Zëvendës Ndihmës Sekretari i Shtetit për Ballkanin Perëndimor Alexander Kasanof gjatë intervistës për Zërin e Amerikës

Uljan Sharka

“Evropa po shpejton: mund të bëhet e ardhmja e inteligjencës artificiale”

New York: “Amerika ndryshon, Kina kopjon, Evropa rregullon. Në botën e teknologjisë ndigjohet vazhdimisht e ka diçka të vërtetë. Por është një fotografi statike. Gjërat ndryshojnë me shpejtësi: mbas tre vitesh Kina nuk do të ketë më nevojë të kopjojë dhe shpejtimi I jashtzakonshëm I aftësive kompiuterike i ofruar nga mikroproçesorët e rinj, do t’i japë Evropës, që nga viti i ardhshëm mundësinë për të fituar terren”. Themeluesi i iGenius, i të parit unicorn Italian (start up që kalon vlerën e një milliard dollarësh, sipërmarrësi milanez me ogjinë shqiptare, Uljan Sharka, sapo ka përfunduar një marrëveshje me Nvidian për të sendërtuar në Itali superkompiuterin Koloseum në veprim që nga mesi i vitit 2025. Do të jetë, shpjegon, “fabrika e inteligjencës artificiale” m’e fuqishmja e Evropës në sajë të çipeve të rinj Blackwell.

Çfarë do të bëni? Përse Italia e jugut për një data qëndër aq ambicioze?
“Në Jugë kemi gjetur kushte të favorshme, si energjinë nga burime të ripërtërimëshme, të papërdorëshme nga ndërmarrjet vendore. Me proçesorët e rinj hopi përpara është tronditës: 30 herë më i fuqishëm, me një harxhim energjie 5 herë më të të ulët. Do të kemi rreth njëqid herë fuqinë e kompiuterit evropian më të vlefshëm sot. Konkretisht: me Koloseumin iGenius mund të realizojë aplikime shumë më të përparuar se AI në fusha që kërkojnë besueshmërinë më të madhe dhe saktësi, që nga shëndetësia tek sektori publik. Do të jetë një këmbim i vërtetë i arketipit.”

Amerika duket e paarritëshme në digjitalen: ka epërsi të pandreqëshme sa i përket aftësisë së ripërtëritjes, përmasave të big tech, talenteve, financës. Ndërsa ju mendoni se Evropa mund të kthehet protagoniste megjithë caqet e saj teknologjike dhe energjitike, copëzimin politik, kulturor, gjuhësor. Si mund t’i a arrijë?

“Shtetet e Bashkuar sot mbizotërojnë, por në teknologji gjërat mund të ndryshojnë, veçanërisht në çastet e kthesave. E ne jemi në fillimin e qarkut të tretë të ekonomisë digjitale, mbas atyre të viteve Tetëdhjetë e të atij të nisur në 2000. Open AI mund të jetë edhe si Olivetti i qarkut të parë, me që paguan shpenzimet e kërkimeve për të gjithë. Vipat e tjerë ndjekin e kopiojnë. Atëherë Olivetti bëri një kompiuter revolucionar. Pastaj arriti Hewlett Packard, më i fuqishëm. Sendërtoi shpejt një kopie të Programit 101: një kompiuter që kushtonte më pak, por ishte më me rendiment. Është pak a shumë ajo që bëjnë sot Google, Microsoft e Amazon me Open AI. Por është ende e nivelit të dytë. 40 vite më parë i treti që erdhi mbas Hp dhe përforcoi tregun me cilësinë dhe stilin e tij. Evropa mund të tundohet të bëhet Apple e brezit të ri. “

Synim ambicioz për një kontinent në vonesë e të copëzuar.

“Shpejtimi teknologjik dhe fuqizimi që do të jetë në industrinë e ShBA do të krijojnë hapësira për Evropën që mund të ndërtojë një alternativë mbi karakteristikat e saj edhe politike e kulturore, përfshirë edhe aftësinë për të normalizuar. Kështu si Apple, Evropa mund të zhvillojë një model alternativ. Ndoshta jo më të mirë, por tërheqës, sepse të bazuar mbi besimin: një faktor gjithënjë e më shumë të rëndësishëm. Përdoruesi mund të zgjedhë një model evropian sepse është më i mbrojtur: besueshmëri që mund të kompensojë edhe ndonjë vonesë. Dhe kemi gjithmonë 35% të tregut botëror”.

Në një Evropë mozaik Vëndesh e ndërmarrjesh, me kryqëzime gjuhësh e kulturash të ndryshme, kush mund të bashkojë duke shtyrë drejt kësaj arritjeje?
“Jo qeveritë dhe as BE, duke mbajtur parasysh shpejtësinë e teknologjisë: duhen aktorë privatë që të bashkohen. Sigurisht duhen shkëndija për t’i aktivizuar. Është ajo që duam të bëjmë neve: të tregojmë se është e mundur të jesh ambicioz. Sapo lajmëruam Koloseun jemi kontaktuar nga sipërmarrje të cilat nuk kishim besuar kurrë se do t’i kishim takuar.”

