Një ditë, në të ardhmen, askush s’ka për të besuar se ka ndodhur kështu.

Mbështetur në shpinoren e kolltukut anatomik, me duar të kryqëzuara mbi gjoks, me kokën paksa të përkulur mbi klavikulë, vështrimin nga poshtë-lart përmes syzeve të rëna mbi hundë, sytë e picërruar si t’ia vriste shkëlqimi i fortë i dritës, hijerëndë dhe autoritar, Bepe Heimlich Vandersen, nëpunësi i vjetër i shërbimit konsullor, ia kishte ngulur shikimin e përqendruar si prej hetuesi turmës që mbushte sallën A të pritjes.

I vështronte një më një pa u druajtur. Qenë të paktë ata që i rezistonin zotit Bepe. Kthenin kokën mënjanë në çast apo nxitonin të ulnin sytë, duke mos u bërë ballë dy rruzujve të vegjël të zinj në kafe të cilët, përmes xhamave të trashë optikë, dukeshin edhe më të frikshëm, më sugjestionues, më shpues, si të të depërtonin mespërmes, e për këtë shkak krejt të papërballueshëm.

I kishin futur brenda në sallë një orë më parë, kurse nëpunësi i shërbimit konsullor, Bepja, sapo qe ulur dhe qe rehatuar në vendin e zakonshëm të pritjes së vizëkërkuesve. Një xham panevojshmërisht i trashë, për më tepër i blinduar, e ndante prej tyre. E vetmja hapësirë e drejtpërdrejtë komunikimi ishte një e çarë e ulët në trajtën e një gjysmërrethi, që mezi lejonte futjen e dorës së një fëmije. Një Zot e di ç’i bënte të trembeshin aq shumë, thua se prisnin që nga çasti në çast dikush t’u fuste në atë boshllëk ndonjë send shpërthyes. Sa për bashkëbisedimin me vizëkërkuesit, ai realizohej nëpërmjet një sistemi modern mikrofonash e altoparlantësh gati të padukshëm, kaq të vegjël e të maskuar me kujdes ishin.

Si çdo mëngjes, zoti Bepe nuk po nxitohej të fillonte punë. Po bënte atë që në terminologjinë sportive quhet nxehje, përshtatje, pra përgatitej shpirtërisht. Sipas kuptimit që ai i jepte kësaj gjendjeje krejt të veçantë të fizikut të vet, duhej doemos të çshpirtërohej, të bëhej i ftohtë akull, të mos ligështohej e të mos jepej as edhe përpara hallit më të madh njerëzor, të mos vuante e të mos torturohej së brendshmi, të mos mëshironte, të mos dorëzohej në asnjë rrethanë, sado e rëndë dhe trishtuese të ishte, thjesht të anesteziohej, të bëhej i pazemër, i pashpirt.

Si tufa e shndritshme e një fanari që kërkon majtas-djathtas nëpër errësirë, vështrimi i vëmendshëm e i përqendruar i zotit Bepe vërvitej pareshtur dhe pa u lodhur nëpër sallën A. I shëmbëllenin të gjithë me qen të rrahur, i dukeshin të terrorizuar, mosbesues, dyshues, pushtuar nga stresi, në ankth. Kishte lloj-lloj aty brenda: qytetarë, katundarë, malësorë, burra, gra, vajza e djem të rinj, biznesmenë e bankierë, mjekë e mësues, profesorë e akademikë, pensionistë e invalidë, madje edhe të ulur në karrocën dyrrotëshe, nëna me fëmijë në gji, trafikantë, rrugaçë, vjedhës xhepash e prostituta të rëndomta, lyer e zhgërryer me tepri si dordolecë.

“Ah, ja, përsëri Genci Snojli! Oh, Zot, ç’tip i bezdisshëm!” Vështrimi i Bepes, i zymtë, qortues, u ndal në një djalosh rreth të tridhjetepestave, të hequr në fytyrë e të zbehtë si të vuante nga anemia. “Do ta dalloja lehtë edhe midis një mijë të tjerëve. Sa herë ka ardhur këtu, përpara këtij sporteli? Gjithmonë më thotë të njëjtën gjë. Se vajza i është rënduar shumë, se po i vdes, se do ta shohë për herë të fundit. Të jetë e vërtetë? Ç’përmasa, vallë, mund të ketë dhembja shpirtërore e një prindi, fëmija i të cilit lëngon në një shtrat spitali, diku jashtë, e ai s’mund ta shohë, ta dëgjojë, ta prekë, ta puthë, ta përkëdhelë, t’i fshijë ballin e djersitur, t’i shtrëngojë gishtërinjtë e vegjël, t’i japë të pijë, ta ushqejë…? Oh, perëndi!”

I erdhën ndër mend dy fëmijët e vet dhe gruaja, tani mijëra kilometra larg, shqetësimi i tyre i madh si prindër sa herë ftoheshin pakëz e teshtinin, kur temperatura u ngrihej paksa mbi tridhjetë e shtatë, netët që gdhinin mbi kryet e tyre dhe ankthi i tmerrshëm. Ndjeu, si për dreq, të mallëngjehej, të ligështohej, të prekej. Erdhi në vete si i trembur, u përmend. Ah, jo kështu Bepe, iu drejtua vetes. Sot s’para je shumë në formë. Nuk po e bën nxehjen si duhet. Gati i mbushe sytë. Për Bepen, kjo qe aq e rëndë dhe e papranueshme sa për një tjetër mbushja e të mbathurave. Hajde, mblidhe veten. Mjaft të mendosh kë ke përpara. Pa shih, shih! Vështroji mirë cilët janë, ç’mall, ç’plehra janë. Hëm, pa shih si rrinë, si shtiren. Si qengja të urtë, si engjëj. Njerëz në hall të madh. Pa asnjë dyshim, vetëm duken, bëjnë sikur. Aktorë të lindur. Pas këtyre mureve të larta, ata janë krejt ndryshe, të egër, të ligj, të pabesë, hipokritë, servilë, vrasës të pashpirt. Për një parkim të gabuar, për një gërvishtje makine, thyerje pasqyre, pluhurosje ose baltosje të saj, për një shikim, për një fjalë, këta të ngulin thikën, të shkrehin një karikator të tërë automatiku, pa u menduar shumë. Gjakmarrës të pamëshirshëm. Për një plakush, vrarë në pusi, këtu e gjashtëdhjetë vjet më parë, sot u marrin jetën grave, fëmijëve, pa bërë dallim. O perëndi, ç’popull!

Nëpunësi i shërbimit konsullor, Bepja, shfryn më në fund i lehtësuar. Vetëm tani është plotësisht gati për të pritur vizëkërkuesit. E ndien shpirtin e vet të anesteziuar, si të kishin pulverizuar mbi të një shtresë të hollë lidokaine. Dhe, ashtu si kirurgu, para se të nisë operacionin, me prerje të vogla e të sipërfaqshme, incizon lëkurën e pastaj, njëra pas tjetrës, shtresa më të thella, për të provuar shkallën e anestezisë, Bepja vendos të provojë padhembshmërinë e shpirtit të vet.

Nëpunësi i vjetër i shërbimit konsullor hap më në fund sistemin e komunikimit zanor, kruan fytin prej një gëlbaze të vockël që ia gërvisht pakëz zërin dhe thërret, gati solemnisht, emrin e parë.

– Genti Snojli! – thotë me zë të lartë, ndërsa kërkon me sy nëpër sallë.

Numri 1 – Genti Snojli

Drejt sportelit, si me përtesë, me çapa të ngadalshëm, të lodhur, dyshues, mosbesues, si i detyruar vetëm të plotësojë një rit, afrohet një djalë rreth të tridhjetepestave. Duket edhe më i zbehtë, i tërhequr në fytyrë, me një lëkurë si në mavi poshtë kapakëve të syrit, pa asnjë dyshim shenjë e pagjumësisë disamujore.

– Prapë ju? – bën të paditurin Bepja.

– Zoti Bepe, tani s’ka më asnjë shpresë. As edhe një. Vajza do të më vdesë. Ju lutem, vini dorën në zemër. Më jepni vizën që jua kërkoj prej disa muajsh. Dua ta shoh për herë të fundit.

– Dëgjoni, djalë, – i drejtohet gati me qortim Bepja. – Ashtu është. Keni disa muaj që më përsëritni deri në mërzi të njëjtin argument. Do të më vdesë sot, do të më vdesë nesër, ama deri tani s’ka ndodhur gjësend. Sikur t’ju kisha besuar, sot do të ishit në vendet e Shengenit, duke kërkuar gjithë të drejtat e një azilkërkuesi. Jo, djalë, jo, s’është mirë kështu. Natyrisht që s’është.

Djali psherëtin thellë plot dëshpërim. E vështron turbull drejt e në sy, pa ditur çfarë të thotë.

– Shpresonim, zoti Bepe. Besonim t’ia hidhte, – shton pas pak, – por tani, mjerisht, mjekët tuaj nuk japin më asnjë shpresë. Janë ditët, ndoshta orët e fundit.

Djali gati përlotet.

– E ëma është atje, apo jo? Ne i dhamë vizë, kështu? – bën enkas Bepja pyetjen asgjësuese.

– Po, zotëri! I keni dhënë…

– Atëherë? – luan të habiturin Bepja. – Atëherë, çfarë? A nuk mjafton kaq? Për çfarë duheni? Për çfarë nevojiteni ju atje?

– Zoti Bepe, dua ta shoh ende të gjallë, ta shoh para se të mbyllë përgjithnjë sytë. T’ia dëgjoj edhe një herë zërin, ta prek, ta përkëdhel, ta shtrëngoj në krahë.

Bepja përmendet si i trembur. Gati sa nuk mallëngjehet, gati sa nuk dorëzohet, por në çast shpirti i anesteziuar s’e qas, s’e pranon përfytyrimin e dhembshëm të fëmijës që qan, rënkon, lutet e përgjërohet t’i sjellin afër të atin në shtratin e reanimacionit.

– Ju s’keni fëmijë tjetër, apo jo? – pyet Bepja.

– Jo, zotëri, nuk kam.

– Sa mirë të kishit pasur. Do të shërbente si një subjekt i sigurt garancie. Përndryshe, rasti juaj klasifikohet në grupin e parë të të dyshuarve për moskthim dhe qëndrim klandestin.

– Zotëri! Ç’po thoni kështu? As që na shkon ndër mend! Jua kemi përsëritur shumë herë. Nëse do të kishim pasur atë mendje, qëndronim në Angli. Ime shoqe ka mbaruar atje universitetin më në zë në fushën e ekonomisë, London School of Economics. Madje, ka pasur edhe oferta për të punuar atje…

– Ah, kështu?! D.m.th., vendin tonë s’para e pëlqyekeni? Vlerësuakeni më shumë të tjerët? Nga ana tjetër, shpëtimin e jetës së fëmijës e kërkoni pikërisht në vendin tonë.

– Nuk thashë këtë. Do ta kishim pasur shumë më të lehtë të jetonim në Angli. Fëmija ka lindur në atë vend.

– Më vjen keq, shumë keq, por s’duhet të humbasim më kohë së bashku. Më duhet të pres shumë njerëz sot. B. P., – thërret Bepja emrin e akademikut të njohur pa ia hedhur sytë Genc Snojlit, si të mos ishte aty, përballë tij, mbështetur krejt i këputur në sportel e t’i zinte kështu tërë fushën e pamjes.

Sinjali i Bepes është i qartë. Djali duhet të lërë sportelin e të largohet.

– Zotëri, a keni fëmijë? A keni zemër, zotëri?

– B. P., – përsërit thirrjen Bepja, edhe pse e ka vënë re akademikun të jetë ngritur diku nga fundi i sallës e të ketë marrë drejtimin për nga sporteli. Është e qartë. Ftesa për B. P. s’ka të bëjë fare me akademikun, por është një thirrje e përsëritur për prindin fatkeq që të lërë sportelin e të hapë vend për të tjerë vizëkërkues.

Bepja, përmes hapësirës së ngushtë që lë zbuluar prindi i fëmijës së sëmurë, s’ia ndan sytë akademikut B. P. Vështrimi i tij si i humbur pasqyron një sërë ndjenjash të përziera e të kundërta me njëra-tjetrën, që e bëjnë mimikën e tij të duket si e shpërvarur dhe e lëshuar. Po të mundej një psikanalist të rrëmonte në të kaluarën e largët të zotit Bepe, do t’i jepte një shpjegim të arsyetuar mirë gjendjes psikologjike komplekse e disi të rënduar të tij gjithnjë në kontaktet me intelektualë të laureuar. Dhe ja përse…

Bepja ka një peng të madh në jetë. Në vitet e studimeve universitare në Fakultetin e Marrëdhënieve Ndërkombëtare, dega e diplomacisë, ai s’u shqua kurrë, për të mos thënë se llogaritej si një ndër më të dobëtit studentë të kursit. Mesatarja e ulët nuk u dha ndonjëherë mundësinë miqve të fuqishëm të familjes së vjetër kryeqytetase që ta emëronin në një nga ambasadat e Europës së Bashkuar. Kështu që Bepes iu la në dorë të zgjidhte midis një vendi të humbur afrikan, një tjetri po aq të humbur, në mos më shumë, aziatik dhe Shqipërisë. Bepja zgjodhi vendin e vogël ballkanik dhe nuk gaboi.

Po e kalonte më së miri këtu. Para me bollëk, si vend gjoja i kategorisë së tretë, vajza të bukura që s’i mungonin kurrë dhe një biznes i vogël plaçkurinash, kinse “Armani”, shumë prej të cilave imitime të rëndomta, që prodhoheshin enkas për të në Lindjen e Largët, aq sa tani, pas gjashtë vjetësh shërbimi në këtë vend të “mizeries”, ai s’e këmbente as edhe me Amerikën e ëndrrave.

Nga ana tjetër, së jashtmi, Bepja duket një njeri i qetë e i lumtur. Porse, së brendshmi, e mundon prej kohësh një kompleks i dhembshëm inferioriteti, smire, xhelozie, armiqësie e, gati-gati, urrejtjeje e agresiviteti të përmbajtur ndaj gjithë atyre që mbajnë një gradë a titull shkencor. Ideja fikse se ai vetë nuk ka për të pasur kurrë në jetë një laurë të tillë thuajse e çmend dhe e mundon së shumti. Në një rrethanë të tillë psikologjike të rënduar, mjerë ata profesorë, doktorë shkencash, docentë – aq më keq të kenë qëlluar të jenë akademikë, si B. P. – që, për të ngjallur respekt, simpati, besim e siguri te vizëlëshuesi, përpara se të thonë emrin e mbiemrin e tyre, prezantohen me titujt a gradat shkencore që mbajnë.

Ngjarje e vërtetë.

Numri 2 – Akademiku B. P.

– Mirëdita! – përshëndet burri i moshuar porsa është afruar në sportel. – Jam akademiku B. P. Besoj ju kujtohem?

– Jo, zotëri! As që më vini ndër mend. Çdo mëngjes këtu më kalojnë përpara syve dhjetëra vizëkërkues.

– Ju kërkoj të falur! Pandeha se më mbanit mend, ngaqë është e treta herë që vij te ju. Por, këtë radhë, shpresoj t’i kem plotësuar të gjitha kërkesat që më keni bërë, – thotë akademiku i moshuar, ndërsa fut një sërë dokumentesh në të çarën gjysmërrethore të xhamit të blinduar.

Bepe Heimlich Vandersen zgjat dorën si me përtesë për t’i tërhequr.

– Pa t’i shohim, – thotë, duke i marrë me majë të gishtërinjve.

