim, në Kavajë,në shtëpinë e Selmanit të dashur. Pashë Atën (sepse kështu i thërrisja) tek vinte, ashtu i verdhë dyllë me xhaketën disi blu dhe që s’e kishte parë dritën e diellit. Të gjithë iu hodhëm në qafë. Qanim dhe gëzoheshim njëherësh. Ata fliste pak. Ishte i menduar, ndoshta për fatin tonë. Shkoi të flinte. Ishte mbrëmje dhe rruga e kishte lodhur. Shpirtin e kishte të vrarë. Po ku të flinte? As ai, as ne… ndënji ca kohë në shtëpi dhe astaj e vunë në punë. Filloi të punonte në ndërtim. Pastaj punoi hekurkthyes, më vonë në bujqësi, arave,shkruante poezi. Ngrihej që në orën 4 të mëngjesit, lexonte librat e tij,merrte bukën me vete, një katruve ujë dhe nisej fushave për tu kthyer në mbrëmje. Fletoret i mbante nën sqetull. Ishin prehja e tij, shkrimet, përkthimet….”
Rufija më flet dhe unë imagjinoj juristin e dalë nga Fakultetii Drejtësisë të universitetit të Montpellier të Francës, avokatin që më pas qeveria shqiptare e dërgoi në Gilan të Kosovës që të ngrinte administratën e vendit e më pas, po atë Abdulla që në burg, siç thoshte bashkëvuajtësi i tij Petrit Velaj, Abdullai përsëriste: “Petro,ne mund dhe të na thyejnë, por nuk mund të na përkulin në rrugën tonë…”. Në kohën e internimit, ai shkonte arave dhe endej në lirinë e mendimit dhe të ardhmërisë, në botën e shkrimtarëve dhe filozofëve të mëdhenj të Lirisë dhe të së Drejtës. Në shtëpi Rufija më kishte treguar fotografitë e tij me Hasan Ramin, Fejzi Hoxhën, Esat Hoxhën… Dhe ndihej në ato foto të vjetra energjia e një gjenerate të re. Por si ai, edhe Hasan Rami apo vëllezërit dhe kunetët e tij që ranë nëpër burgje, ku familjet e tyre u degdisën gjithashtu.
“Punonim në fusha, shkoqnim misrin, hapnim kanale. Pusin e ujit të pishëm e kishim larg. Coheshim në orën dy të natës dhe shkonim bashkë me tim shoq të mbushnim ujë me kandilë në duar… Atëherë mbeta shtatzënë por fëmija më vdiq kur linda. Ata im erdhi dhe më takoi duke më pushtuar fort. “Eshtë për fajin tim, – më tha. – Jo, i thashë!… C’ti thoja?…” Dhe ai vinte gjithnjë me çantën e ngarkuar me ushqime. Ishte në Gosë të Kavajës,vinte me tren deri në Cërrik. Pastaj me kamionë në Ballsh dhe që andej merrte udhën në këmbë e ngjitej për një orë e gjysmë të vinte te ne në Gjyral të Belshit. Kishim mall. Oh, ç’kohë. Na shanin gjithnjë… po ç’kishim bërë ne të shkretët?!…
Pikërisht në atë kohë ai përktheu dhe një nga elegjitë e famshme të Viktor Hygo-së, i cili e shkroi kur vajza e tij Leopoldine bashkë me të shoqin e saj iu mbyt me barkë në lumin -s më 1843 dhe ku ndër të tjera shkruante:
«… Shpirti nëpër helme, njeriu nën tallas,
Në amëshim po zbret. ….
Sa fiton sendin njeriu, fati ja rrëmben
Asgjë s’i mbetet në jetën e tija
Që të ngrehi çerdhen e të thot’ përnjimend
Këtuar’ e sh’pia, k’tu dhe dashuria !
Njeriu do t’shohë për pak koh’ e tamam
Do t’plaket pa njeri,
Se këto që ndodhin do t’bëhen pa derman,
Pse njëja s’bëhet dy….