Gjithshka pa mbështetjen e shteteve?
“Mbështetja publike duhet por jo me ndihma. Kur më ofrojnë kontribute falas përgjigjem: më mirë një shtet që digjitalizohet e blen prodhimet tona.”
Për juve copëzimi i i Evropës ndërmjet gjuhësh e kulturash të ndryshme, deri këtu element dobësie, a do të bëhet element fuqie, si?
“Përzjerja e kulturave dhe gjuhëve të ndryshme çiftohet me kërkesën e AI, që mund të zhvillohet vetëm nëse ushqehet nga një ndryshueshmëri e madhe të dhënash. Për këtë nëse provon të stërvitësh modelet me të dhëna sintetike, të krijuar në laborator për të zëvendësuar mbarimin e atyre të gjindëshme në internet, nuk krijon inteligjencë: janë të sheshta, të shkruajtura në një gjuhë të vetme, të përsëritura. Krijimtari e copëzim krijojnë ndryshueshmëri që bëhet më inteligjencë. Nëse Evropa kupton se mund të ketë dobi nga kjo ndryshueshmëri dhe e bashkon me përçapjen e saj në respekt të të drejtave njerëzore që ka nisur me AI Akt, mund të krijojë një AI më të mirë, një inteligjencë në të cilën të mund të besohet. E kjo mund të kthehet në një markë si për ushqimet e disa sektorëve industrialë: konsumatori mund të zgjedhë forcën e ShBA ose një ekosistem evropian më të besueshëm e më të kontollueshëm.”.

“Corriere della Sera”, 16 dhjetor 2024 E përktheu Eugjen Merlika

 Ja roli i Azem Hajdarit dhe Sali Berishës

VALENTINA MADANI/ Me datën 8 dhjetor 1990, një grup studentësh e pedagogësh të Universitetit të Tiranës, u bënë iniciatorë e protagonistë të protestave që sollën rënien e sistemit komunist.

Mes tyre ishte edhe studenti i fakultetit filologjik Arben Çejku. Ish-dhjetoristi teksa u rikthehet atyre ditëve tregon për gazeta “Panorama”, momentet e përjetuara ku forcat policore godisnin pa mëshirë me shkopinj gome mbi trupat e studentëve që t’i shpërndanin. Arben Çejku shpreh mirënjohje për familjet tiranase që u hapën derën të rinjve, të cilët po i ndiqte policia, por që nuk arritën të shuajnë zemëratën ndaj diktaturës.

Por zanafillën e asaj revolte që brenda pak ditësh përfshiu gjithë vendin, ish- dhjetoristi tregon për një ngjarje tjetër që i parapriu datës 8 dhjetor në Qytetin Studenti. Ai flet për vizitorët e “paftuar” në dhomat e tyre dhe kërcënimin që ata u bën studentëve…

Z. Çejku, ngjarjet e dhjetorit të vitit 1990 sollën pluralizmin politik në Shqipëri dhe i dhanë fund diktaturës komuniste. Cila ishte situata para datës 8 dhjetor 1990 në Qytetin Studenti?

Si shumë studentë të tjerë që ishin nga rrethet, banoja në konvikt në qytetin “Studenti”, në godinën 14 bashkë me tre student të tjerë. Dhoma jonë ishte direkt mbi radio “Studentin”, me pamje nga Pallati i Kulturës së asaj kohe, ku dy muaj më vonë do zhvillohej edhe greva e urisë. Një javë para datës 8 dhjetor, nëpër dhoma na kishin ardhur si “instruktorë” disa nga pedagogët tanë dhe persona të tjerë, të cilët na kishin “porositur” që të mos përfshiheshim në ndonjë rrëmujë të provokuar, sepse mund të na dënonin e përjashtonin nga universiteti.

Më vonë kam mësuar se ky presion kishte qenë masiv dhe i koordinuar nga udhëheqja komuniste e asaj kohe. Duke menduar se edhe ky mund të ishte një grumbullim provokativ, unë dhe shokët e tjerë të dhomës, nuk i dhamë rëndësi. Për më tepër, kishte disa ditë, që “godinat e reja”, ku ishin inxhinieria etj., nuk kishte drita dhe dikush na tha se, “janë ata të godinave të reja që kërkojnë drita”.

Dhe vjen data 8 dhjetor. Çfarë kujtoni nga ajo ditë?

Me datën 8 në mbrëmje vonë, diku rreth orës 10.30, kemi dëgjuar zëra, por nuk e dinim që pak më lart, kishte grumbullime studentësh të revoltuar. Të nesërmen në mëngjes, me datë 9, kur po shkoja për në mensën e studentëve, pashë grumbullime të vogla nga 5-10 veta, që këndonin këngë patriotike dhe, ajo që më rrëqethi dhe më tronditi thellë ndërgjegjen ishte thirrja solemne: “Eja, mblidhuni këtu! Këtu!”, që duke u përsëritur, po mbushte sheshin. Më tej dëgjohej “Lironi shokët tanë” si dhe “Poshtë komunizmi”. Hëngra mëngjes – dy garuzhde çaj dhe një fetë djathtë sa një biskotë, se aq na jepnin, dhe dola.