Nis t’i shfletojë i shkujdesur, një nga një, ndonëse planin e vet djallëzor e ka të gatshëm në mendje që më parë. Pas tri takimeve të shkuara, Bepja është i sigurt se s’ka ç’të gjejë ndonjë mangësi të re. Ai ndalet gjatë mbi një dokument. Është ftesa e akademisë së huaj simotër për B. P.-në. Bën sikur kërkon një të dhënë të rëndësishme. Psherëtin thellë, si njeriu i ndodhur në vështirësi. Mendja diabolike dhe finoke e nëpunësit të vjetër të vizave vlerëson se është tamam çasti të lëshojë drejt akademikut predhën asgjësuese e poshtëruese.

– Dakord! Dakord! Jeni i ftuar të diskutoni në kongresin ndërkombëtar për Alzheimerin. Bukur, zoti akademik. Ndërkohë, ku do të qëndroni, zoti B. P.? Ku do të vendoseni? Ku do të flini? Në cilin hotel? Gjithnjë, në raste të tilla, u kërkojmë të ftuarve të dhëna për akomodimin. Nëse shkoni me shpenzimet tuaja, jemi të detyruar t’ju kërkojmë që më parë rezervimin e një hoteli. Përndryshe…

Sikur t’i kishin plasur një bombë mu përpara fytyrës, akademiku shtanget, ngrin i tëri. Njëra çehre i vjen e tjetra i shkon. Dhjetëra përgjigje të rënda e revoltuese i rrotullohen nëpër kokë, dhjetëra qëndrime që duhet të mbajë, njëri më i ashpër se tjetri.

– Zotëri, si guxoni të fyeni në këtë mënyrë një shkencëtar, një akademik? E, megjithatë, hapini sytë! Lexoni me kujdes! Akomodimi është i palës pritëse. Jepen të dhëna edhe për hotelin. Në mos gaboj, Grand Hotel. Por, le ta zëmë se do të mungonte një akomodim i tillë, a mund të detyrohet një akademik, një njeri i moshës sime, të paraqesë një dokument të tillë absurd? Zotëri! Unë jam njeri i lirë, unë…

Instinkti mbrojtës i nëpunësit të regjur të vizave i kujton Bepes se pasi ka dhënë goditjen poshtëruese, është çasti për t’u tërhequr me zgjuarsi.

– Ah, po. Keni të drejtë. Është kështu, siç po thoni. Organizatorët paskan zgjedhur një hotel të shkëlqyer me pesë yje në ishullin vullkanik. Ç’është edhe më e bukur, buzë detit. Shkëmbinj të zinj, formuar nga llava, gjelbërim tropikal si në xhungël, fikuse… Eh, Fladia, Fladia!

Akademiku, të cilit ende s’i kanë rënë xhindet, vetëm sa e sheh vetullngrysur dhe paksa i hutuar. Në të vërtetë, nuk di ç’qëndrim të mbajë me zyrtarin kameleon. Të zbusë tonet, duke e vlerësuar gjithçka si një keqkuptim tragjik, apo t’i qëndrojë fort dhe me dinjitet deri në fund.

– Bukur, – thotë Bepja papritur, sikur të mos kishte ndodhur asgjë. Do të vini pasnesër, në datën dy dhjetor, në orën 15.00, për të tërhequr vizën.

Akademiku ngryset edhe më shumë. Është fare i pakënaqur.

– Më falni, zotëri. Ju kujtoj se pikërisht pasnesër është dita e parë e punimeve të kongresit. Në mbrëmjen e kësaj dite është planifikuar të mbaj referatin tim për Alzheimerin në Shqipëri.

Si një mjeshtër i aktrimit, Bepe hap duart, me pamjen e njeriut të dëshpëruar e të zënë ngushtë, që s’ka nga ia mban.

– Është e pamundur. Krejt e pamundur, zoti akademik. Një procedurë normale do të kërkonte minimumi një javë. Në fakt, po ju favorizoj. Duhet të na kuptoni. Janë dhjetëra viza të tjera që ne si ambasadë lëshojmë në një ditë, ndërkohë që personeli ynë është mjaft i kufizuar.

Ndërsa justifikohet, Bepja s’ia ndan sytë si të nepërkës akademikut B. P. Me kënaqësinë e një sadisti, për torturat që sapo i ka bërë viktimës së vet, vë re se e ka dërrmuar, e ka rrënuar, gati e ka vrarë shkencëtarin e njohur. Ka mbërritur çasti që Bepja t’i bëjë një lëshim zbutës presë së vet.

– Megjithatë, zoti akademik (me ironi), dukuni një herë nesër pasdite. Mbase jua përgatisim. Do të bëjmë të pamundurën.

I deprimuar, i shpërvarur, vrarë në shpirt, B. P. e vështron si ndër ethe, i përçartur, i hutuar, në konfuzion të plotë. Me një llogari të thjeshtë, edhe sikur ta marrë vizën ditën e premtuar, i del se është e pamundur të mbërrijë në kohë. Me zvarritjet e enkasta dhe kërkesat, njëra më absurde se tjetra, Bepe ka hedhur në erë, ka bërë pluhur e hi gjithçka. Tani, pjesëmarrja në kongres është një mision i pamundur. I pamundur.

– Nuk mund ta marr vizën nesër në mëngjes? Vetëm kështu mund të mbërrij seancën e mbrëmjes të diskutimit tim, zotëri.

Bepja mbyllet sërish brenda guaskës së vet të nëpunësit burokrat. Sikur nuk ishte ai që minuta më parë i ligjëroi me patosin e një aktori të vërtetë për hotelin pesëyjsh, ishullin vullkanik, gjelbërimin ekzotik, shkëmbinjtë e zinj llavorë… Fladia! Fladia!

Është radha e goditjes së dytë rrënimtare. Bepja as që ia hedh më sytë. Si të mos ndodhej aty, përballë tij dhe me trupin e bëshëm t’i zinte thuajse tërë pamjen e sallës A, nëpunësi i vjetër i shërbimit konsullor, ndërsa vështron në një pikë çfarëdo, gjithnjë jashtë dhe përtej siluetës së akademikut B. P., afron gojën pranë mikrofonit dhe kërkon numrin tre.

Akademikut s’i mbetet tjetër gjë veçse të shkojë. Habitet tek e sheh veten jashtë në rrugë. Si një somnambul ka përshkuar korridorin e ngushtë dalës, ka marrë celularin si ndër ethe prej rojës civile shqiptare të ambasadës, është përshëndetur si i përçartur me oficerin e huaj te porta e madhe e hekurt dhe thuajse s’i kujtohet asgjë. Hëm, ndërsa tund lehtësisht kokën, B. P. nënqesh me hidhërim. Një gjendje e vërtetë konfuzionale, thotë me vete, por mund ta pësosh edhe më keq B. P. Shumë më keq. Ndaj mblidhe veten. Mblidhe. S’u përmbys bota. Ndryshe ike, B. P. Ike. Je shtatëdhjetë vjeç. Mos harro.

Autosugjestioni, të cilin ai si psikiatër e zotëron mirë, e përmbledh, e qetëson disi. Por s’e ka të lehtë gjithsesi të shkëputet nga trauma e freskët e disa minutave më parë. Akademik të thënçin, i drejtohet vetes me përçmim. Mos qofsh, përderisa një nëpunës krejt i zakonshëm ambasade të sfidon, të përqesh e tallet me ty. Pfu! I neveritur pështyn në trotuar. Hedh një vështrim të shqetësuar përreth se mos e kanë vënë re. Nxiton hapat, edhe pse i drobitur, i rënë shpirtërisht dhe i ligështuar, të largohet sa më shpejt prej asaj qendre të ferrit të zjarrtë me emrin sugjestiv – ambasadë.

Sipas rrëfimit të B. P., personalitet i shquar shkencor me famë europiane.

Numri 3 – Një çift të moshuarish

Numri 3, i thirrur nga Bepja, është një çift të moshuarish, burrë e grua, rreth të shtatëdhjetave. Me stres të dukshëm, që u lexohet qartë në tiparet e fishkura të fytyrës, i afrohen pakëz me mundim sportelit të vizave, sepse për shkakun e një koksartroze gruaja e vjetër mezi ecën. Një arsye më shumë për Bepen për ta skualifikuar paraprakisht. Një plakë dhe gati invalide, s’është veçse një barrë për vendin, interesat e të cilit ai përfaqëson dhe duhet të mbrojë.

Pa thënë asnjë fjalë, nëpunësi i shërbimit konsullor zgjat dorën boshe drejt së çarës gjysmërrethore, duke u dhënë të kuptojnë të moshuarve të dorëzojnë shkresurinat. Megjithatë, Bepja s’ua hedh sytë dokumenteve. Falë përvojës së gjatë, është i bindur se çiftit pensionist, si shumë të tjerëve më parë, i mungon dokumenti më i rëndësishëm.

– Për llojin e vizës që kërkoni, pra për një vizë turistike, duhet të paraqisni një dokument bankar, ku të vërtetohet qartë që secili nga ju të dy të ketë depozituar veçmas, në llogaritë personale, jo më pak se 5000 euro.

– 5000 euro?! – thërret burri i vjetër si i trembur, pa u besuar veshëve. – E kush nga pensionistët i ka aq para, zotëri? Marrim a nuk marrim 50 euro në muaj.

– Ky është problemi juaj. Prerazi, ligji ynë këtë kërkon. Pa një garanci bankare, e përsëris, prej 5000 eurosh, as që bëhet fjalë të merrni një vizë turistike, siç po kërkoni.

– Ne nuk shkojmë për turizëm, more zotëri. Djemtë na kanë bërë garancitë e do të qëndrojmë në shtëpitë e tyre. S’i bëhemi barrë kujt.

Siç ka bërë më parë me Snojlin dhe akademikun, papritur Bepja vendos të ndërpresë komunikimin. Afron mikrofonin te goja dhe thërret për numrin katër, duke e lënë çiftin e pensionistëve në një gjendje për të ardhur keq.

Numri 4 – Vajza joshëse

Diku nga mesi i sallës, ngrihet tërë gjallëri e shkathtësi një vajzë e re rreth të njëzetepestave. Është e bëshme në trup dhe mjaft tërheqëse. Bepja, i habitur që s’e ka vënë re më parë, gati sa nuk thërret:

– Zana, ti? Vërtet ti apo më bëjnë sytë?

– Po, po, Zana, dora vetë. Mos u habisni kaq shumë, zoti Bepe, – thotë ajo, tek i afrohet sportelit, si t’i përgjigjej fizionomisë së çuditur dhe mosbesuese të nëpunësit konsullor.

– Sa e bukur qenke bërë sot. Sa seksi, – thërret i ngazëllyer Bepe, duke e përpirë me sy.

E mësuar me komplimente të këtij lloji, vajza vetëm sa vë buzën në gaz.

– I dashur, më dëgjo me vëmendje. Është shumë, shumë urgjente. Duhet të shkoj sonte, me doemos. Po, po, sonte. Mos u habit. Në mbrëmje, rreth orës dhjetë, niset avioni i fundit, të cilin nuk duhet ta humbas kurrsesi.

I vënë në pozicion të vështirë, Bepe kruan kokën.

– Dakord, – thotë, më në fund. – Dakord. Po me çfarë do të ma shpërblesh? Se ti e kupton. Je vajzë e zgjuar. Rrezikoj shumë.

– Me një të puthur, Bepe. Besoj se të mjafton? – thotë vajza, duke përdredhur zërin dhe belin si një koketë e vërtetë.

– Shumë pak, e dashur. Shumë pak. Askush në këtë vend nuk mund të marrë në pak orë një vizë Shengen. Askush.

– Dakord. Pranoj, – thotë vajza e zënë ngushtë dhe që nuk kërkon të rrezikojë.

– Atëherë, në pesë fiks, te “Sheratoni”, – hidhet në sulm Bepja, përshkuar nga dallgë të rrëqethurash drithëruese tek përfytyron skena posedimi të trupit të bëshëm, të njomë dhe seksi të vajzës mjaft të re. Nuk është larg prej këtej. Dakord? – pyet edhe një herë Bepja, si të sigurohet.

– Hë-hë, – përgjigjet e dorëzuar vajza, krejt pa dëshirë të përfundojë në shtrat me një shëmtirë e shëndetlig si ai, të paktën me tridhjetë vjet më shumë mbi supe se ajo. – Me një kusht, Bepe! Vizë njëvjeçare dhe me shumë hyrje e dalje.

Bepja vetëm sa mbledh buzët e, teksa shfryn thellë, pohon në heshtje me kokë. Vajza, në shenjë pakti të arritur, fut nën hapësirën gjysmërrethore dorën e saj të vockël e njomëzake, që ai nxiton ta shtrëngojë fort, shumë fort, duke i dhënë qysh tani sinjale të forta të përgjigjes seksuale të mashkullit, që i është premtuar një marrëdhënie intime ëndërrore.

– O Zot, – thotë me vete ai, teksa ndjek me sy largimin e lehtë si një flutur të vajzës joshëse, – të falem për postin brilant që më ke dhënë, përndryshe, kjo vajzë e re dhe e bukur as edhe qurrat s’kishte për të më hedhur. Pesëdhjetë vjeç burrë, miop, pa flokë, me dhëmbë të vënë, oh Zot, ç’shëmtim dhe ky engjëll do të më jepet vetëm pas disa orësh. Do të të jepet për një vizë Shengen, Bepe. Një vizë.

Numri 5 – Një burrë i zakonshëm

– Pesa, – përsërit Bepja, duke afruar edhe më shumë mikrofonin drejt gojës.

Një burrë, në moshë të pjekur, me një tufë dokumentesh të futura brenda një celofani, i është drejtuar qetësisht, pa u nxituar, sportelit. Ndryshe nga shumë të tjerë në atë sallë, burri duket krejt i shpenguar, pa ndonjë stres të lexueshëm, madje me plot besim e siguri në vetvete. Bepja s’ia ndan sytë përtej syzeve të miopit rënë mbi hundë. Siguria e burrit dhe besimi i tij në vete e ngacmojnë.

More kokorosh, kaq i bindur, kaq i sigurt je se sot s’të refuzoj? Është e vërtetë se të kam kthyer plot katër herë dhe në çdo rast i ke plotësuar me korrektësi dokumentet, siç të kam udhëzuar, por kjo, more zotëri, nuk do të thotë të më vish kaq i ngrehur si… (ai e krahasoi paturpësisht me penisin e tij), kaq i fryrë e mospërfillës, sepse unë, Bepja, nëpunësi i shërbimit konsullor, jam zoti yt. Është krejt në dorën time të të pranoj ose të të kthej mbrapsht, sa herë të dua.

Burri përshëndetet me mirësjellje dhe fut brenda hapësirës në formë gjysmërrethi dokumentet e kërkuara që më parë nga Bepja.

– Në rregull, shumë në rregull, – thotë Bepja, duke u hedhur një sy kalimthi.

– Faleminderit shumë, zoti Bepe, – thotë burri me përulësi, sikur ta kishin lehtësuar prej një barre të rëndë që, gjer në atë kohë, e kishte mbajtur me shumë mund mbi shpinë.

– Dale, mos u nxitoni, – thotë Bepja, duke ia prerë hovin e falënderimeve burrit. – Ka mbetur detyrimi më i fundit për t’u plotësuar.

Burri pritet në fytyrë. Vështrimi tërë ankth mbërthehet te Bepja. Ç’dreq tjetër do t’i kërkojë më në fund nëpunësi i vjetër i shërbimit konsullor?

– Nuk i jeni përgjigjur pyetjes së fundit, zotëri. Me ç’mjet do të udhëtoni? Me avion, me traget, me makinë apo me çfarë?

“Jo po me raketë!” – i përgjigjet me mendje e me ironi burri. Pastaj i drejtohet Bepes me tonalitet të ngritur, të gjallë e pothuajse gazmor:

– Domosdo, zoti Bepe, që me njërën nga ato që sapo thatë. Vër kë të duash, se më këmbë nuk shkohet dot. Është deti në mes.

– Lërini komentet. Aq më shumë ironitë, – bën sikur revoltohet ai. – Dua të më sillni doemos biletën e udhëtimit. Mos harroni, të jetë me çdo kusht vajtje-ardhje. Pra, jo vetëm vajtje, – thekson tërë seriozitet dhe gjithnjë shumë kërkues Bepja.