Në qiejt tuaj m’atan’ sferës s’reve
Në kaltërsin’ e heshtur si në gjumë
Ndoshta ju bëni gjëra që s’njihen nga neve
Ku vuajta e njeriut është maja për brumë…”
E megjithatë jeta vazhdonte, në trisht dhe në zi. Rami përkthente autorët e tij të preferuar, francezë, anglezë, siç ishte dhe poezia “Herakliti” e William Johnson Cory, kundër të tjera, në fletoret e tij ai ka shkruar:
“Më thanë o Heraklit më thanë se ke vdekur,
Nga hidherimi i ndjerë, lotët më janë tretur
Qava, mu kujtua sa shpesh ti dhe unë,
Lodhnim Diellin me fjalë, sa e vinim në gjumë… »
Por një nga më të dashurat, ishte poezia I burgosuri i Chillonit (The prisoner of Chillon) e George Byron, e përkthyer që në vitin 1945, që i referohej historisë së patriotit zviceran François Bonivard , burgosur në kështjellën e Chillon-it në Zvicër më 1530 :
“Chillon burgu yt është një vend shenjtor
Trualli yt altar i lartë që u shkel
Prej Bonivardit, trim me flet e burrnor
Që la gjurmë të pashlyera në themel
Mos u shofshin kurrë këto gjurma o Hyjnor
Se këto dëshmojn’ tiranin’ gjer në Qiell…”
Rufija pi kafenë ngadalë ndërkohë që unë përpiqem të imagjinoj juristin shqiptar por dhe poetin dhe gjëndjen e tij kur e ka përkthyer këtë poezi… dhe ai në qeli. Rufija përballë tret vështrimin e saj nga njerëzit që shkojnë rrugës. Humbet në kujtime. Bisedojmë, kujtojmë një kohë, një kohë që nuk shlyhet:
“… Në vitin 1973, babai vdiq. Kur mbërritëm e gjetëm me hemoragji cerebrale. Nuk fliste. Kushedi ç’mendonte? Ndoshta për fatin dhe jetën që nuk mundi të bënte, për misionin që nuk arriti të kryente. Na linte në zi… Ngelën pas librat e tij, thesari i tij i vetëm, libra, fletore, shënime të hedhura buzë arave. ”Librat do t’i marr unë”,- i thashë nënës time. Dhe i morra. Namiku, im shoq, i ngarkoi në një karrocë dhe e tërhoqi gjer në shtëpinë tonë, me këmbë. Librat e Francës. Njëherë na erdhën për kontroll kur arrestuan vëllanë e Namikut. Ne hodhëm jorganët sipër sundukut të librave, por nuk hynë në dhomën e gjumit. Librat shpëtuan…”
Po, kështu shpëtoi dhe ai përkthim i preferuar i tij në Gosë të Kavajës më 25 dhjetor të vitit 1968, shkruar nga André Michon me titullin simbolik “I Pamposhturi”:
“… Në kët vënd hidhërim e loti,
Ku nuk sheh veç tmerrin furrë,
Kërcënim i kohës së çdo moti,
Mua më gjen gjithnjë burrë.
Sado ngushtë të jetë dera,
Edhe pesha e dënimit,
Jam Zot Fati përngahera,
Ngjeshur me zemrën e trimit.»
Kjo grua 75 vjeçare,duke pirë kafenë vështron tutje lumin njerëzor. E shikon me një lloj kureshtje edhe pse e di që është në një kohë tjetër. Ndoshta ajo sheh figurën e Atës së saj, studentit të Montpellier që dikur dhe ai kalonte gjithë ëndrra në këtë aveny të bukur, pikërisht atje, mbi atë asphalt, para kafenesë “George V”, për të kaluar pastaj drejt Harkut të Triumfit ku ishte vendosur një ditë trupi pa jetë e idhullit të tij Viktor Hygo, të cilin populli që andej e shoqëroi drejt sheshit të Concorde-s për ta çuar pastaj dhe vendosur në Pantheon, atje ku flinin njerëzit e mëdhenj të Francës. Po, Rufija shikonte në atë udhë hijen e atit të saj, me dëshirën për të ndërtuar një Shqipëri të re, të lirë, të së Drejtës, Shqipërinë e njerëzve të lirë. Por ah, kjo ishte veç një ëndërr, një ëndërr e ndërprerë shpejt, e këputur, si një pemë e prerë në rrëzë, në kohën e lulëzimit të vet, një pemë e rënë plot dhimbje e rrapëllimë. Dhe mbi atë trup të prerë ra një natë gjatë. Rrebeshe, stuhi… Mijra trungje të tjerë u prenë si ai, por dekada më vonë do të vinte një pranverë e shkurtër, e gjymtuar, një pranverë ku nga trungjet e prera filiza të rinj do të lindnin. Toka kërkonte gjelbërimin që i takonte dhe që ende nuk po e gjente…
Bashkë me Rufijen dalim në rrugë duke lënë pas kafenenë. Shpirti i saj është lehtësuar pikërisht nga ajo aveny dhe imazhi i Atës që i shfaqej parreshtur, aty, në atë udhë të madhe ku ai kishte shkelur në rini të tij. Rufija ka mall dhe duke i hedhur krahun, shoh syrin e saj që vezullon nga një cipë loti që i rezëtin. Eshtë loti i mungesës por dhe i gëzimit që në lumin e madh njerëzor, Ata i saj jeton ende. Dua ta përqafoj këtë nënë, këtë grua, këtë vajzë të “shkretëtirës” në Gjyral dhe t’i jap diçka nga zemra ime. Por plagët e mpiksura pulsojnë ende pasi aty kanë mbetur ende sytë e hapur të atit të saj me pengun e madh që nuk e arriti këtë ditë, të ndërtonte Shqipërinë e ëndërruar dhe të rivinte dhe ai të pinte një kafe në Champs Elysées…
Luan Rama


sa ngjan me nje kopjo