Jashtë po grumbulloheshin studentët dhe unë u afrova dhe mora vesh çfarë kishte ndodhur një natë më parë. Organizimi nuk kishte drejtues, të gjithë jepnin mendime dhe sigurisht, fitonte propozimi më i arsyeshëm. Natyrisht, disa nga studentët, që më vonë u vunë në krye të Lëvizjes dhe u bënë edhe figura të njohura publike e politike, nisën të “udhëhiqnin” bërthamat kaotike dhe të revoltuara të studentëve. “Do zbresim tek sheshi!”.

Çfarë nënkuptonte ajo ftesë?

Kjo “ftesë” nënkuptonte vajtjen tonë në qendër të Tiranës, me qëllim sensibilizimin e qytetarëve të Tiranës, sepse ndjehej që ishim vetëm. Sigurisht, që u bëra pjesë direkte e këtij rebelimi dhe e braktisa mësimin bashkë me shumë studentë të tjerë të Fakultetit Filologjik, pavarësisht thirrjeve de kërcënimeve të disa pedagogëve. Duhet thënë se këtë bojkot e përkrahën thuajse të gjithë pedagogët e rinj të asaj kohe. Në orën 9.30 kemi qenë tek ish-ambasada italiane (sot Amerikane) dhe aty na u vu prita nga regjimi. Për këtë pjesë janë bërë shumë rrëfime, por dua të them se për 4 orë oshëtinte Tirana nga thirrjet tona, të cilat hap pas hapi u koncentruan në thirrje politike kundër regjimit dhe aty ka lindur lajtmotivi “E duam Shqipërinë si gjithë Europa” dhe parulla “Liri – Demokraci”.

Në atë shesh, që sot më duket i vogël, në atë copë rrugë, ne mundëm frikën dhe regjimi kuptoi se nuk kishte kthim prapa. Një natë më parë ata kishin rrahur shokët tanë. Në mesditë, na u turrën ne të gjithëve me shkopinj e me çfarë mundën. Unë isha diku në rreshtin e tretë dhe shihja shumë mirë Azem Hajdarin, të cilin nuk e njihja bashkë me disa studentë të tjerë trima, që qëndronin në ballë. Kur na sulmuan forcat speciale, jemi shpërndarë në mënyrë kaotike dhe kemi ikur sipër nga lëndina mes ambasadës amerikane dhe rezidencës së sotme italiane. Aty tani ka pallate të reja, por atëherë ishte bosh. Unë kam rrëshqitur, si edhe shumë studentë të tjerë, në baltovinën që u krijua në breg për shkak të një vese shiu që po binte. Kam hyrë në një pallat dhe jam ngjitur në fund të tij, ku na hapën dyert familjarë të ndryshëm. Mua më doli përballë një zonjë e moshuar që më ftoi brenda bashkë me dy tre student të tjerë. E falënderova, por nuk hyra, sepse po shihja nga boshllëku i shkallëve se si, përballë nesh, forcat speciale po rrihnin të tjerë studentë të zënë nëpër cepa. Ishte pamja më e tmerrshme dhe më revoltuese që kam para sysh edhe sot. Dhimbja dhe revolta na u bënë bashkë dhe zbritëm të gjithë nga ku ishim nëpër shkallët e pallateve dhe dolëm, ndërkohë që forcat speciale po tërhiqeshin. Në u rigrupuam në Qytetin Studentit, aty tek mensat dhe për herë të parë, pamë sesi po na vinin në ndihmë qytetarët e Tiranës. Kjo na ngrohu zemrat. Shumë studentë ishin rrëmbyer nga policia dhe të tjerë të plagosur refuzonin të shkonin në spital. Të gjithë po prisnim orën 6 pasdite për të dëgjuar “Zërin e Amerikës”, nëse do jepej lajm apo jo. Kur u dha lajmi për atë që kishte ndodhur, unë e kuptova se nuk kishte më kthim prapa dhe nuk jemi larguar nga sheshi në qytezën tonë deri nga darka vonë. Të nesërmen ishte improvizuar një podium me altoparlantë.

Nuk e di kush janë heronjtë që i sollën për ne. Podiumi u kthye në foltore demokracie dhe studentë, intelektualë, qytetarë e pedagogë të ndryshëm merrnin fjalën njëri pas tjetrit, duke shtruar kërkesa të shumta kundër regjimit. Mbaj mend se aty kemi “shkarkuar” anëtarët e Byrosë politike njëri pas tjetrit.. Po “ushtronim” demokracinë antike.. Me pak fjalë dua të them se që nga mëngjesi i datës 9 dhe në vazhdim kam qenë pjesëmarrës, protagonist dhe dëshmitar për të gjitha zhvillimet e dhjetorit ’90 dhe më pas për grevën urisë, protestat për shtyrjen e zgjedhjeve të 31 marsit 1991 etj., U jam rikthyer studimeve pasi kanë mbaruar zgjedhjet dhe jam angazhuar më pas me grupime të ndryshme studentore, që po lulëzonin si paradhomë e shoqërisë civile. Deri në qershor 1992, kur kam nisur punën si gazetar në Agjencinë Telegrafike Shqiptare, kam qenë një student mes studentëve, që nuk e kishim kuptuar akoma rëndësinë e pjesëmarrjes në ato ditë të mëdha historike.