– Si urdhëroni, zoti Bepe. Besoj s’kam për të pasur më probleme, apo jo? Pas gjithë këtyre, – përballë nëpunësit të shërbimit konsullor, burri ngurron t’i quajë sorollatje a çfarëdo tjetër ecejaket e shumta kapitëse, – a do të ma jepni më në fund vizën, se, t’ju them të drejtën, jam lodhur sa s’ka më, lodhur e stresuar sa s’jua përshkruaj dot.

– Doemos që do t’jua japim. Sillni biletën vajtje-ardhje dhe vizën do ta merrni brenda ditës, – shton Bepja, i cili, si gjithnjë, di të tërhiqet pa e shpënë punën deri në konflikte të forta me vizëkërkuesit, ndonjëherë nervozë, kokëshkëmb dhe problematikë. – Tjetri, – thotë ai, duke e mbyllur si me të gjithë krejt papritur komunikimin. – Radha, – përsërit Bepja, këtë herë me zë më të lartë. – Gjashta. Numri gjashtë, – ngulmon, ndërsa hedh një vështrim të papërqendruar prej njeriu të lodhur diku, në mes të turmës.

Numri 6 – Trafikanti

Një djalë i ri, me trup të bëshëm prej billderi, me shpatulla të gjera e kraharor të fryrë muskuloz, i qethur shkurt, me një vragë të thellë në faqen e majtë, shkaktuar prej një mjeti prerës, a ndoshta në ndonjë zënkë horrash, rëndë-rëndë, krenar, me çape të ngadalta e të sigurta, i drejtohet sportelit të zotit Bepe.

– Oh, oh, cili na qenka! – thuajse thërret Bepja kur gangoja qaset fare pranë sportelit. – Si nuk të vura re më parë? Tani mbërrite?

– Hë, Bepe, ç’kemi? Ç’thonë punët? Ç’thonë hallet? – pyet i ngrehur dhe gjithnjë i fryrë gangoja, ndërsa fut brenda së çarës gjysmërrethore pasaportën.

– Mirë. Shumë mirë. Po nga ti, ç’kemi? Prapë me ndonjë mision? – pyet Bepja, ndërsa pa e ngritur kokën shfleton faqe të ndryshme të pasaportës. Një çast ndalon së kontrolluari dhe e vështron nga poshtë-lart, drejt në sy, si ta psikologjiste. Vë lehtë buzën në gaz, ndërsa tund kokën, si t’i thoshte: “Hajde, sa i shkathët që je, more burrë!”

– Më thuaj, të lutem, Sandër, e sata pasaportë është kjo? I sati emër? Dhe, gjithnjë, e njëjta fotografi, sigurisht. Jotja. Kaq miq të fortë paske në polici?

– Çne mik, i dashuri im Bepe. Ky është miku më i mirë. Mik mbi mik, – shpjegohet djali, ndërsa fërkon gishtin e madh me atë tregues, për t’i lënë të kuptojë paratë e numëruara. Sa duhen këtë radhë? – pyet djali, duke u bërë papritur serioz e hijerëndë, si t’i kërcënohej me atë pamje të zymtë e të ngrysur Bepes, në një lloj pazari të parakuptuar prej të dyve.

– Sa vjen dhe bëhet më e rrezikshme, Sandër. E përsëris, është e katërta pasaportë që paraqet për vizë brenda pak muajve. Katër pasaporta me katër emra të ndryshëm dhe gjithnjë, e njëjta fotografi, d.m.th. jotja. Ç’është më keq, lëshuar në çdo rast nga i njëjti person, d.m.th. prej meje.

– Sa? Fol, Bepe! Ne i kuptojmë rreziqet. Thuaj një çmim.

– 4000 euro, është një çmim i arsyeshëm, – thotë Bepja me gjysmë zëri.

– 5000. Me kusht, ta marr nesër në drekë, – thotë prerazi gangoja.

– Është shumë e vështirë. Shumë e rrezikshme, por do të përpiqem. Shuma që premtove të bën me krahë. E ke parë atë reklamën e famshme të Redbullit? E kush do t’i rezistonte një çmimi të tillë? Kush?

Të dy ia krisin së qeshurës, megjithatë, të kujdesshëm, për të mos tërhequr vëmendjen e për të mos rënë në sy të kolegëve aty pranë.

Numri 7 – Plaku

Pasi mezi kishte dëgjuar numrin e thirrur në mënyrë të përsëritur nga Bepja, për shkak të dëgjimit të dobësuar, plaku u ngrit me mundim nga karrigia ku qe ulur e, dalëngadalë, mbështetur mbi shkop, mori drejtimin te sporteli i frikshëm. Buzënxirë, teksa mezi po mbushej me frymë, më në fund, i moshuari, mbërriti.

Gjatë gjithë kohës që plaku mezi përshkonte ata pak metra, Bepja s’ia kishte ndarë vështrimin kureshtar. S’i kishte ndodhur më parë të takohej me një njeri më të moçëm se ai. I ligsht në trup, paksa i kërrusur, me një gungë të vogël në shpinë, të mezidukshme, ballin e gjerë dhe flokët e bardhë në pjesë të tëmthave, fytyrëzbehtë e i tërhequr, i shëmbëlleu me një njeri të porsadalë nga burgu. Duhet të ketë hequr shumë në jetë, mendoi teksa mezi ia ktheu përshëndetjen plakut që, me siguri, nga përvoja e gjatë e nëpunësit të vizave, kishte për të qenë i lodhshëm e i bezdisshëm, si çdo burrë në atë moshë të stërthyer.

– Jam pjesëz e pakonsiderueshme e këtij populli të mjerë që për gjashtëdhjetë vjet, por edhe sot, ua pati zilinë peshqve dhe zogjve, që lirshëm e pa asnjë pengesë shtegtonin dhe shkonin ku t’u dëshironte zemra, natyrisht pa u kërkuar kush letërnjoftim për këtë. Të isha zog. Peshk të isha. Re qielli të isha. Kështu thoshin të shkretët, me shikimin e trishtë ngulur në perëndim të muzgut.

Bepja s’po ia ndante sytë. Njeriun e ditur, filozofin, poetin, shkrimtarin apo një skizofren kishte përballë? Pyetja e mundimshme lodronte dukshëm në sytë e tij. Megjithatë, sido që të ishte, drutë duheshin prerë shkurt me plakun. Veçanërisht atë pasdite, ai s’kishte kohë për të humbur.

– Më thoni, ju lutem, cili është problemi juaj? – pyeti Bepja prerazi, për ta dekurajuar të moshuarin në filozofimet e tij të tepërta, të nxitura nga mosha.

– I nderuar zotëri, në vitin 1936 mbarova Fakultetin e Filozofisë në vendin tuaj dhe që nga viti 1940 nuk munda të kthehem më atje. Lufta e Dytë Botërore, burgu, pastaj internimi i gjatë, rrethimi i hekurt, sëmundjet, nuk më lanë. Oh, Zot, sa shumë e kam dashur atë vend. Sa miq, shokë e të dashur kam lënë atje. Për të madhen dashuri fatkeqe, zotëri, bëra mbi tridhjetë vjet burg. Më akuzuan për agjitacion e propagandë.

Bepja psherëtiu thellë, i mërzitur. Siç e kishte nisur, me atë detajizim patologjik të moshës a psikopatisë, plaku do të mbaronte së rrëfyeri kushedi kur.

– Pra, shkurt, ju kërkoni një vizë për në vendin tonë, kështu? – e ndërpreu Bepja, duke ia zbehur hovin plakut për një shpjegim të hollësishëm, të frymëzuar e të tejzgjatur.

– Si urdhëroni, zotëri! Vizë dua. Ka për të qenë e para dhe e fundit që do të më jepet. Sapo kam mbushur nëntëdhjetë e tre vjeç dhe vdekjen e kam fare pranë.

– Ju lutem, dokumentet, – iu drejtua Bepja prerazi.

– Ah, po. Ja tani, – foli plaku me një frymë, duke besuar në mrekullinë si në përralla, teksa nxitoi të nxjerrë nga xhepi i pasmë i pantallonave të vjetra pasaportën që, si për dreq, me cepat e mprehtë të saj qe ngatërruar e kishte ngecur në cohën e astarit.

“Oh, Zot! Ç’ma shpifi! Ç’m’u sajua ky plak matuf pikërisht sot, kur më shumë se në çdo ditë tjetër më duhet të përfundoj të gjitha punët në kohë”, – shfreu Bepja, duke e humbur durimin.

Më në fund, plaku e nxori pasaportën dhe me gishtërinjtë që i dridheshin, me siguri nga mosha, por ndoshta edhe nga sëmundja, u përpoq ta fusë në të çarën e harkuar të xhamtë. Bepja as që mori mundimin ta tërheqë dhe pasaporta ngeli në mes të së çarës, në një distancë thuajse të barabartë midis atij dhe plakut.

– Tjetër. Dokument tjetër, – ngulmoi Bepja.

– Nuk kam tjetër. Vetëm këtë kam. Pasaportën.

Bepja gati sa nuk vuri ulërimën për t’i thënë: “More plak i mjerë! Si guxon e të shkon në mend të marrësh vizë thjesht me një pasaportë të zakonshme shqiptare, të pavlerë?” Por u përmbajt. Vetëm sa nënqeshi hidhur, me sarkazëm.

– Pa shih mirë, në xhepa. Mos ke ndonjë dokument tjetër, le të themi, ndonjë garanci shokësh a miqsh, ose mbase një ftesë të mundshme.

I moshuari mohoi me kokë, krejt i sigurt.

– Jo, zotëri, veç pasaportës, s’kam gjësend tjetër. Jo. Nuk kam.

Bepja hapi duart, si të shprehte një keqardhje të thellë, kinse të sinqertë.

– Atëherë, zotëri i nderuar, më vjen keq, shumë keq më vjen. Deri më sot, nuk ka ndodhur kurrë të merret vizë për në vendin tonë vetëm me një pasaportë. Jo, jo. Nuk ka ndodhur dhe as që mund të ndodhë.

– Jam nëntëdhjetë e tre vjeç, zotëri. Nuk e kuptoj, ç’e keqe mund t’i vijë vendit tuaj të madh nga një i moshuar si unë që, të më falni, as edhe të pjerdhë s’ka fuqi? Ç’u bë që, pa zbritur nga vapori, se për më shumë s’kam fuqi e takat, të shoh edhe një herë portin e vjetër, farin gri e të lartë, shtëpitë e ulëta, të bardha, pulëbardhat, qiellin blu si askund tjetër, kodrinën e pishave rrumbullake, orën zvicerane të qytetit, katedralen e artë, të gjitha nga larg e, pastaj, të kthehem e le të vdes. Kam kujtime, shumë kujtime, zotëri, – thuajse klithi plaku me shpirt të vrarë poeti.

– Zbret apo nuk zbret në port, kjo është një çështje juaja. Unë s’u kontrolloj dot. Ama, vure këmbë në traget, duhet medoemos një vizë hyrëse. Përndryshe…

– Përndryshe, ç’u bë? Kiameti? More zotëri, në kohën e të lëvduarit mbretit Zog, sa herë më ngrihej, po, po, sa herë më ngrihej, nuk qe një lapsus, isha njëzet e dy vjeç atëherë, shkoja në portin e Durrësit, më vinin në çast vulën në pasaportë, pa më thënë një fjalë, e mund të udhëtoja në fund të botës, po të doja. Kurse sot, në vitin 2007, në Europën e lirë e të bashkuar, të marrin shpirtin derisa të të japin një vizë të qelbur për tri a katër javë dhe me detyrimin absurd, të kthehesh ditë më ditë, orë më orë.

– Qenë kohëra të tjera, zotëri i nderuar. S’kishte drogë atëherë, s’kishte rrëmbime njerëzish, trafik mishi të bardhë dhe fëmijësh, vjedhje, vrasje… Bota është bërë më e keqe.

– Diktatura e gjatë, që ju europianët patët fatin e madh të mos e provonit, ku edhe një fjalë mund të të kushtonte vite të tëra burgimi, ashtu si mua, izolimi i madh, e egërsuan dhe e prishën popullin, more zotëri. Nuk kemi qenë kështu, jo. Edhe besimin në perëndi na e vranë. E kur komunizmi ra, ende pa mbërritur mirë liria, na ngritën shpejt e shpejt, brenda natës, një mur goxha të lartë, si ai i Kinës dhe i vunë një emër kinez, gjithashtu. Shan Gai o Shen Gen. Po, po, Shen Gen, kështu më duket e pagëzuan e, gjer më sot, populli i thjeshtë, ama i thjeshti e jo horrat, kriminelët, vrasësit, hajdutët, kontrabandistët, trafikantët e prostitutat, s’po munden që s’po munden ta kapërcejnë dot lirshëm.

Bepja, për një çast, hodhi një vështrim të shpejtë mbi orën e dorës. Gati sa nuk i ra ballit me pëllëmbë. Oh, Zot, sa kohë kishte humbur me plakun. Kështu rrezikonte takimin e shumëpritur të pasdites me vajzën e re e të bukur.

– Zotëri, të më ndjeni. Ka ende shumë njerëz në pritje dhe më duhet të punoj intensivisht. Siguroni ndonjë ftesë nga universiteti juaj i vjetër ose garanci nga miqtë tuaj që, sikurse thatë, nuk ju mungojnë dhe ejani përsëri. Ju siguroj që do t’jua japim menjëherë vizën që kërkoni, – i tha Bepja me një frymë plakut dhe ngriu në çast, sikur dikush t’ia kishte prerë befas fillin e një energjie të padukshme që gjer atë kohë e mbante lidhur me të moshuarin. Taktikë e suksesshme e Bepes.

Ashtu si të tjerët më parë, edhe plaku e kuptoi se ishte çasti të linte sallën përpara se ta urdhëronin për këtë. Teksa psherëtin thellë e dridhet pareshtur, nis të dalë i mbështetur mbi shkopin me fund të gomuar. Kur kishte bërë më shumë se gjysmën e udhës dhe ende s’e kishte lënë sallën, Bepja vuri re se plaku kishte harruar të marrë pasaportën, e cila kishte mbetur gjithnjë atje, në hapësirën gjysmërrethore të sportelit.

– Zotëri, harruat të merrni pasaportën, – i thirri Bepja me zë të lartë nëpërmjet mikrofonit.

– Gjysh, pasaportën, – i bënë zë disa nga vizëkërkuesit e ulur në radhët e para.

Një vajzë adoleshente nxitoi drejt sportelit dhe mori në duar pasaportën.

– Gjysh, merreni. E harruat në sportel, – i tha vajza me një frymë, duke ia zgjatur plakut.

Plaku ndaloi së ecuri, u kthye paksa nga vajza, ofshau thellë si të mos ngopej mirë me ajër dhe mohoi me kokë, ndërsa nënqeshte hidhur dhe plot trishtim.

– Lëre atje, në sportel, o vajzë e mirë, se nuk më nevojitet. Nëse një pasaportë nuk vlen as sa për një vizë, dije, o bijë e gjyshit, se ajo nuk vlen për asgjë. Dhe, m’i thuaj atij zotërisë te sporteli se, sikurse u rrëzua Muri i Berlinit, edhe ky muri i madh kinez në mes të Europës, me emrin Shen Gen o Shan Gai, do të bjerë se s’bën një ditë. Kështu ndodh gjithnjë. Në fillim njerëzit përpiqen t’i kapërcejnë e t’i kalojnë muret e larta, pastaj vetëm t’i rrëzojnë e t’i sheshojnë. O bijë e gjyshit, ti dhe shokët e shoqet e tua do t’i rrëzoni të gjitha muret e ndarjes së madhe e pastaj të lumturit ju. Si unë dikur, do të shkoni lirshëm në porte e aeroporte dhe do t’u vënë vetëm një vulë të thjeshtë, një vulë për të gjithë botën. S’do të ketë më Shen Gen. Jo. Nuk ka për të pasur.