Si e mbani mend Sali Berishën, Azem Hajdarin?

Me datën 10 dhjetor kam qenë në shesh bashkë me shokët e fakultetit dhe mijëra studentë të tjerë, kur dikush e ftoi Berishën që të marrë fjalën. Më duket se Tefalin Malshyti ose Blendi Gonxhja e kanë ftuar, nuk e mbaj mend mirë emrin e atij që po drejtonte foltoren. Por kur tha se “këtu mes nesh është pedagogu i mjekësisë, intelektuali dhe shkencëtari Sali Berisha, që do të na përshëndesë”, unë u bëra kureshtar ta shikoja, sepse e “njihja” nga shkrimet që botonte në revistën “Shkenca dhe Jeta”, “Mjekësia Popullore” dhe, kisha përshtypjen se në tribunë do të dilte ndonjë burrë i moshuar.

Por, Berisha ishte krejt tjetër gjë nga përfytyrimi që kisha për të deri atëherë. Katër gjëra më bënë përshtypje menjëherë; mosha mesatare dhe energjia që kishte, gjatësia trupore, zëri i fortë dhe, sigurisht, dialekti gegë. Ai u përpoq në fillim të mbajë një fjalim “ndërmjetësimi” mes nesh e Ramizit, por turma nisi të fërshëllente dhe nuk po e linte të vazhdonte më tutje. Ai e kuptoi se sa larg kishin shkuar gjërat, dhe me instinktin që e karakterizonte, pa që para tij ishte „ushtria” e demokracisë, që po shembte sistemin e kalbur të Ramizit dhe, në çast ndryshoi komplet qasjen e tij, duke kaluar në anën tonë gjatë gjithë fjalimit. Kurse për Azemin, ju thashë që “takimin” e parë e patëm tek rruga e Elbasanit, por pa u prezantuar. Jemi prezantuar disa ditë më vonë, nëpërmjet shokëve të përbashkët që ishin nga Tropoja.

Po Gramoz Pashkon, Edi Ramën dhe eksponentë të tjerë të asaj periudhe?

Gramoz Pashko ka mbajtur një fjalim, por nuk e mbaj mend si protagonist të Lëvizjes – ai dhe shumë të tjerë u bënë protagonistë të krijimit të Partisë Demokratike. Dhe, në fakt, ky është momenti që u bë një lloj “divorci” mes asaj që kishte qenë Lëvizje dhe asaj që po krijohej si Parti. Periudhës idilike të ushtrimit të demokracisë në shesh i erdhi fundi me fillimin e pluralizmit politik dhe, ajo ishte gjithnjë në sfond, si vlerë dhe moral, por tashmë aksionet kaluan në duart e partive të reja.

Edi Rama, siç e ka shpjeguar edhe vetë, arriti vonë tek Lëvizja, e cila tashmë po transformohej në parti politike dhe ai ka tentuar të bashkëngjitet në komisionin nismëtar të PD. Unë nuk kam qenë protagonist tek „ngjizja” e partisë dhe nuk mund të them më shumë. Kishim dëgjuar për tubimet e tij me Klosin e të tjerë, që vazhduan edhe më pas, por nuk u identifikua si zë më vete dhe nuk dëgjuam për shumë vite për të.

Cilat mendoni se ishin arritjet kryesore të Lëvizjes së Dhjetorit ’90?

Lëvizja Studentore e Dhjetorit ’90 është një nga faqet më të ndritura të historisë sonë politike e kombëtare dhe kam bindjen se, pasi të përmbyllim këtë periudhë të vështirë tranzicioni, ajo do të marrë shkëlqimin e merituar. Kjo Lëvizje, si fillim vrau frikën, tregoi se kur ke ideale të pastra dhe i ke për të mirën e shoqërisë dhe të vendit tënd, nuk ka forcë që të mposht. Ajo përmbysi pa dhunë një nga diktaturat më të dhunshme në botë. Ajo zgjoi ndërgjegjen kombëtare për lirinë individuale dhe për interesin kombëtarë. Ajo u bë pishtar shprese për Kosovën dhe gjithë kombin shqiptar. Kjo Lëvizje vuri themelet e demokracisë, themeloi pluralizmin politik dhe përcaktoi ardhmërinë euroatlantike të Shqipërisë.

Por çfarë nuk përmbushi, sipas jush kjo Lëvizje?

Lëvizja e Dhjetorit, u kufizua në kohë dhe veprim; ajo mbeti si zhvillim historik dhe i pazëvendësueshëm nga data 8 – 12 Dhjetor 1990. Pas datës 12, kur iu hap dera pluralizmit politik, Lëvizja nisi të pësonte gërryerjet e para së brendshmi, për shkak se protagonistët e saj kryesorë nisën angazhimet në parti të caktuara. Kuptohet, grupimi më i madh shkoi tek PD, të cilën si fillim po e udhëhiqte Azem Hajdari. Por edhe aty, protagonizmi për karrierë dhe lufta e bërrylave nisi ta zbehë Lëvizjen si institucion.

Ethet politike të partiakëve ish-pjesëmarrës në Lëvizje, e ftohën raportin e tyre me studentët, të cilët u lanë në “shenjtëninë” e tyre. Natyrisht, që këto parti i ftuan studentët për të ndihmuar për zgjedhjet e 31 marsit, por kushtet ishin të vështira, sepse presioni mbi studentët po rritej. Shumë politikanë kishin tashmë partitë e tyre, ashtu si edhe sindikalistët kishin sindikatat e tyre, kurse studentëve ende u mbeti mbi supe emri„Enver Hoxha”, të cilin kërkuam ta hiqnin. Bëmë një peticion me nënshkrime në fund të janarit 1991, por nuk u konsiderua seriozisht dhe “argumentet” djallëzore ramiziste për ta zbehur emrin e Enverit paralel me “riorganizimin” e universitetit, kishte gjetur mbështetje edhe tek disa drejtues me rëndësi të PD-së dhe partive të tjera opozitare.

Injorimi dhe anashkalimi i kërkesës sonë na çoi drejt grevës së urisë, e cila kulmoi me rrëzimin e monumentit të Enverit në Sheshin “Skënderbej” dhe heqjen e emrit të tij nga universiteti. Gabimi më i madh që u bë është se Lëvizjen e “braktisën” shumë shpejt ata që ishin protagonistët kryesor të saj dhe nuk e ushqyen më tutje si një formacion rinor të pavarur. Kjo erdhi ndoshta edhe si rrjedhojë e mungesës së eksperiencës në organizime të tilla politike dhe nevojës për të ngritur nga hiqi pluralizmin politik. Ajo jetoi vetëm disa ditë në Dhjetor ’90 dhe disa ditë në shkurt 1991. Më pas, e gjitha mbeti histori, për shumë arsye që dihen e nuk dihen. Prandaj mendoj se duhet t’i bëhet një analizë më e gjerë, gjithpërfshirëse kësaj lëvizjeje duke mos e lidhur vetëm me një parti apo me dy tre individë të caktuar. Ajo ishte Lëvizja Studentore e Dhjetorit ’90, në të cilën përfaqësohej e gjithë Shqipëria.

Edhe pse keni qenë vazhdimisht në publik me shkrime si gazetar, autor librash dhe analist për çështjet politike e diplomatike, si ish-student i Dhjetorit ’90 rezulton se nuk keni publikuar të dhëna dhe komente lidhur me ato ngjarje historike. Pse kjo zgjedhje apo tërheqje?

Konstatimi juaj është i drejtë lidhur me protagonizmin tim mediatik për të folur apo shkruar rreth zhvillimeve të asaj periudhe historike. Koha kur vepruam qe e shkurtër dhe zhvillimet shumë intensive dhe, secili bëmë sa mundëm sipas mundësive dhe vendit ku na kapi ky moment. Për mua ka pasur dhe ka rëndësi kati që isha me fat që u ndodha në atë moment historik të papërsëritshëm dhe bëra atë që munda të bëj, i ndërgjegjshëm që të tjerë bënë më shumë e sakrifikuan dhe jetën! Kam anashkaluar ftesat për të folur si protagonist, jo se nuk kam qenë aktiv, por kam menduar se kjo Lëvizje, më shumë se për emrat, ka nevojë të zbardhet dhe vlerësohet për filozofinë dhe kontributin e saj institucional në zhvillimet e demokracisë sonë të re.

Janë botuar tek tuk shkrime dhe libra, por nuk kemi ende sot një botim të mirëfilltë akademik, që të përfshihet në kurrikulat arsimore të edukimit politik për brezat e rinj. Përdorimi për interesa politike e kësaj Lëvizjeje e dëmtoi imazhin e saj dhe sot, pas 34 vitesh, nuk kemi një qasje gjithvlerësuese për këtë hop cilësor historik. Nuk u bë një analizë ashtu siç duhej dhe dalë nga dalë, nisi edhe “privatizimi” i saj, duke lënë anash gjithnjë e më shumë vetë Lëvizjen. Ata që patën pushtet në këto 34 vjet, qoftë majtas qoftë djathtas, nuk e zgjeruan gamën e trajtimit të Dhjetorit ’90 si revolucion demokratik për përmbysjen e sistemit. Në vitin 1992 u dhanë një grusht dekoratash presidenciale “Pishtar i Demokracisë”, të cilat as nuk u përmendën më dhe as nuk u vijua më tutje, sepse disa nga të dekoruarit, nisën të dilnin nga rreshti partiak, duke i dhënë më shumë vlerë mendimet të tyre të lirë e demokratik, sesa militantizmit partiak.