Post Scriptum

Tregimi “Shen Gen” natyrisht që do ta mërzisë, do ta shqetësojë dhe do ta indinjojë zotin Bepe. Nëpunësi burokrat dhe i korruptuar do të lusë rastin “fatlum” që autori të trokasë një ditë në sportelin e frikshëm të vizave që ai ta linçojë, ta terrorizojë e ta torturojë. Me siguri edhe më rëndë se akademikun B. P.

Për këtë shkak serioz, deri në momentin e shumëndërruar të liberalizimit të vizave nga BE-ja, autori preferon të mbetet anonim e të prezantohet thjesht me iniciale.

Juaji F.R.T.
Janar 2007
Marrë nga botimi i dytë i librit me tregime dhe novela
“Një natë jetë” (Onufri 2024).

TV-ja holandeze sonte ia “kushtoi” rreth gjysmë ore analizë dhe ekspetizë sulmit të Izraelit në Iran (madje redaksia e kishte gatitur dhe një pasqyrë rrteh historisë së marrëdhënieve, që nga kohët e vjetra me Persinë), sulm që me zhargonin ushtarako-politik do duhej “interpretuar” si përgjigje ndaj sulmit me raketa të Iranit, në fillim të Tetorit.

“Sulm-përgjigje”, sulm-revansh, përgjigje ushtarake, përgjigje e krenarisë etj. quaje si të duash, dhe TV-ja holandeze e kishte ftuar në studio një ekspert të madh, ekspert të mbrojtjes, i cili me pak fjalë, pasi ta pyesnin, do ta formulonte tendosjen izraelito-iraniane si dhe mundësinë e eskalimit të konfliktit në rajon. Bukur, kureshtarët, ata me qasjen “ushtarakisht” prapa TV-xhamave mund të ngelin gojëhapur, ndokuj tjetër i “shuhet” kureshtia për gjërat që nuk i dinte etj. Ekspertët është supozuar t’i dinë gjërat më thellë, sepse atë punë kanë, prandaj dhe janë “ekspertë”, prandaj quhen ashtu.

Mirëpo në rastin tonë (nëse unë ta kisha një TV, jo se kam ambicje por sa për sonte dmth.), mua më duhej sonte ndonjë ekspert, super-ekspert për shmangien e luftrave, jo për ndezjen dhe as për “analizat” e luftrave. Unë s’do e kisha ftuar sonte asnjë ekspert “ushtarak”. Ajo kryesorja, fakti i thjeshtë që e dinë të gjithë, e di dhe unë si joekspert, është pakashumë si vijon: sulmoi atëherë Irani, tani ia ktheu Izraeli… uroj të ndalet me kaq. Pikë.

Sepse e thjeshtë është, s’na nevojiten fare ekspertizat ushtarake. Nëse bombat e raketat kthehen, nëse vazhdohet me krenarinë e me revanshimet, atëherë s’i kemi punët aspak mirë. Psh. bomba janë dhe bombat atomike, e tmerrshme, e pafalshme që atëherë i përdorën amerikanët, mirëpo meqë fjalën e kemi për temën e “ravanshimit” atëherë sikur duhet thënë fat i maaadh që japonezët s’i patën atëbotë. Sipas filozofisë revanshuese, sikur t’i kishin patur atomikat, do shtrëngoheshin dhe ata t’ua kthenin amerikanëve me t’njëjtën “monedhë”, tekefundit dhe thjesht nga inati. Pastaj rishtas, mos pyet, gjeneralët amerikanë do na inatoseshin sa s’ka më, do ua kthenin me hidrogjenikat… me bombat shumëfish më të tmerrshme, apo ku ta dimë, e tmerrshme dhe vetëm imagjinata.

E qartë, ne lexuesit e lajmeve apo TV-shikuesit ordinerë s’jemi ekspertë, si dimë gjërat siç i dinë ekspertët e ftuar në TV, as si eksperti i mbrojtjes holandeze, as si ekspertët e mbrojtjes iraniane, as izraelite, as si panumër ekspertë dhe analistë të lartë të NATO-s, ekspertët është supozuar t’i dinë të gjitha detajet ushtarake.

Mirëpo ca detaje të vogla i dimë dhe ne shikuesit ordinerë të TV-së, e dimë shumë mirë madje: ti 1 grusht, ti më grushtos, s’jam boksier por gjaku nxehet nga inati, ta kthej dhe unë ndonjë të nxehtë. Ti më godet si “bambarder” qebesa do blej dhe unë ndonjë raketë (psh. Irani i pati blerë ca raketa të rrezikshme nga Rusia, atëbotë as ShBA, as Izraeli as askush s’qe ndjer mirë). Ti rishtas një shqelm dhe unë ta kthej, ti karatist edhe unë shtirem si Brus-Li, ti xhudist por kam dhe unë pak ujë në sy… s’ia them hiç me xhudot, mund t’bëhem gazi i botës por do shtirem dhe unë xhudist.

Etj. etj etj. dmth. “the point” (siç ia thonë amerikanët), nëse me gjithë mend e kemi t’ia nisim luftës atëherë tjetër gjë, por uroj që Irani t’mos revanshohet, ekspertët e Iranit më mirë të justifikohen me faktin se e dinin që Izraeli do sulmonte (ishte e pritshme, ashtu-kështu patën sulmuar me raketat dhe ata), se ishin përgatitur për sumin e Izraelit, se dëmet e sulmit izraelit ishin minimale, se s’ka nevojë për bujë e madhe… etj.

Ka plot akte diplomatike dhe panumër fjalë të matura për t’i shmangur luftrat, për t’i evituar katastrofat. Thjesht sepse nëse vazhdohet me revanshimet, atëherë sikur rishtas na imponohet ajo frika si më lart, imagjinata; çfarë nëse japonezët atëbotë t’i kishin patur dhe ata “bombat”… çfarë nëse t’ishte vazhduar me revanshime etj. etj., e tmerrshme dhe vetëm imagjinata.

“Sytë e lumit tim” të LIDA LAZAJ (Xhamo)

Dje,LIDA LAZAJ(XHAMO);më dhuroi librin e saj “Sytë e lumit tim” dhe ngaqë kam deklaruar,se leximi është karburanti im i përditshëm,unë me këtë libër jam marrë deri në orën 22.00 të mbrëmjes. Ndodhi si me atë që i biri i tha babait:-Baba,kam zënë një hajdut.Ta mbaj apo ta lëshoj?
Mbaje,-i bërtiti i ati. E mbaj,po nuk më lëshon ai,- tha i biri.
Kështu ndodhi dhe me mua.”Hajduti” që nuk më lëshoi,është ky libër,i shkruar me shpirt,nga LIDA LAZAJ(XHAMO). Tek shkruaj këtë”e shkruar me shpirt”,më vjen ndlrmend nobelisti anglez,BERNARD SHOW që thotë:-Çdo libër që është shkruar me shpirt,ia vlen të lexohet. Dhe jo vetëm kaq,qysh në shekullin e XIII-të,persiani,MEVLANA XHELALAUDIN RUMI (1207-1279) thotë:” Kur i bën gjërat me shpirt,ndjen një lumë gëzimi që lëviz përbrenda”.Kështu ka ndodhur me autoren dhe nuk e luan topi. Sa ta lexosh librin dhe,para teje si lexues,si në rontgen ,shfaqet ky gëzim i autores dhe bëhet jo vetëm i dukshëm,por dhe i prekshëm. Pyetjes pse bëhet i dukshëm gëzimi i autores, e gjen përgjigjen në faqet e librit;se ajo shkruan për vendlindjen e saj,DARDHËN dhe në libër ka copëza nga shpirti i saj,A nuk thotë VOLTERI:”Vendlindja është vendi ku robërohet shpirti?”. Më tej,LEON TOLSTOI(1828-1910) porosiste:”Përshkruaj fshatin tënd dhe ke përshkruar botën”. Autorja nuk e ka”përshkruar” fshatin e saj,DARDHËN,por e ka”klonuar” vendlindjen e saj dhe ti,si lexues,sa ndjen kënaqësi me ato që lexon, aq ndjen keqardhje që nuk je nga Dardha.
*
Po të shihni titullin e esesë sime,unë librin e kam quajtur”libër ujë”. Kjo metaforë, në të vërtetë,nuk është imja.E kam “vjedhur” nga shkrimtari humorist amerikan MARK TWAIN (TVEN) (1835-1910).Ky shkrimtar i madh,ngaqë ishte shumë modest,thotë:”Unë e di që librat e mira janë”verë”, të miat,janë “ujë”,por,ku rrinte dot pa e kripur me humor thënien e tij:”Epo shumica e njerëzve ujë pinë”! Kësaj metafore unë i shtova mtaforën time:-Ujë që e piva të tërë.
Të tërë e piva,por ky ujtë e DARDHËS,qenka nga një burim i magjishëm që,sa e pi, nuk ta shuan etjen,por kërkon gotën tjetër.
Por le t’i lëmë referencat dhe analogjitë dhe të flasim pak për librin. Për mendimin tim,nuk kam lexuar një libër në prozë,të shkruar si poezi si të autores.Autores sikur i këndon shpirti për vendlindjen e saj dhe ,tek shkruan me aq dashuri,duket këtë gëzim që ndjen,sikur e kthen si një peshqesh apo dhuratë që do të na i falë neve,lexuesëve.
LORKA(1898-1936),Poeti i mdh Spanjoll që e vranë fashistët e Frankos ka thënë:”Çdo libër është një oborr.Lum ai që di ta mbjellë atë”oborr” dhe me lulet e tij ushqen shpirtin e vet.” LIDA LAZAJ(XHAMO) jo vetëm këtë oborr e mbush me lule,por nuk ushqen vetëm shpirtin e saj,por dhe shpirtin e çdo lexuesi. E gjeni shpirtin e saj të madh në në skicën e parë “ADELAJDA” dhe vazhdon duke u rritur nga faqja në faqe.
Unë jam 82-vjeç dhe,pa modesti të rreme,janë qindra e qindra librat që kam lexuar,por ka faqe të këtij libri,ku me të vërtetë jam përlotur. Unë jam fshatar den baba den dhe,më duket,se,ndërsa autorja mbredh rrugëve të Dardhës,duke treguar që nga rrugicat,që nga shtëpitë e ngurta,mbuluasr me plloça,ngaqë gjakun e kam nga Skrapari.më duket sikur ose jam në VËRZHEZHË nga ishte imat,o në NISHICË nga ishte Nëna ime. Njësoj dashuritë për hallot,për tezet por,për të qenë i sinqertë,kam qarë për DORIN,kalin e babait të autores.Për kafshët thuhet”ngordhi”,por të lë LIDA?DORI vdiq. Trishtimi në familje është i madh.Por Autorja nga nuhatjen e një mendimi me vlerë,e kapërcen këtë trishtim me një”happy end”:” me litarët që babai i kish për DORIN,i vari mbi një degë arre dhe i bëri lisharës ku lëkundeshim e duke e mbushur me cicërima.Aluzioni është i shprehur:jeta vazhdon dhe e mund vdekjen.
Ose”Duart e vëllait”.Sa prekëse! Dihet se kurrë nuk e do një vëlla motrën, sa motra do vëllanë. Një”copë shpirti” i autores është skica që i kushton mësuesit të saj,DHIMITËR FARMAQI. E ka sjell si të gjallë dhe,tek lexoj për këtë mësues,them:-Ah të kisha një nxënëse si,kjo.LIDA! Duke “kënduar” për mësuesin e saj, më vjen ndërmend ajo që ka thënë ALEKSANDRI i MADH,për mësuesin e tij, ARISTOTELIN:”Më ngriti nga toka në qiell”. Dhe nuk është vetëm kaq.Një ish-nxënës rebel,gjatë LUFTËS kundër gjermanëve tël Hitlerit, u bë HERO i B.S, dhe kur po i jepnin Yllin e heroit,tha:”Këtë yll vendosjani mësueses sime se ajo më ka mësuar të bëhem i tillë. Dhe një homazh për mësuesin e nderuar DHIMITËR FARMAQI se,saj tij, kemi një POETE dhe një shkrimtare si LIDA LAZAJ(XHAMO) që vë shprtin e saj kur shkruan. S’kam si mos citoj,GËTE që thotë:”Çdo shkrimtar,në një farë mase, paraqit në veprat e tij,vetveten,ndonjëherë edhe kundër dëshirës së vet”. Në gjykimin tim, sikkur të kishte një panel me specialistë të kritikës letrare,nuk kam dyshim që ky libër do qe më i zgjedhuri dhe do merrte çmimin e parë.Por kritika letraere,në Shqipëri,ka vdekur siç ka vdekur Lidhja e Shkrimttarëve duk e na bërë të vetmën vend në Evropë pa Lidhje Shkrimtarësh dhe kritika ose ka mbetur ose në dorë të amatorëve,ose të atyre që vrapojnë pas emrave të vjetër,disa prej të cilëve,do t’i quaja me gjuhën e MIGJENIT:”Paçavra që zunë myk(poa atë në tempuj”,
Lxuesëve u them vetm kaq:provoni ta lexoni këtë libër kaq të bukur dhe do shihni në kam të drejtë. E sa për LIDËN nga DARDHA e di pse ka shkruar me kaq dashuri,se në DRADHË ka ardhur “VAN GOGU dhe ka lyer penelin e tij për tëvizatuar”:A ka metaforë më hiperbalzuar se kaq?
Pena-plug.LIDA LAZAJ(XHAMO)!
Tiranë,24 tetor 2024

TIRANE

Dosja që ish-Sigurimi i Shtetit ka krijuar për shkrimtarin Martin Camaj, mund të jetë manipuluar. Në këtë përfundim arrin një grup pune i ngritur nga Autoriteti i Dosjeve për të verifikuar firmën e shkrimtarit.

Firma e shkrimtarit Martin Camaj në dokumentin ku pretendohet se ai pranon të bëhet bashkëpunëtor i ish-Sigurimit të Shtetit, mund të jetë e manipuluar. Në këtë përfundim duket se arrin grupi i punës i ngritur nga Autoriteti i Dosjeve, i cili ka bashkuar ekspertë të policisë shkencore, kaligrafisë dhe ish Stasit gjerman. Për “News 24”, kreu igrupit të punës, sqaroi. Hetimi administrativ është ende në proces.

“Ka dyshime serioze për firmën e tij sepse kjo firmë e tij, ndryshon katërcipërisht me firmat e tij që gjenden në arkivën e bashkëshortes së tij dhe në arkivën e Mynihut ku ai ka punuar”.

Pak vite më parë, publikimi i disa pjesëve të dosjes së tij, e etiketoi atë si bashkëpunëtor të Sigurimit famëkeq, edhe pse, fill pas dokumentit ku pretendohej se pranoi të bëhej bashkëpunëtor, ai u arratis nga Shqipëria dhe dokumentet e dosjes së tij, tregojnë në fakt si përndiqej Camaj në Gjermani. Një hetim administrative nisi asokohe:

“Për te verifikuar disa elemente që ne dyshojmë realisht se kjo dosje I ka të falsifikuara në vetvete”, tha Nikolla, anëtar I Autoritetit të Dosjeve.

Shkrimtar e albanolog, Martin Camaj u arratis nga Shqipëria gjatë diktaturës dhe pas qëndrimit në Ish Jugosllavi e Itali u vendos në Gjermani prej ku shkroi disa vepra e studime që në Shqipëri erdhën vetëm pas rënies së regjimit.

Më 23 tetor 1871, lindi “Homeri i letrave shqipe”, At Gjergj Fishta. Vepra që përjetësoi figurën e tij si krijues është epika “Lahuta e Malcis”, së cilës i kushtoi 40 vjet punë.