Fraksionet partiake që lindën nga Partia Demokratike dhe aktet hakmarrëse të ish-nomenklaturës komuniste, ndikuan gjithashtu që, në periudhën 1993 – 1998, të zhvendoset vëmendja nga rëndësia e Lëvizjes së Dhjetorit, e cila në disa raste u anatemua e u shpërfill.

Si për shembull vrasja e Azem Hajdarit?

Vrasja e Azem Hajdarit ishte goditja më e rëndë që mori kjo lëvizje dhe kjo duket sikur i vuri kapak edhe rëndësisë së trajtimit të mëpasshëm të Dhjetorit ’90. PD, e cila lindi nga kjo Lëvizje e pastër studentore, nuk e kuptoi rëndësinë e një qasjeje institucionale ndaj saj dhe për fat të keq, “Dhjetori ‘90″, nuk e ka marrë ende vlerësimin e duhur institucional as nga shteti dhe as nga shoqëria në tërësi. Të rinjtë e sotëm nuk kanë njohuri të mjaftueshme për atë periudhë të lavdishme të bashkëmoshatarëve të tyre, të cilët idealet demokratike i kishin më të vlera se interesat personale!

Uroj që të vijë dita që ngjarjet historike që kanë diktuar zhvillimet në Shqipëri të trajtohen në lartësinë e duhur dhe atëherë, jo vetëm unë, por do të inkurajoja edhe shumë të tjerë të kontribuojnë për zbardhjen e plotë të zhvillimeve të asaj periudhe dhe të vlerësohet siç duhet ajo Lëvizje. Deri më tani, jemi anuar drejt vlerësimit të rolit individual të “dhjetoristëve”, por nuk e kemi bërë ende vlerësimin e vërtetë për vetë Lëvizjen e Dhjetorit 1990!

/Gazeta Panorama

Në dhjetor të ‘90-ës, Edmond Budina po kthehej nga Zvicra me trupën e Teatrit Kombëtar, ku kishin shkuar për të dhënë shfaqje. Në kufi mësoi se në Tiranë ishte përhapur fjala se ai dhe Yllka Mujo kishim kërkuar azil politik atje. Me të mbërritur në kryeqytet, dikush i tha se, “në Qytetin Studenti ka plasur revolta…”. Të nesërmen ishte mes studentëve. Nga ai moment, Edmond Budina iu bashkëngjit lëvizjes së studentëve deri në rrëzimin e plotë të diktaturës së gjatë komuniste.

Z.Budina rrëfen për gazeta “Panorama” ngjarjet e atyre ditëve që bënë histori, që nga takimi në Pallatin e Brigadave me Presidentin Ramiz Alia, te përgatitja e programit të PD-së në shtëpinë e Gramoz Pashkos. Edmond Budina tregon se u kujdesën për ta ruajtur atë nga policia deri te studentët. Ai flet edhe për rivalitetin dhe debatet brenda protagonistëve për drejtimin e PD-së. Bashkëthemeluesi i PD-së hedh dritë edhe mbi takimin e Edi Ramës në Qytetin Studenti në mars të vitit 1991-it.

Z.Budina, cila ishte situata në Tiranë dhe në Qytetin Studenti paraditen e 8 dhjetorit 1990? Kur u bëtë pjesë e lëvizjes studentore?

Nuk di të them se cila ishte atmosfera e datës 8 dhjetor 1990, sepse unë isha duke u kthyer nga Zvicra me trupën e Teatrit Kombëtar, ku kishim shkuar për të dhënë shfaqje. Di të them që atmosfera e gjithë atyre muajve, që përgatitën 8 dhjetorin, ishte e nderë në të gjithë Shqipërinë. Këtë atmosferë ne e kishim marrë me vete edhe në turneun tonë zviceran, ku për herë të parë vizitonim një vend perëndimor, që për ne ishte si një përrallë. Në Tiranë ishte përhapur fjala se unë dhe Yllka Mujo kishim kërkuar azil politik në Zvicër. Oficeri i kufirit, kur më pa që u ktheva, e shprehu hapur habinë duke më thënë: “Shyqyr që erdhe o Mond Budina, se këtu janë përhapur fjalë se ke kërkuar azil politik”.

Të njëjtën gjë më thotë edhe një shok i vëllait tim, Robertit, të cilin e kisha përgatitur për të hyrë në Akademinë e Arteve: “Pse u ktheve o profesor, se këtu janë hapur fjalë…”. Për një çast më erdhi në mendje kisha e famshme, Duomo e Milanos, të cilën e pamë për herë të parë në orën 4 të mëngjesit, pas një udhëtimi të lodhshëm. Binte një vesë shi i imët dhe përreth kishte një tis të hollë mjegulle. Shkova te porta në krahun e majtë, mbështeta duart dhe unë, që nuk besoja në Zot, u luta: “O Zot, ndihmoje popullin shqiptar!”. E thashë atë lutje në italisht e shqip, thua se Zoti nuk do të më kuptonte. Pas lutjes dhe asaj që kisha përjetuar në perëndimin e anatemuar për dekada e dekada të tëra nëpërmjet propagandës së regjimit, përgjigja ime nuk mund të ishte veçse: “Jam kthyer për të luftuar”. Dhe ai më tha: “Në Qytetin Studenti ka plasur revolta”. Të nesërmen isha mes studentëve.

Ky ishte momenti që ju u bëtë pjesëmarrës aktiv në Lëvizjen e Dhjetorit ‘90? Si i keni përjetuar ato ditë?

Janë disa ngjarje në jetën e njeriut, në të cilat ai përfshihet me ose pa dashje, por që mbeten të pashlyeshme në kujtesë dhe bëhesh pjesë e një historie. Të tilla ishin ato ditë të atij dhjetori të ‘90-ës. Unë mbase jam i vetmi që kam qenë pjesëmarrës në takimet me Ramiz Alinë, qoftë në atë të gushtit nëntëdhjetë me intelektualët e njohur të vendit, qoftë në atë me studentët. Nëse në takimin e parë mbresat nuk kanë qenë kushedi se çfarë, për shkak të reagimit të trembur të intelektualëve, përfshi edhe mua; në të dytin, për shkak edhe të atmosferës së krijuar, ishin tepër mbresëlënëse. Nuk do të harroj asnjëherë çastin kur hipëm në autobus për të shkuar në takim dhe dritën e shpresës në sytë e studentëve dhe qytetarëve që na përcollën dhe na pritën pas takimit. Kishte prej atyre që qanin, preknin, puthnin xhamat e tij si të ishte diçka hyjnore. Po ashtu, edhe atmosferën sa të nderë, por edhe të bukur brenda autobusit. Takimin, ku studentët, ndryshe nga intelektualët, u treguan të guximshëm, të vendosur për ta çuar luftën e tyre deri në fund.

Ato ditë ishin të ngarkuara me kaq emocion, ngjarje, përjetime, të cilat është e pamundur t’i harrosh. Nuk mund të harroj, për shembull, momentin kur autobusi në vend që të kthehej djathtas, pasi doli nga Qyteti Studenti, për të shkuar te Pallati i Kongreseve, sikundër na ishte thënë paraprakisht, mori majtas. Të qeshurat, entuziazmi për një çast mbetën pezull. Të gjithëve na shkoi ndërmend Mali me Gropa, atje ku ishin pushkatuar armiqtë e regjimit. Pas sqarimit të bërë prej ministrit të Arsimit të asaj kohe, Skënder Gjinushit dhe sekretarit të Komitetit Qendror të Rinisë, Lisien Bashkurtit, të cilët na thanë se po shkonim në Pallatin e Brigadave, u rikthye, në një farë mënyre, atmosfera e gëzueshme.

Mbresëlënëse ishte edhe mbërritja në ambientet e Pallatit të Brigadave, ku nga shkurret dekorative dilnin kokat e rojeve, disa civilë e disa ushtarakë, që na vështronin me kërshëri, apo mbase edhe me mllef. Ditët në vazhdim ishin si ditët kur vërshejnë lumenjtë, të cilat rridhnin kaq shpejt dhe të ngarkuara me ngjarje dhe emocione të paprovuara. Ishte lejuar pluralizmi, po krijohej një parti opozitare, një gjë gati e paimagjinueshme, veçse pak ditë më parë. Ishte thyer miti i Partisë së Punës, diktaturës së proletariatit dhe njerëzit ishin plot shpresë e ëndrra.

Si ishte takimi që ndau epokat, sepse të nesërmen Presidenti Ramiz Alia mblodhi menjëherë Byronë Politike dhe deklaroi të drejtën e pluralizmit politik…?

Takimi me Presidentin Alia u zhvillua në një atmosferë të tensionuar, pasi kishin ndodhur të gjitha ngjarjet, që tashmë dihen. Tensionin veç të tjerave, sipas meje, e krijonte disi edhe ajo perde, pas shpinave tona, që ndante sallën. Edhe sot nuk di se ç’fshihej pas saj. Gjithsesi, duhet thënë se studentët nuk u tutën. Alia u tregua, gjithmonë sipas mendimit tim, tepër dinak, kur pranoi pothuajse qysh në fillim formimin e një partie studentësh ose pluralizmin politik, por në një formë disi të zbehtë, të turbullt. Me një pohim të tillë takimi duhej të përfundonte dhe ne duhet t’i ishim mirënjohës presidentit, që po na bënte lëshimin e “madh”, po na falte, po na jepte mundësinë të krijonim një parti, por studentët nuk u kënaqën me aq pak dhe nuk ranë pre e atij kurthi.