Krahas barabitjes me “Iliadën” e autorit helen, në veprën e Fishtës do të gjendeshin afinitete edhe me stilin e Dantes dhe të Gëtes, për nga pleksjet e mitologjisë me realitetin, mendimi filozofik dhe dramaticiteti. Fishta ka qenë frat françeskan, arsimtar, shkrimtar, përkthyes dhe po ashtu kryetar i komisionit për hartimin e alfabetit në Kongresin e Manastirit, anëtar i delegacionit të qeverisë Përmeti në Konferencën e Versajës, zëvendëskryetar i legjislativit shqiptar më 1921 si dhe përfaqësues diplomatik i shtetit shqiptar ndër disa konferenca ballkanike gjatë viteve ’30. Pas pushtimit italian u zgjodh anëtar i Akademisë së Italisë, që e priti ngrohtësisht ardhjen e “Perandorisë Romake” në Shqipëri në veprën e fundit të jetës së tij, shkrime të cilat më pas u përdorën nga regjimi fashist për qëllime propagandistike.

Pas dekadës së dytë të shekullit 20, Fishta iu imponua kulturës shqiptare jo vetëm si shkrimtar (poet, dramaturg, prozator etj.), por edhe si kritik, historian i letërsisë dhe estet. Për një gjysmëshekull, ishte figura mbizotëruese e letërsisë shqipe, madje sa ishte gjallë u kurorëzua “Poet kombëtar”. Për kontributet e tij u nderua me urdhra nderimi dhe dekorata nga autoritetet osmane, austro-hungarezët, grekët, kleri katolik dhe italianët. Pas vitit 1945, kur u vendos regjimi komunist, vepra e tij u ndalua dhe qëndroi e tillë deri kur ra diktatura komuniste. Mësimet e para i mori në seminarin françeskan të Shkodrës. Studimet e mëtejshme i ndoqi në Bosnjë, në disiplinat e filozofisë dhe të teologjisë. Fishta qe drejtori i parë shqiptar i Shkollës Françeskane. Në drejtimin e tij, u mundësua që shqipja të përdorej në katedër si gjuhë mësimi.

Si përfaqësues i shoqërisë “Bashkimi” mori pjesë në Kongresin e Manastirit dhe në cilësinë e kryetarit, drejtoi veprimtarinë e Komisionit të Alfabetit. Në vitin 1913, themeloi revistën letrarekulturore “Hylli i Dritës”. Gjatë Luftës së Parë Botërore, bashkëthemeloi me Luigj Gurakuqin Komisinë Letrare, që kishte për qëllim krijimin e gjuhës letrare kombëtare. Gjatë vitit 1920 u caktua Sekretar i Përgjithshëm i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris. Po atë vit, u zgjodh deputet i Shkodrës. Mori pjesë në Revolucionin e Qershorit 1924. Për kontributin e dhënë në lëmin e edukimit, të letërsisë dhe të fesë, Fishta mori dekoratën “Foenix” (1931), si edhe u bë anëtar të Akademisë italiane (1939). Në 1886, vetë i gjashti dhjak u nis për në Bosnie nga Urdhri Françeskan. Vitin e parë të provës e kaloi në Guçjagorë afër Travnikut, ku sipas sharteve të urdhrit ndërroi emrin në Gjergj. I rrethuar nga një mjedis ku kultivohej edhe nacionalizmi kroat, ku njihej edhe nacionalizmi serb e malazez, prej ku dhe mori shkas për të frymëtuar nacionalizmin në veriun shqiptar.[5] Në kontakt me françeskanin boshnjak Grga Martiæ (1822-1905) dhe lirikun kroat Silvije Strahimir Kranjèeviæ (1865-1908), ai u ndikua nga vargjet e tyre dhe të Kaèiæ, Mažuraniæ dhe Njegoshit. Në vitin 1893 kreu me lavd këndimet në Bosnie dhe vetë i gjashti u kthye në vendlindje, ku u bë meshtar më 25 shkurt 1894 duke çuar meshën e parë në kishën e Troshanit.

ANGAZHIMET

Pasi u kthye nga Bosnja, punoi për disa vite mësues në Kolegjin e Troshanit. Të dielave mbulonte me shërbim meshtarak në kishën e Zojës Nunciatë në Lezhë, ku shërbeu si famullitar (1896-1897). Në 1899 u caktua famullitar i përkohshëm në Gomsiqe, nën juridiksionin kishtar të Abatit. Në 1899 qe ndër anëtarët themelues të shoqërisë “Bashkimi”. Në 1902 u emërua sekretar i Komisariatit Gjeneral të Misionit Françeskan në Shkodër dhe po atë vit u bë i pari drejtor shqiptar i shkollës françeskane. Porsa mori drejtimin e shkollës, ndërroi gjuhën e mësimdhënies nga italishtja në gjuhën shqipe. Me mbarështimin e tij, iu shtuan edhe klasët që atëkohë quheshin qytetnore. Duke qenë në periudhën osmane ndoshta e vetmja shkollë kombëtare në Shkodër, duke u nderuar më pas edhe nga Xhonturqit ngaqë ishte pa ndikime të huaja si shkollë. Më 15 shkurt 1907 me Gjeçovin themeloi të parën bibliotekë shkollore në viset shqiptare. Në nëntor 1908 Fishta si përfaqësues i shoqërisë Bashkimi mori pjesë në Kongresin e Manastirit, ku u ujdisën për alfabetin. Me kryengritjen e Mbishkodrës në 1911, Arqipeshkvi Serreqi i dërguar nga autoritetet osmane, mori me vete Fishtën dhe Bumçin në Podgoricë për të ndërmjetësuar për paqe mes autoriteteve dhe prijësve të maleve.

POLITIKA

Me administrimin ndërkombëtar të Shkodrës, Fishta drejtoi të përkohshmen “Hylli i Dritës”, por u mbyll pas një viti prej autoriteteve prej artikujve thumbues të vetë Fishtës. Për shkak të qëndrimeve të tij, autoritetet lëshuan urdhrin që të syrgjynosej në Maltë, gjë për të cilën u strehua ndër famullitë e krahinës dhe kleri i lartë ndërhyri që t’i pezullohej urdhri i mërgimit. Me pushtim-administrimin austro-hungarez pas 1916, botoi fletoren “Posta e Shqypniës”. Po atë vit çoi shtypshkronjën në Shkodër, e cila do të marrë emnin “Shtypshkroja Françeskane”: françeskanët që deri atëherë botonin tek shtypshkronjën “Nikaj” tashmë nisën të botonin vetë. Më 6 qershor 1921 u zgjodh deputet i prefekturës së Shkodrës. Fishta në fillim u zgjodh anëtar e më vonë kryetar i komisionit të buxhetit, anëtar i komisionit të arsimit dhe në gusht të atij viti u zgjodh nënkryetar i Parlamentit. Kur iu desht ta linte, propozoi Marlaskajn si zëvendësues. Në tetor së bashku sivëllaun Dodajn, shkuan në Romë për të takuar Kryetarin e Urdhnit dhe u pritën nga Papa Benedikti XV, ku morën ndihma për hapjen e shkollës publike “Illyricum”.

Në fillim të vitit 1922 u nis në Mbretërinë e Bashkuar, në shkurt, 1922 nga Liverpuli, pas 12 ditëve mbërrin në Amerikë. Takoi senatorë katolikë, të cilët ndikuan tek Henry Cabot Lodge i Partisë Republikane, për njohjen diplomatike Shqipërisë së pavarur. Fishta mbështeti Lëvizjen e qershorit, por me rikthimin e legjitimitetit nga forcat e Ahmet Zogut, shkoi dhe qëndroi në arrati deri në vitin 1926, kur pati një dekret të veçantë për amnistim. Gjatë gjysmës së parë të viteve ’30 ka qenë përfaqësues diplomatik i shtetit shqiptar nëpër konferencat parapërgatitore të Kuvendit Ballkanik më 1934 (Athinë, 1930; Sofia, 1931; Bukuresht, 1932). Prej 1935 deri më 1938 shërbeu ministër provincial i Françeskanëve në Shqipëri. Më 1937 u tërhoq nga jeta publike, duke iu përkushtuar jetës rregulltare dhe krijimtarisë së vet që e lëvronte në kuvendin e urdhrit përbrinjë Kishës së Gjuhadolit. Pas pushtimit italian, më 3 qershor 1939 u zgjodh anëtar i Akademisë së Italisë. Më 1940, Papa Piu XII e priti atë në një audiencë të gjatë në Vatikan.

Nga fundi i vitit 1940 shkoi në Troshan, ku kishte nisë së pari jetën rregulltare dhe atë letrare. Sëmuret më 10 dhjetor ku iu gjendën pranë miku i vet Doda dhe sekretari Volaj. Më 14 dhjetor e sollën në Shkodër, ku u shtrua në spital për një sëmundje zemre dhe polmoni. Më 22 dhjetor ra një borë e madhe dhe Fishta mori një polmonit që e rëndoi shëndetin e tij. Më 27 dhjetor, mjekët humbasin shpresat dhe Fishta ra në kllapi. Më 30 dhjetor 1940 ndërroi jetë në spitalin e Shkodrës. Në valën e Revolucionit Kulturor, më 20 mars 1967 eshtrat e Fishtës me urdhër të strukturave të shtetit komunist u zhvarrosën nga Kisha e Gjuhadolit. Sipas një dëshmie, eshtrat e tij me të sivëllezërve të tjerë u hodhën pas tri ditëve në lumin Drin. Por dëshmi të tjera përcjellin se eshtrat u shpëtuan, u ruajtën dhe u varrosën tinëz sërishmi në varrezat e Rrëmajit në Shkodër. U rivarros më 1996.

VEPRA

Në fushën e letrave Fishta lëvroi gjini të ndryshme si poezinë epike ashtu edhe atë lirike e satirike, dramën, publicistikën dhe përkthimin. Si ndër më përfaqësuesit të poetëve romantikë, shkroi vepra që zhvillojnë tema të poezisë gojore dhe të traditës, duke u mbështetur shumë mbi modelet stilistikore folklorike dhe duke përfshirë metrikën folklorike. Fillimisht u shqua në anonimat në sajë të dy këngëve të “Lahutën e Malcis” (Zarë, 1905 dhe 1907), i ndikuar nga poezia epike e sllavëve të jugut, si dhe nga vargjet e Grga Martiæ dhe poeti kombëtar malazez Njegoš. Me ritmin e poezive popullore, herë-herë i përngjasonin kumteve homerike, duke evokuar përplasjet e deriatëhershme osmano-malazeze ku aktorët shqiptarë nëpër vargjet e tij ishin malësorët (Marash Uci, 1905) dhe shkodranët (Oso Kuka, 1907) përpunohej ideja e armiqësisë kundër sllavëve. Sentimentet antiturke në veprën e tij do t’i shkruante vetëm në këngët që botoi pas pavarësisë së vendit.

I financuar nga qeveria austro-hungareze, më 1907 botoi në Sarajevë në mënyrë anonime përmbledhjen me poezi satirike Anxat e Parnasit (rib. Anzat e Parnasit), duke hedhur kështu themelet e zhanrit të satirës në letërsinë shqipe. Ka dëshmi shkrimore që ka lënë pas piktura dhe po ashtu qe arkitekti i njërës prej kishave të Shkodrës.[Ka botuar 9 tekste dramatike. Përshtati veprën Le Furberier Escarpet të Molierit në pjesëzën Dredhitë e Patukut, e pabotuar, dorëshkrimi i së cilës gjendet në Bibliotekën Françeskane në Shkodër. Me ardhjen në pushtet të regjimit komunist, Fishta u shpall “armik i popullit” dhe si autor u ndalua sepse kryevepra e tij “Lahuta e Malcís” është antisllave. Ndër akuzat e tjera që i bëheshin postum qenë edhe pranimi i medaljes së dhënë nga sulltani, të qenët agjent i austro-hungarezëve kur botonte Posta e Shqypnís si dhe për mosrefuziminin e titullit akademik i Akademisë së Shkencave të Italisë fashiste pasi kjo pushtoi Shqipërinë.

MERITAT

Pas propozimit të valiut Hasan Riza Pasha, sulltani i kishte akorduar Fishtës dekoratën e klasit II “Maarif Nishani” për merita të veçanta në fushën e arsimit. Më 28 janar 1912, Klubi “Gjuha Shqype” në pallatin ipeshkvnor në praninë e Imzot Serreqit, përmes kryetarit të saj Ndoc Çobës, i cili më këtë rast mbajti edhe një ligjëratë mbi veprimtarinë e tij, i dhuroi Fishtës një kurorë argjendi për merita në krijimtarinë letrare dhe po këtë vit ai dekorohet dhe nga Mbretëria Austro-Hungareze me medaljen “Ritterkreuz” (1912), për kontributin kulturor në Shqipëri, qyteti i Beratit i dërgoi një pupël ari (1913), Piu XI “Medaglia di Benemerenza” (1925), Urdhri françeskan e dekoroi “Lector Jubilatus” (1929), Greqia me dekoratën “Phoenix” (1931); qeveria italiane e bëri anëtar të akademisë së saj më 1939. Me rastin e 130-vjetorit të ditëlindjes së tij, Këshilli i Bashkisë së Lezhës e bëri “Qytetar Nderi”. Në këtë mbledhje përkujtimore, një grup intelektualësh kërkuan nga Kryetari i Qarkut dhe Prefekti që t’i bëhet një propozim Presidencës që t’i akordojë poetit të madh titullin e lartë “Nderi i Kombit” për merita të shquara në shërbim të Kombit Shqiptar. Kjo dëshirë u realizua nga presidenti Alfred Moisiu më 28 nëntor 2002.

LETËRKËMBIMI

Njihen dy letra që Fishta i ka drejtuar Benito Musolinit. Letra e parë i takon vitit 1934 dhe është e postuar në Livorno, Itali. Është e shkruar italisht, herë-herë me fjalë jo të italishtes së sotme. Duke ndier se nuk i mbetej shumë për të jetuar, Fishta i kërkon Musolinit që vepra e tij të botohet e plotë dhe “e paraqitshme”, gjë që nuk mund ta bëjë as Urdhri Françeskan dhe as Provinca e Fishtës. Dhe, të ardhurat nga shitja e veprës t’i kalojnë kësaj province. Deri në atë kohë dijetari shqiptar thuajse e kishte mbyllur ciklin e gjithë veprimtarisë së tij, pavarësisht rishikimeve të mëvonshme. Lutja qëndron në botimin e të shtatë vëllimeve të veprës ku përfshihen poezia ajo epike me “Lahutën e Malcís”, lirika, drama, satira politike dhe sociale, proza, përkthimet nga Iliada e Homerit, Molieri etj. Letra e dytë e Fishtës drejtuar Musolinit është shkruar në Romë, më datë 27 prill 1940, dhe po ashtu si letra e parë mban edhe vitin përkatës fashist, viti XVIII, i drejtohet tashmë udhëheqësit, Duçe.

Në këtë letër të shkurtër i shkruan për prof. Gino Bottiglioni i Universitetit të Bolonjës që në atë kohë ishte thirrur nga Akademia Italiane, anëtar i së cilës u bë edhe Gjergj Fishta në 1939, i ngarkuar me misionin për të promovuar studime në të gjitha fushat e dijes dhe për të drejtuar të rinjtë studentë. “Qendra jonë e Studimeve Shqiptare do donte një impuls të dukshëm nga profesori i Universitetit të Bolonjës ku me nismën e tij, po organizohet një grup të rinjsh veçanërisht i përkushtuar ndaj albanologjisë”. Për këtë Fishta “guxon” t’i drejtohet Duçes dhe “gjykimit të tij të ndritur” për t’u gjetur një mënyrë që ta shtyjë më tej këtë nismë. Letra drejtuar Jakomonit, mëkëmbësit të mbretit Viktor Emanueli III është një lutje për të ndihmuar albanologun Norbert Jokl./ Gazeta Panorama

A jena dasht?

M’perhimet koha
e sytë m’lagen
ranës s’orës,
tash s’po kujtoj
dhe pse kje veç dje:

A jena dasht?

Kur trupi të përkulet si dega nën peshën e borës
I lagët, i randë,
kur vedit don me i ken bilgaç
për mos me u thy,
du me u pyt:

A jena dasht!?

Kur endem me majt të fiksume fotogramat e ditve tona e ato,
shkimen përtok,
fshehen nan shtroja,
era tinzare m’i tret larg,
të pyes:

A jena dasht!?

O, çfar tmerri me t’harru
etun
prej dëshire për mos me t’humb.
Ngas vrap si në një arenë kuajsh
e mes djersësh,
në zhgulm këlthas
ma fort,
ranës nën thundra
që n’copza pasqyrash thyhet
tu e pytë:

A jena dasht!?

Rrugës që qindra herë e shkelem përkrah
nuk ja njoh ma bordurat,
e fundit t’saj nuk asht ma shpia,
veç një napë e zbeht më m’shtillet
syve,
e ti mëçefesh,
diku larg,
ndaj te pyes:

A jena dasht!?

Jam tu u çmend dashni.
Jam ka t’i harroj gjijt,nishanet
shtatin,
ku gishtat kisha njit ka vite,
si n’jerm po e pves,
at qi prej trupit tonë mbet:

A jena dasht!?

Midis k’saj kohe,
që kohën ma vjedh,
dy krahë flutre t’leht sa
shpirti rrahën,
e mbi shpatulla t’thyeme
mu p’shtetën
kadal.

Ma nuk bzana..
po,
jena dasht!…(lm)

Fabio Levi (1949), është profesor nderi i Historisë Bashkëkohore në Universitetin e Torinos. Aktualisht është president i Qendrës Ndërkombëtare të Studimeve Primo Levi. Ka qenë një ndër nismëtarët e themelimit të kësaj qendre në vitin 2009 dhe e ka drejtuar atë për tri mandate. Në fazën e parë të karrierës së tij shkencore, ai është marrë me historinë shoqërore dhe atë të industrisë. Qysh nga fundi i viteve ‘80, duke ndihmuar në fillimin e një linje të re kërkimi që deri atëherë ishte lënë plotësisht pas dore, ai studioi veçanërisht ngjarjet e persekutimit anti-hebre në Itali, duke botuar libra të ndryshëm mbi këtë temë.

Me vëllimin “Të mbyturit dhe të shpëtuarit”, botuar 40 vjet pas “A është, vallë, njeri…?”, Primo Levi përmbush dëshminë dhe reflektimet që kishin nxitur e frymëzuar librin e tij të parë. Ky vëllim me ese, për shkrimin e të cilit iu deshën dhjetë vjet, u botua nga shtëpia botuese Einaudi në pranverën e 1986-ës; ai është përkthyer në të gjithë botën dhe tashmë njihet si një vepër e jashtëzakonshme mbi natyrën e së keqes dhe atë të njeriut. Tashmë, më së fundi, është botuar edhe në gjuhën shqipe falë përkthimit të Aida Baros.

Në faqet e këtij libri zënë vend shqetësimet e shumta, të lindura nga ndryshimet që Levi vërente në botë dhe që i kishin pushtuar mendjen në periudhën e fundit të jetës, peshën e së cilave mund ta kuptojmë sot fare mirë: zbehja e kujtimit të Aushvicit; mosnjohja dhe mungesa e kujtesës historike te nxënësit dhe studentët që Levi ka takuar nëpër shkolla, të cilët e presin me skepticizëm thjeshtëzues dëshminë e tij, sikur shfarosja e hebrenjve të ishte diçka që i përket një kohe tejet të largët; dalja e historianëve negacionistë dhe revizionistë, që vënë në dyshim ekzistencën dhe veçoritë e gjenocidit hebre dhe të Lager-ëve; së fundi, irritimin e tij ndaj retorikës që përpiqet t’i ngurtësojë figurat e viktimave dhe të xhelatëve në rolet e tyre respektive.

“Të mbyturit dhe të shpëtuarit” është shkruar si ese, gjë që nxjerr në pah distancën me të cilën autori përpiqet ta trajtojë këtë çështje, e cila, ndonëse ka kaluar shumë kohë, mbetet sërish plot tensione dhe tepër aktuale; por nuk mungojnë pjesë rrëfimesh me ndjeshmëri të lartë, që vetëm një shkrimtar i madh si Levi mund t’ua ofronte lexuesve. Sa i përket idesë përmbledhëse të librit, mjafton të rikujtojmë pasazhin e shkruar në kopertinën e librit, në botimin e parë: “Ka ndodhur, ndaj mund të ndodhë sërish: ky është thelbi i gjithë asaj çka mund të themi”. Por mund të shtojmë: “Primo Levi i rikthehet përvojës së Lager-it nazist për ta analizuar jo si një fakt të kryer tashmë, një ngjarje të paparashikueshme e të kufizuar, domethënë si një aksident të Historisë, por si një ngjarje shembullore përmes së cilës mund të kuptojmë deri ku mund të arrijë njeriu në rolin e xhelatit dhe në atë të viktimës. Levi, me një ekuilibër dhe kthjelltësi të jashtëzakonshme, u përgjigjet pyetjeve që përballen me problematikat e sotme, por edhe ju flasin brezave të ardhshëm, për të cilët parabola naziste sa vjen e bëhet më e largët. Cilat janë strukturat hierarkike të një sistemi autoritar dhe çfarë teknikash përdorin për të asgjësuar personalitetin e një individi? Çfarë raporti krijohet mes dhunuesve dhe të dhunuarve? Cilat janë qeniet që enden në “zonën gri” të bashkëpunimit (me persekutuesit)? Si formohet një përbindësh? A ishte e mundur të kuptohej nga brenda logjika e makinerisë së shfarosjes? Kishte gjasa që të ngrije krye ndaj saj? Dhe sërish: si funksionon kujtesa gjatë një përvoje kaq të skajshme? Çfarë dinin, apo donin të dinin, gjermanët?

Levi nuk kufizohet vetëm në sqarimin e aspekteve të dukurisë “Lager”, që deri më sot kanë mbetur të errëta. Ky është edhe një libër “militant”, që lufton kundër çdo falsifikimi dhe mohimi të realitetit, kundër përbaltjes së sensit etik dhe faktit që njerëzit mësohen me atë lloj degradimi njerëzor, që mbush kronikat e këtyre dekadave. “Të mbyturit dhe të shpëtuarit” përbën një kontribut të rëndësishëm në krijimin e një ndërgjegjeje të re kritike».

“Të mbyturit dhe të shpëtuarit” ndahet në tetë kapituj, plus një parathënie e shkurtër dhe një përfundim. I pari i kushtohet “Kujtesës së poshtërimit”, shtrembërimeve dhe mangësive të saj. Levi duket se do të vërë në provë atë mjet – pra, pikërisht kujtesën – që, më shumë se kujtdo tjetër, i ka shërbyer atij, dhe pak të mbijetuarve si ai, për të përcjellë te të tjerët përvojën e internimit nazist. Përmes fjalëve të tij, ai na lë të kuptojmë se ndërgjegjësimi për kufizimet e kujtesës mund të na ndihmojë të zbulojmë edhe më mirë potencialin e saj të jashtëzakonshëm dhe tepër vendimtar krahas fakteve.

Por strumbullari i librit përbëhet nga kapitujt e dytë dhe të tretë, të titulluar respektivisht “Zona gri” dhe “Turpi”. Levi argumenton që hapësira mes kategorisë së viktimave dhe të xhelatëve nuk është bosh, por “aty ka figura të poshtra ose mjerane (ndonjëherë i zotërojnë të dyja cilësitë njëkohësisht), që është e domosdoshme t’i njohim nëse duam të njohim specien njerëzore”. Është një temë e vështirë kjo e formave të bashkëpunimit të fshehtë apo të pranimeve të heshtura mes viktimave dhe dhunuesve: Kapot, Prominenten-ët dhe të gjitha figurat e tjera groteske të privilegjuara në Lager dhe në getot hebraike, por edhe gjestet e rralla të mëshirës, shoqëruar me frikë, nga ana e popullsisë civile gjermane. Levi heton dhe përshkruan, por nuk gjykon; me bisturinë e tij verbale, rrëmon në mishin e gjallë të fakteve. Dhe arrin ta bëjë vetëm pas shumë vjetësh, sepse distanca e largët tashmë nuk do të prekte dhe aq ndjeshmërinë e shokëve që i mbijetuan shfarosjes.

Në kapitullin e tretë, hetimi i tij nxjerr në dritë një ndjenjë paradoksale: “turpin e të mbijetuarit”, ndjenjën e fajit të “të shpëtuarit”, i cili arrin deri aty sa të besojë që ka mbetur gjallë në vend të një tjetri, më të dobëti, më fatkeqi e më të ndershmi se ai, të cilit me sa duket, i ka marrë diçka. Ose turpi që nuk i ka dhënë ndihmë shokut përbri në momente të skajshme rreziku. Apo edhe turpi që i përket një race si ajo njerëzorja, që është përlyer në krimet më të tmerrshme, faji i të cilave bie mbi të gjithë e mbi secilin. Levi heton ndjenjat e veta dhe ato të të mbijetuarve të tjerë, duke u dhënë atyre ndjenjave një trajtë konkrete, të destinuar për t’i shtyrë lexuesit të reflektojnë për pasojat e pashlyeshme të tragjedisë së Lager-it.

Nuk mund të përmbledh me pak fjalë pasurinë e një reflektimi të gjerë, të saktë dhe me origjinalitet të madh, që shkon përtej dy kapitujve që përmenda. Por ndoshta ia vlen të shtojmë dy gjëra për të tërhequr vëmendjen tuaj. Në kapitullin me titull “Komunikimi”, ndër të tjera, autori tregon që në Auschwitz ishin mbyllur mijëra e mijëra të burgosur të ardhur nga vende të ndryshme, atje flitej në gjuhë të pakuptueshme me tyre, prandaj dhe ishte e pamundur të flisnin dhe të merreshin vesh. Dhe në një vend, ku mungonin fjalët për të komunikuar, thahej edhe aftësia e të menduarit dhe në këtë rrugë, rëndohej procesi i asgjësimit të të internuarve i shkaktuar nga persekutuesit.

Për sa i përket kapitullit me titull “Dhunë e padobishme”, teksa kujton shtazëritë vrasëse të kryera mbi të burgosurit, Levi thekson teprimin, fyerjet e padrejta, pra rrjedhimisht edhe të padobishme. Ato nuk shërbenin për asnjë qëllim. Kishin vetëm një synim: të shkaktonin vuajtje të pafundme, të poshtëronin dhe të përdhosnin viktimat. Nuk kishte asnjë arsye të përcaktuar qartë. Ose ndoshta kërkimi i arsyes, apo i arsyeve, të atyre sjelljeve çnjerëzore përbën një prej pyetjeve të mbetura ende pa përgjigje që na ka lënë Lager-i dhe që Levi na ndihmon ta formulojmë. Sepse ai ishte i vetëdijshëm se përballë një tragjedie me përmasa të tilla, në vend që të kërkohen përgjigje të mjaftueshme, por të pamundura të gjenden, është më mirë të vazhdojmë të ngremë pyetje. Të ngremë pyetje për Lager-ët nazistë, por edhe për qeniet njerëzore në përgjithësi, pra, për ne vetë.

Ndonëse ka larmi temash, “Të mbyturit dhe të shpëtuarit” është një libër i thukët stilikisht dhe me një ton tepër të përmbajtur; nga ana tjetër, duket qartë që është i trazuar nga gjendja psikologjike dhe konjitive së cilës i detyrohet forma e tij: është libri i një antropologu që përfshin veten në fushën e hetimeve; është libri i një njeriu që do të donte të dialogonte me indiferentët, me skeptikët, ish-xhelatët, por ndien drojë dhe neveri njëkohësisht (shihni kapitullin e fundit, “Letra gjermanëve”, ku autori tregon dhe komenton letrat e marra nga Gjermania pas botimit atje të librit “A është, vallë, njeri…?”

Është libri i një njeri që për të kuptuar xhelatët e vet, përpiqet të arsyetojë me mendjen e tyre, të shohë thellë në këndvështrimin e tyre dhe kjo lojë e tmerrshme rolesh i shkakton një vuajtje të padurueshme. “Të mbyturit dhe të shpëtuarit” ia detyron madhështinë e vet edhe kësaj, të qenit një ushtrim çnjerëzor objektiviteti.

Tani që përshkruam veçoritë thelbësore të librit, do të doja të thosha diçka se si lindi dhe u rrit në mendjen e autorit. Bëhet fjalë për një çështje me rëndësi, sepse për “Të mbyturit dhe të shpëtuarit” shpesh flitet si për një lloj testamenti, të cilit i vënë në dukje një damar pesimist, thuajse si një parashikim i fundit të afërt të autorit. Kur në fakt, duhet vënë në dukje lidhja mes shkrimit të librit dhe një linje mendimi që i ka rrënjët e veta të largëta qysh tek “A është, vallë, njeri…?”, shkruar më 1946 dhe që ndjek një rrugëtim kompleks, të cilin këtu vetëm se mund ta përmend.

Në krye të kapitullit “Letrat e gjermanëve”, i fundit i “Të mbyturve”, Levi shkruan: “A është, vallë, njeri…?” është një libër me përmasa modeste, por si një kafshë nomade, tashmë prej dyzet vjetësh lë pas vetes një gjurmë të gjatë dhe të ndërlikuar.” Kjo frazë, jo rastësisht shfaqet këtu, duke qenë se ai kapitull i tetë dhe i fundit përbën bërthamën më të vjetër të veprës – kujtojmë që botimi gjerman doli më 1961 – ai është pikënisja e një reflektimi të destinuar të shoqërojë autorin gjatë gjithë jetës pas luftës. Por, thënë këtë, lind pyetja se kur apo në çfarë intervali kohor ideja e një post scriptum për “A është, vallë, njeri…?” u shndërrua në idenë e një libri të ri.

Në një shkrim me titullin “Përvjetor”, botuar më 1955, në një revistë jo fort të njohur, atëherë kur për Shoah-në nuk flitej pothuajse fare as në Itali, as në Europë, Levi ngrinte pyetje mbi heshtjen e të mbijetuarve të Lager-it. Me kurajë, Levi vinte gishtin mbi arsyen e asaj heshtjeje: “Është turp. Jemi njerëz. I përkasim së njëjtës familje njerëzore, ku bënin pjesë edhe xhelatët tanë. Përpara tmerrit të fajit të tyre, edhe ne ndihemi qytetarë të Sodomës e të Gomorrës, nuk arrijmë t’i largohemi akuzës që një gjykatës mbitokësor, bazuar në vetë dëshminë tonë, do të ngrinte kundër gjithë njerëzimit.” Ai turp ishte shtysa për një reflektim të ri. Pak më pas do të shtoheshin të tjerë.

Në vitet ’70-të, Levi përkthen në italishte La notte dei girondini, një roman që flet për shfarosjen, shkruar nga Jacob Presser, historian holandez, që është marrë gjatë me deportimin nazist në vendin e tij. Në parathënie, duke folur për Lager-in, ai shkruante: “Ka ardhur momenti të eksplorojmë hapësirën mes viktimave dhe persekutuesve”. Ndonëse këto fjalë thënë më 1976, kthehen thuajse identike, dhjetë vjet më vonë në kapitullin “Zona gri”, termi i ri “zonë gri” nuk ekzistonte ende. Por mund ta rigjejmë në një letër personale drejtuar mikeshës së vet, Gabriella Poli-t, shkruar mes fundit të ’75-s dhe fillimit të ’76-s, pikërisht për librin e Presser-it: “Hapësira mes xhelatëve dhe viktimave është një zonë gri, nuk është e zbrazur”.

Historia e botimit të librit të Presser-it në Itali gërshetohet me ngjarjet politike të atyre viteve, gjatë të cilëve ndihet, në Itali dhe Europë, kërcënimi i një fashizmi të ri. Levi e denoncon në mënyrë të prerë dhe këmbëngulëse këtë kërcënim, në një editorial me titull Così fu Auschwitz, botuar në La Stampa, të Torinos, më 9 shkurt 1975. Ai vit është vendimtar; por edhe për një arsye tjetër. Botimi shkollor i “A është, vallë, njeri…?” ishte bërë gati qysh më 1972, por vetëm më 1975 Levi vendos të shkruajë një tekst të ri për t’iu përgjigjur pyetjeve më të shpeshta të lexuesve të tij, sidomos atyre të fëmijëve që kishte takuar nëpër shkolla, fëmijë 11-12-vjeçarë, adoleshentë të shkollave të mesme apo atyre teknike: si dëshmitar endacak që endej nëpër shkolla, ky është publiku i tij i vërtetë, ai që e pasionon dhe e fut në ankth. Në fillim të 1976, “Shtojca” për librin “A është, vallë, njeri…?” është gati. Në fillim u shtua vetëm në botimin shkollor, por pas disa vjetësh u shtyp në të gjitha botimet e librit, përfshirë ato të destinuara për publikun e gjerë. Tetë pyetje-përgjigjet e përgatitura nga Levi përpiqen të ofrojnë një kuadër historiko-politik të përgjithshëm, por sjellin edhe jetën e tij morale pas botimit të veprës së parë: dy pyetjet e para kanë të bëjnë me faljen e mundshme të xhelatëve (që Levi nuk ka asnjë qëllim ta bëjë) dhe njohjen e historisë së vet nga ana e popullit gjerman. Por një pjesë e madhe e “Shtojcës”, i kushtohet atyre që te “Të mbyturit dhe të shpëtuarit” do të përcaktoheshin si “stereotipa”; qysh në ato përgjigje ndaj studentëve, Levi angazhohet t’i përshkruajë dhe t’i demontojë me forcën e logjikës dhe me saktësinë e informacionit historik.

Arsyetimi i tij vijon kështu: “sidomos duhet refuzuar interpretimi më naiv sikur nga njëra anë gjendet vetëm dhunuesi i vërtetë, pa dyshime metodike, pa ngurrime, dhe nga ana tjetër, viktima, e shenjtëruar në rolin e saj prej viktime. Nuk është ashtu. Makineria njerëzore, kafsha njeri është më e koklavitur. Ka faza të ndërmjetme. Ata që u quajtën xhelatë, nuk ishin xhelatë në stadin më të kulluar: ishin njerëz si ne, që hynë në rolin e xhelatëve për ndonjë arsye. Në librin e ardhshëm, kam ndër mend t’i shpjegoj këto motive”. Analizimi i “fazave të ndërmjetme” (një përcaktim qartësues, që nuk do të ritrajtohet te “Të mbyturit dhe të shpëtuarit”) nuk do të thotë të pranosh çdo gjë dhe të falësh çdo gjë; do të thotë të kuptosh dhe të dallosh me vëmendjen më të madhe morale.

Pra, në mes të viteve ’70-të, nis procesi i ideimit që do të shpjerë në shkrimin e librit “Të mbyturit dhe të shpëtuarit”. Një proces që – si gjithnjë në punën e Primo Levi-t – nxitjen për të reflektuar e merr nga lëmi të ndryshme, por boshti kryesor mbetet përvoja në Lager, filtruar përmes asaj çka kaluar në jetën e tij personale, por edhe nga rrëfimet apo shkrimet e të tjerëve. Sidoqoftë, ajo përvojë duhet të ndërveprojë qoftë me një këndvështrim të kujdesshëm ndaj realitetit të sotëm dhe sinjaleve të rrezikut që vijnë prej tij, qoftë edhe me gatishmërinë, pengesat e vështirësitë që ndeshin këto ndryshime në ndjeshmërinë e brezave të rinj.

_______________________

*Mbi Fabio Levi-n

(Marrë nga ExLibris)

Një mëngjes shumë të ftohtë janari – natë më e ftohtë se ajo s’mbahej mend që prej shumë kohësh në qytetin X – u gjend nën urë një fëmijë i ngrirë.

Gjysmë të vdekur e dërguan në njërin nga spitalet e qytetit, i cili në mos nuk shquhej për punë të kualifikuar, të paktën nuk merrej si shembull për të kundërtën. Pas përpjekjeve stërmunduese të dr. Olafit, fëmija u përmend dhe i bëri kështu sfidë vdekjes, mbase për të njëqindën herë që nga koha kur të porsalindurin e kishin lënë tetë vjet më parë nën këmbëzën e urës më të madhe të qytetit. Kjo e bëri dr. Olafin të mendojë për koincidencën e habitshme dhe njëkohësisht tragjike të rrethanave të lindjes, që për pak u bënë shkaku i vdekjes. Të lindësh nën një shtrat aq të madh, siç mund të jetë një urë, njëkohësisht të mos kesh lindur as edhe në shtratin më të zakonshëm. Ai kishte lindur i lirë, në vendin më të hapur dhe njëkohësisht më të mbyllur, siç mund të jetë një urë (të paktën Russoi s’do të ishte kundër një braktisjeje të tillë) dhe nga kjo pikëpamje ai s’kishte ndonjë dallim me fëmijët që lindin në burg nga nëna të burgosura, të cilët, megjithëse aspak fajtorë, pra edhe të lirë, për arsye të kuptueshme, janë të dënuar dhe bashkëfajtorë me nënat që i lindën.

Dr. Olafi përmblodhi në pak rreshta historinë e sëmundjes së fëmijës. Ai s’mbante mend kurrë të kishte plotësuar një Anamnesis Vitae më të shkurtër se ajo.

Jose Parnas (nga emri dhe mbiemri duhet të jetë me origjinë meksikane), jetim. Lindur në qytetin tonë (nën urë). Dikush është përkujdesur për të deri në moshën katërvjeçare dhe përsëri e kanë braktisur.

Jeta e tij në të katër vitet që pasuan nuk shquhet për ditë më të bukura, ndonëse djaloshi dallohej ndërkohë (në krahasim me shumë vërsnikë) për zgjuarsinë natyrale dhe eksperiencën e pasur të fituar nga një jetë e dytë e tij. Me këtë dua të them se ai fëmijë, veç jetës së zakonshme mbi urë, jetonte edhe nën urë, në një tjetër jetë të frymëzuar nga zjarret e natës, nga bisedat e shfrenuara dhe aspak delikate të dhjetëra varfanjakëve si ai dhe nga mbulojat aq të çuditshme, mbase më origjinalet e shekujve (ata të mjerë s’kanë ndier kurrë nevojën për t’i kyçur me dhjetëra çelësa), të bëra nga gazeta të ngjitura në shtresa, njëra mbi tjetrën.

Ai e la një çast stilografin mbi tryezë dhe u ngrit. Iu afrua dritares, prej nga shquhej midis mjegullës së dendur ura me këmbëzat e saj gjigante të ngulura thellë në zemrën e qytetit, si një kufi ndarës me konture të trasha midis jetës së sipërme plot gjallëri, ritëm e gaz të shfrenuar prej narkomaneje, e jetës së poshtme të nënurës, që atij i pëlqeu ta quante më mirë një subjetë, një të tillë jetë mizerabël që paksa dallohet nga vdekja. Iu bë se nga honet e nënurës erdhi gjer te dritarja e tij fragmenti i një bisede me zë të ndrydhur e të ulët, sikur ata njerëz ta ndienin veten të rrethuar nga qindra shpikje të djallit (kështu i quanin mikrofonat, ashtu u thërrisnin edhe magnetofonave). “Të qofshim falë, o qiell, që s’ua merr mendjen atyre të policisë, por na lënë rehat këtu nën urë. Amen!”

Po cilët, në fund të fundit, kanë qenë prindërit e tij? Ishte thuajse i bindur se Jose kishte lindur nga prindër të mjerë. (Emigrantët janë zakonisht të varfër.) Mbase Jose ka qenë fëmija i dhjetë a i dymbëdhjetë (përgjithësisht të varfrit lindin shumë fëmijë dhe kjo i bën edhe më të mjerë; të pasurit s’e sjellin punën gjer aty). Në një moment krize, e ëma a i ati qoftë, e ka lënë ashtu, të mbështjellë me pelenat e rreckosura, buzë shtyllës gjigante e të ftohtë akull të urës dhe pastaj është zhdukur në mjegullën e përjetshme të së panjohurës, duke i lënë trashëgim veç jetës e vdekjes një emër të thjeshtë, shkruar trashë nga një dorë e pastërvitur – Jose Parnas.

I shkreti Jose! S’ka për t’i njohur kurrë prindërit, megjithëse çdo çast ai do të ëndërrojë për takimin fatlum, të papriturin, më të madhin takim. Me takime të tilla janë të mbushura fund e krye romanet e shkruara në kolltukët e sfungjertë, por mjerisht jeta e vërtetë, e ashpra jetë, s’është ulur kurrë në të tillë kolltukë, ku ajo do të fundosej, sigurisht, se është e rëndë, tepër e rëndë. Apo jo Jose? Ti e ke ndier peshën e saj mbi supet e dobëta të të porsalindurit, kur ajo kalonte mbi urë e ti qaje, gjersa në vend të biberonit të vunë në gojë gishtin tënd të vogël. Cilët kanë qenë prindërit e tu, Jose Parnas?

* * *

Kaluan shumë ditë dhe, megjithatë, i sëmuri i vogël i dhomës nr. 5 nuk ndihej aspak më mirë. Kishte marrë një të ftohur të rëndë në të dyja anët, që e bënte edhe më serioze gjendjen e fëmijës që vuante nga një defekt interatrial (një sëmundje e rëndë e zemrës). Në dhomën e tij qenë shtruar edhe gjashtë fëmijë të tjerë, më të vegjël se Jose. Çdo ditë, të vegjëlve u vinin prindërit dhe i gëzonin me praninë, lodrat dhe ushqimet e shumëllojshme. Megjithatë, Jose nuk ndihej i vetmuar. Kishte kohë që ishte mësuar me gjendjen e tij.

Gjer ahere, askush s’i ishte afruar (veç fëmijëve të dhomës), kur në të tridhjetën ditë të shtrimit atë e vizitoi një zonjë rreth të pesëdhjetave, përfaqësuese e një shoqërie bamirëse. Ajo bisedoi pak me të, e kapi lehtë nga faqet me një buzëqeshje as më të ngrohtë e as më të ftohtë sesa fotografitë pozuese dhe i la një pako të vogël ëmbëlsirash dhe kullën e famshme të Eifelit, që fëmijës i solli ndër mend padashur ndënurën e tij. Kaluan shumë ditë të tjera dhe zonja s’erdhi më. Kjo gjë duhet t’i bënte përshtypje fëmijës, por ai tashmë ishte mësuar të braktisej.

Ishte braktisur sapo kishte thithur për të parën herë ajrin e rëndë të qytetit të huaj, pra sapo kishte lindur. Çdolloj braktisjeje tjetër atij do t’i dukej një lodër përpara më së madhes sfidë që i kishte bërë jeta sapo kishte hapur sytë, sapo kishte marrë frymë dhe kishte lëshuar paskëtaj të qarën e parë, vërtet të fuqishme, por që ishte gëlltitur nga gjigantja nënurë, në barkun e saj të madh, tepër të madh, që bënte të humbitnin zhurmat shurdhuese e të lemerishme të mbiurës, jo më të qarën e fëmijës së porsalindur. Kështu që atë s’e kishin gjetur menjëherë, sado që plasi së qari. Atë e gjetën vetëm të nesërmen. E gjetën atëherë kur fëmija në të vërtetë nuk qante dhe s’kishte thirrur për ta ndihmuar. Qe lodhur së qari, qe lodhur së jetuari sapo kishte lindur.

* * *

Bri shtratit të Josesë u shtrua djaloshi Peter, i biri i konstruktorit të famshëm të robotëve, inxhinierit Robertson. Fëmijët u mësuan aq shumë me njëri-tjetrin, saqë qe e vështirë t’i ndanin atë mëngjes shkurti, kur Josenë e veçuan në dhomën e të sëmurit të rëndë. Gjendja e Josesë e dëshpëroi Robertsonin.

– Doktor Armstrong, a nuk do të meritonte fëmija një kujdes disi më të posaçëm? Me sa shoh, ai është i sëmuri më i rëndë i klinikës suaj, – i tha atë mëngjes drejtorit të spitalit, i cili pas largimit të dr. Olafit kishte mbetur mjeku i vetëm i klinikës.

– Jemi në ditë të vështira, profesor. Financimi shtetëror për këtë vit na është përgjysmuar dhe kam qenë i detyruar të pakësoj personelin shërbyes në një shkallë të ndjeshme. Po për këto arsye Olafi u detyrua ta linte klinikën tonë, i pakënaqur nga pagesa. Për njëqind shtretër ka vetëm tri infermiere shërbimi dhe e kam të pamundur të lë në dispozicion të fëmijës njërën syresh, qoftë edhe për një ditë. Veç të tjerave, profesor, klinika ime po paguan ca si shumë për fëmijën, ndërkohë që askush nuk mendon për të. Përqindja e shoqërive bamirëse s’mjafton as për ushqimin e tij.

– Më falni, doktor, po ju pak më parë më thatë se fëmija s’ka fare oreks dhe se prej ditësh s’ka futur gjë në gojë.

– Ah, jo, këtu nuk kam parasysh ushqimin që duhej të merrte nga goja, por atë që ia japim nëpërmjet infuzionesh të glukozës, vitaminave…

– Atëherë shpenzimet për të po i mbuloj unë, Armstrong. Sa ju detyrohem?

– I dashur Robertson, pavarësisht nga përpjekjet tona, fëmijës s’i mbetet shumë kohë për të jetuar. Është në gjendje të pashpresë. Ka një sërë komplikacionesh dhe në gjendjen e tij fizike ndërhyrja operatore do të ishte një orvatje e kotë.

– Pra?!

– Pra, ne s’jemi aq të pashpirt, i dashur Robertson, sa të mos e ushqejmë për…

– Për atë kohë që i mbetet? – ndërhyri profesori me një ironi therëse.

Armstrongu pohoi në heshtje me kokë.

– Pra, ju s’keni ndër mend të vini për fëmijën një kujdestare të posaçme?

– Jo! Nuk mund të bëjmë të pamundurën. Do të kemi një kujdes disi të veçantë, por s’mund të angazhojmë për tërë kohën njërën nga infermieret tona. Për hir të një të sëmuri të pashpresë nuk mund të rrezikojmë të vegjlit e tjerë.

Robertsoni u mendua një çast.

– Ç’do të thoshit, Armstrong, sikur unë t’u sillja një person të specializuar për ndihmë të sëmurëve?

– Më falni, profesor, por s’kam ndër mend të marr në punë

të tjerë njerëz.

– Dëgjomëni deri në fund, i dashur Armstrong. Ju s’do të

paguani për të asnjë cent, megjithëse ai do të qëndrojë tërë

kohën këtu. S’do të ketë nevojë të ushqehet dhe as nuk do të

jeni i detyruar t’i gjeni vend për të fjetur.

– Ç’njeri na qenka ky, Robertson?

– Më shumë nga ç’është cilido nga ne, Armstrong!

– Unë s’po ju kuptoj, i nderuar profesor, – thirri Armstrongu kinse i habitur, – por, sidoqoftë, silleni. Nga përshkrimi

juaj duket një njeri tepër interesant.

* * *

– Po ky qenka një robot! Bah, kjo s’më shkonte ndër mend! Por ç’është në gjendje të bëjë ky, profesor?

– Shumë më tepër se ç’mund të bëjë personeli juaj gjysmak. Ai është pjella ime e fundit. U detyrova ta konstruktoj me shpejtësinë e rrufesë. Është, pra, një fëmijë i lindur para kohe, por, sidoqoftë, i përsosur, Armstrong. Ai do të sfidojë sistemin e vjetruar të shërbimit tuaj dhe ka për t’u bërë për fëmijën jeta e tij e dytë. Ai ka për të rrojtur për të, ose do të vdesë së bashku me të.

– Aha, i shtrenjti Robertson, mos doni të thoni se roboti juaj ka shpirt, se ai ndien, se ai, ah, mend po më vjen të qesh, se ai, pra, mund edhe të qajë?!

– Po, po, Armstrong. Ai e do fëmijën, e do me gjithë zemrën e tij… prej çeliku… apo jo Robi?

– Pooo, profesoor! – u dëgjua përgjigjja e Robit, zëri i trashë, pakëz i zvarritur dhe me një tingëllimë të veçantë metalike. Unëëë e duaaa shumëëë Josenëëë… Shumëëë… Armstrongu u praps, sa i mahnitur aq edhe i frikësuar nga ajo shpikje djallëzore, siç e quajti me mend.

– Oh Zot, po ky është një përbindësh, Robertson! Thuaj, thuaj pra se ai është një përbindësh metalik! Ç’paske bërë kështu? S’kam parë kurrë një robot që mund të flasë kështu, kurrë! Si e bëre, si e bëre këtë? – pyeti me zë të ulët doktori, duke e ndier veten të përshkohej nga dridhma rrëqethëse.

– Ti ke një tru elektronik apo jo, Robi? – iu kthye robotit Robertsoni.

– Po! Unë kam tru elektronik, – iu përgjigj Robi.

– Ti je më i zgjuar sesa njerëzit, Robi? Roboti s’u përgjigj.

– Mos u habisni, Armstrong! Ai nuk mund t’i përgjigjet çdo pyetjeje; truri i tij ka të regjistruara dhjetë mijë pyetje, përgjigje dhe shprehje, të cilat zakonisht i zotërojnë fëmijët e kësaj moshe sa ç’është edhe Jose. Për këtë kam punuar ngushtësisht me psikologun e famshëm, Jorn Tamas. Pra, mund të jeni i qetë. Ai s’është aq i zgjuar sa ç’duket. Po ashtu, le të qetësohen edhe zonjushat infermiere. Robi s’ka për t’i konkurruar. Ai ka lindur vetëm për këtë fëmijë dhe mbase ka për të vdekur për të.

Pastaj iu kthye robotit.

– Përse linde ti, Robi, në këtë botë? – pyeti Robertsoni.

– Unë… kam lindur për të ndihmuar fëmijën, – u përgjigj Robi.

– Jo, ti ke lindur për ta vdekur atë!

Përsëri Robi s’u përgjigj.

– Ai nuk e njeh fjalën vdekje. Pra, është një robot optimist. Ai nuk pajtohet me vdekjen e fëmijës dhe as me… vdekjen e tij.

Armstrongu vështronte si i shushatur.

Robertsoni pyeti Robin.

– Fëmija është më mirë, Robi?

– Po… fëmija është më mirë.

– Ti je vëllai i tij, Robi?

– Po, unë jam vëllai i tij. Jepma dorën! Jepma dorën! “Jepma dorën!” Robi e kërkonte këtë gjë dhe kjo e bënte të dukej si një robot i sëmurë, që vuante nga ide fikse.

– Profesor, përse roboti jua kërkon gjithnjë dorën? – pyeti Armstrongu, që ndërkohë e kishte mbledhur veten.

– Si një robot me zemër të madhe, ai s’mund të rrojë pa këtë bashkim duarsh. Veçse, jo çdo dorë e ngroh atë. Të ftohtat duar e ftohin Robin, e vdesin atë.

Armstrongu qeshi.

– Si? Nuk e besoni këtë? Megjithatë, është e tepërt, Armstrong, t’ju shpjegoj gjithçka. Mbase ju do t’i shihni me sytë tuaj ato që është në gjendje të bëjë Robi im, apo jo, Robi?

Robi modest nuk u përgjigj.

Konstruktori e kishte dëshiruar pikërisht të tillë.

* * *

Siç pritej, fëmija dhe Robi u miqësuan shpejt, ashtu siç miqësohen fëmijët midis syresh. Në fillim, për të voglin roboti ishte një kukull e madhe, me ndërtim të çuditshëm të trupit, të kokës e të gjymtyrëve dhe proporcione gjiganteske, por u habit jashtë mase dhe qeshi me zë të lartë kur Robi i tha:

– Le të njihemi! Unë quhem Robi. Po ti kush je?

Fëmija i tha emrin. Pastaj Jose pyeti a kishte nënë e baba.

Robi iu përgjigj se kishte vetëm një baba dhe ai quhej Robertson. Prapë, fëmija e pyeti sa vjeç ishte. Robi u përgjigj se sapo kishte mbushur tetë vjeç.

– Pra, qenkemi moshatarë! – foli fëmija i kënaqur.

– Po, ne jemi vërsnikë! – pohoi Robi.

– Robi, po pse je veshur kështu tërë hekur? – pyeti fëmija, duke ia ledhatuar gjymtyrët e çelikta.

– Një ditë, kur shkoja rrugës, më sulmuan qentë dhe më hëngrën vithet. Që nga ajo ditë u vesha kështu dhe qentë s’më kanë ngacmuar më. Ata nuk mund të hanë hekur.

Fëmija qeshi me gjithë zemër. Robi na qenkësh shakaxhi. Fëmija bëri edhe shumë pyetje të tjera, të cilave Robi iu përgjigj mjeshtërisht. Por njërës pyetje Robi s’mundi t’i përgjigjej. Fëmija pyeti se ç’do të thotë të vdesësh. Ç’është, në të vërtetë, vdekja? Por Robi heshti.

Fëmija pyeti me këmbëngulje.

Robi kishte shtrënguar nofullat e çelikta. Dukej si i humbur, si të mos kishte dëgjuar gjësendi.

– Ti, Robi, je i keq! Ti nuk… përgjigjesh!

– Unë s’jam i keq. Unë jam i mirë. Edhe ti je i mirë.

Fëmija buzëqeshi dhe u pajtua me Robin.

Pastaj fëmija i kërkoi ujë, të cilin Robi e mbushi të freskët në çezmë.

* * *

Prej ditësh Robi qëndron i ulur në poltronë, pranë kokës së fëmijës. Fëmijës i del gjumi në mes të natës dhe e sheh gjithnjë syhapur Robin e dashur.

– Robi! Po ti pse nuk fle? Ke ditë pa fjetur. Ti ke për t’u sëmurur, Robi… – thotë me shqetësim fëmija.

Por Robi e qetëson. I thotë se s’është e vërtetë që ai s’ka fjetur. Madje, ka bërë një goxha gjumë edhe ashtu ndenjur. Ka parë edhe ëndrra të bukura, që vetëm ai si Robi mund t’i shikuaka. Fëmija i lutet t’i tregojë ndonjërën syresh.

Robi nis t’ia tregojë e fëmija shqyhet së qeshuri.

Dr. Armstrongu e dëgjon nga dera gjysmë e hapur. Ai qesh nën buzë.

“Një të tillë psikoterapie zor se do ta bëja kaq mirë!” – mendon. – “Robi qenka djalli vetë!”

Dr. Armstrongu hap derën dhe i flet në emër Robit, por Robi nuk i përgjigjet. Armstrongu i flet për diçka tjetër, por Robi përsëri hesht.

Fëmija qesh.

– Ai flet vetëm me mua! Robi është vëllai im… – thotë ai me krenari. – Apo jo, Robi?

– Po! Robi flet me fëmijët. Robi flet me profesor Robertsonin! – përgjigjet Robi, duke tundur lehtë kokën. (Në të vërtetë, kjo është buzëqeshja e tij. Ai s’di të buzëqeshë ndryshe.)

I prekur në sedër, sikur të paskësh biseduar me një njeri të vërtetë, Armstrongu buzëqesh me hidhërim dhe del jashtë duke përplasur derën. Fëmija përkëdhel Robin, ndërsa ky tund lehtë kokën. Ai i dhuron fëmijës së dashur buzëqeshje.

Ai s’mund të buzëqeshë ndryshe, veçse kështu.

* * *

– Eja të flemë bashkë sonte! – i tha një mbrëmje fëmija.

– Jo! Unë nuk fle në shtrat. Unë fle… në divan, – përgjigjet Robi.

Megjithëse fëmija i lutet shumë, Robi nuk tundet nga e tija.

– Unë nuk fle në shtrat, nuk fle!

Fëmija hidhërohet, mend qan, por ja, sërish kërkesa periodike “Jepma dorën, jepma dorën” e zbut fëmijën, që pas pak e zë gjumi i rëndë i etheve. Fëmija fle. Dora e çeliktë e Robit mbështetet mbi ballin e djersitur të të voglit. Zhiva e gishtërinjve, gjaku i vërtetë i Robit, lëviz me shpejtësi. Faqetllamba të Robit skuqen papritur.

Fëmija ka temperaturë të lartë.

Robi del nga dhoma duke pëshpëritur: “Ndihmë! Ndihmë! Ndihmë!”

Infermieren e shërbimit e ka zënë gjumi dhe ai e zgjon  me dorën e çeliktë. Ajo zgjohet e trembur dhe e pyet se ç’ka ndodhur.

Robi nuk përgjigjet, por pëshpërit me këmbëngulje të dhembshme: “Ndihmë, ndihmë…”

E alarmuar, ajo vështron gjakun e bardhë të Robit të ngritur në nivel kërcënues, vështron faqet e skuqura të tij dhe nxiton drejt të voglit.

* * *

Natën e fundit roboti u shtri të flinte me të. Robi nuk deshi të flinte, por fëmija e kapi dhe e detyroi të shtrihej. Madje, i vogli ia vuri dorën e çeliktë nën kokë dhe i nxehtë siç ishte, ftohtësia e gjymtyrës së Robit e qetësonte disi. Fëmijën e zuri gjumi shpejt dhe gjaku i Robit, zhiva e bardhë, lëvizi me shpejtësi të llahtarshme në arteriet prej qelqi të robotit. Faqet iu skuqën më shumë se një natë më parë dhe nisi të pëshpëritë për ndihmë. Ai duhej të ngrihej, por koka e fëmijës që digjej flakë dhe e mbështetur mbi gjymtyrën e çeliktë s’e linte ta bënte këtë.

Një çast, fëmija u përmend.

– Çfarë ke, Robi?! – pyeti ai. – Ç’ka ndodhur?

Por Robi pëshpëriti me këmbëngulje frazën e alarmit, kurse fëmija përsëri e humbi mendjen dhe ra në një gjumë të thellë.

I shkreti Robi! Thirri për një kohë të gjatë dhe pastaj s’u ndie më.

Atë natë infermierja e lodhur e shërbimit flinte në kolltukun e butë. Dera e poshtme ishte e mbyllur dhe përpara se dr. Armstrongu të hynte në klinikë duhej të shtypte butonin e ziles që ajo të zgjohej për t’ia hapur.

Sa për Robin, ajo s’para shqetësohej. Ishte e sigurt se konstruktori s’e kishte bërë atë një robot spiun për të kallëzuar te dr. Armstrongu se ajo flinte, ndërkohë që duhej të rrinte zgjuar.

* * *

Kur në të gdhirë infermierja e shërbimit të natës hyri në dhomën e Jose Parnas, klithi e tmerruar. Në shtrat shtrihej trupi pa jetë i fëmijës (ajo ishte mësuar ta njihte vdekjen edhe së largu), kurse pranë tij ishte roboti, shtrirë edhe ai, me njërën nga gjymtyrët nën kokën e Josesë. Edhe Robi dukej pa jetë, sikur të dy kishin vdekur në të njëjtën kohë.

Dr. Armstrongu, gjithashtu, mbeti si i ngrirë.

– S’kam parë kurrë një vdekje si kjo! – foli si më vete, i mbështetur në pragun e derës.

– Dy vdekje të tilla, – dëgjoi prapa krahëve zërin e dridhur të profesorit, – sepse edhe ai ka vdekur.

– Robi?

– Po, Armstrong, edhe Robi ka vdekur.

– Si mund të vdesë një robot, profesor?!

– Më lehtë nga ç’mund të vdesë çdonjëri nga ne. Ai e deshi shumë fëmijën, e deshi si vetë jetën, e vdiq bashkë me të… ndërkohë që personeli juaj i shërbimit shihte ëndrra qiellore, Armstrong.

– Vdekja e djalit ishte e pashmangshme, profesor. Ajo pritej. Ajo do të ndodhte një ditë… por, më falni, mua më shqetëson vdekja e çuditshme dhe misterioze e robotit. A thua Robi të ketë ndier gjer në një shkallë të tillë?!

– Robi ushqehej me ngrohtësinë e trupit të fëmijës. Mjaftonte prekja e trupit të tij ose, të paktën, afërsia e madhe ndaj trupit, që të funksiononte mekanizmi i tij i komplikuar. Vdekja e ftohu Josenë e dashur, pra edhe Robin besnik e të dhembshur. Kjo dhe ndryshimet biokimike të vdekjes ishin të paracaktuara nga unë që ta vdisnin Robin dhe ai s’mund të kishte tjetër fund veç këtij. Sikur ju, Armstrong, personeli juaj i shërbimit, të ishit sa një Robi, të kishit shpirtin e tij, mbase fëmija i gjorë… Por ç’them kështu? As Robi dhe as mijëra robotë si ai, as ju s’do të jeni në gjendje për t’ua ndryshuar fatet të sëmurëve të nënurave. Lamtumirë, Jose i shtrenjtë! Lamtumirë dhe ti, Robi! Dhe dëgjo, Armstrong! Varrosini bashkë, sepse e kanë dashur shumë njëri-tjetrin, shumë. A më kupton, doktor? Shumë.

1969

Marrë nga libri me tregime dhe novela fantastikoshkencore “Dashuria e robotëve” (Botimet “Fan Noli”, 2024)

VOAL- Më 24 tetor 2024, ora 18.00, do të mbahet në Tiranë mbrëmja poetike kushtuar poetit të shquar Hamit Aliaj.

Mbrëmje poetike kushtuar poetit Hamit Aliaj “Drurët flenë jashtë në natën e botës” do të ketë në qendër vëllimin e tij të fundit me poezi me të njëjtin titull.

Përmbledhja me 268 poezi të pabotuara, të shkruara vitet e fundit, është botim cilësor i ALSAR, në prag të 70-vjetorit të poetit.

DRURËT FLENË JASHTË NË NATËN E BOTËS

Askush s’e di dramën e drurëve të pagojë,

Ata janë kalendarë:

Çdo vit që ka shkuar është një rreth në trupin e tyre,

Drurët kanë ankth:

S’e dinë çfarë i bën njeriu, ndaj grinden ndërveti,

Njëri jeton ankthin se do të bëhet kryq,

O për kryqëzime të reja, o kryq te kryet e një vorri,

Tjetri pret të bëhet derë,

Krevat ku shfryhen epshet e botës,

Trishtohen drurët që do të bëhen karrige

Ku ulen tiranët që pjellin krime

Drurët jetojnë dilemen e madhe të kohës kur do bëhen zjarr:

Flaka e tyre njeriun do të ngrohë, a do djegë qytetërime?

Lumturohen ngapak drurët që do të bëhen letër

Ku do të shkruhen lirika dashurie,

Po prap i zë ankthi i shkronjës së shpikur nga njeriu,

Dyshimi i madh, se në cilën letër të dalë nga drurët

Do të nënshkruhen shpallje lufte a urdhra pushkatimi,

Drurët trishtohen nëpër qytete

Kur i mbjellin në rresht e ngjajnë si ushtarë

Drurët vetëm për një gjë i tuten vdekjes:

Se vdekja e drurëve është mërgatë e pakthim e zogjve

Drurët flenë jashtë në natën e botës