Ata këmbëngulën për një pluralizëm të vërtetë dhe ia përplasën në sy të gjitha bëmat dhe defektet e Partisë së Punës, qeverisë e policisë. Për atë kohë, ndonëse gjërat kishin filluar të ndryshonin, qoftë edhe në arenën ndërkombëtare, nuk ishte fushë me lule dhe e lehtë t’i kundërviheshe diktaturës së proletariatit. Askush nuk e dinte se si mund të reagonte ajo. Eksperienca 45-vjeçare kishte treguar se kur qe nevoja, ajo nuk e kishte kursyer dhunën e represionin. Tani, mbas 34 vitesh, kur dëgjon disa “heronj” e llafazanë që pëllasin e thonë se gjithçka ishte e drejtuar, e organizuar nga vetë Partia e Punës, ose studentët nuk vepruan si duhet për këtë ose atë ngjarje, të vjen të ulërasësh e t’u thuash: “Mirë studentët dhe lëvizja e dhjetorit nuk veproi sa dhe si duhet, po ju “trima pas pilafit”, ku ishit kur ne realisht përballeshim me mllefin dhe forcat e diktaturës?”. Mbase jo gjithçka u krye në perfeksion dhe ashtu si duhej, por ama për herë të parë studentët u ngritën kundër diktaturës dhe u vendos pluralizmi politik, i mirë ose i keq, me vlera apo defekte. Ajo që nuk kishte ndodhur qysh prej 1944, me gjithë pakënaqësitë dhe revoltat e herëpashershme, ndodhi më 1990, falë revoltës së studentëve.

Lideri i lëvizjes ishte një student 28-vjeçar nga Tropoja. Quhej Azem Hajdari, studionte filozofi, ishte më i madh në moshë se sa shokët e tjerë. Cili ishte takimi juaj i parë me të dhe çfarë patë tek ai student, që u vu në krye të lëvizjes, duke dalë publikisht dhe duke hequr frikën e dhjetëra studentëve të tjerë?

Azem Hajdarin nuk e njihja, por rastësia e solli të njihesha me të në një rrethanë të veçantë. Sikundër e thashë, unë sapo isha kthyer nga Zvicra dhe të nesërmen nisem për në Qytetin Studenti. Rrugës takoj një student të artit dramatik, Arben Derhemin, i cili më thotë të shkoja në godinën ku po bëhej mbledhja e përfaqësisë së studentëve dhe pedagogëve, që do të përzgjidhnin grupin, i cili do të shkonte te presidenti. Sipas tij, kjo ishte një porosi e Arben Imamit, që ndodhej brenda godinës ku zhvillohej mbledhja. Dera me kuadrate qelqi e godinës ishte e mbyllur. Përtej saj shoh një djalë me xhup lëkure, i cili afrohet tek dera dhe më thotë: “Respekt për ju profesor. Kemi parë ‘Natë me hënë’ dhe na keni frymëzuar. (“Natë me hënë” ishte një dramatizim i imi i veprës së I. Kadaresë dhe shfaqje e vënë po prej meje në skenën e Teatrit Kombëtar, e cila bëri shumë bujë në atë kohë, pasi për herë të parë guxohej të shfaqej diçka që nuk ishte e realizmit socialist.) Këtu kanë ardhur disa intelektualë e pedagogë, por ne nuk i kemi pranuar. Do të më falësh sa të pyes përfaqësinë, që është brenda”.

Hyri dhe u rikthye pas pak. Duke hapur derën më tha: “Urdhëroni! Po ju presim!”. Ky ishte Azem Hajdari. Qysh në momentin e parë të njohjes sime me të, më ka bërë përshtypje mënyra e drejtpërdrejtë e komunikimit. Ai thoshte atë çka mendonte pa hezituar, pa frikë. Nuk kishte “qime në gjuhë”. Flas për atë kohë që e kam njohur unë. Dëgjonte me vëmendje ata që ishin më të mëdhenj, i respektonte, por nuk hezitonte edhe të kundërshtonte, kur e shihte të arsyeshme. Me mënyrën e tij veriore të të folurit, me një natyrë të hapur, që komunikonte me të gjithë, pse jo dhe me guximin ose kokëshkretinë e tij, ai ngjallte besim te të tjerët. Mbase ngaqë ishte edhe pak më i madh në moshë, ata e kishin përzgjedhur si udhëheqësin e tyre. Azemi, kam përshtypjen, në atë kohë ishte një lloj frymëzuesi për bashkëmoshatarët e vet. Mendoj se frika në përgjithësi në atë kohë kishte filluar të vritej dhe studentët guxonin, por natyrisht edhe shembulli i Azemit ka ndikuar te një pjesë e tyre.

Dua të kujtoj se studentët e Akademisë së Arteve dhe veçanërisht ata të Artit Dramatik e Regjisurës, kanë guxuar të reagojnë edhe përpara 8 dhjetorit dhe kanë qenë tepër aktivë në gjithë lëvizjen. Një nga kujtimet e bukura që ruaj me të është kur në Qytetin Studenti uleshim në mensën e studentëve dhe hanim fasule me kos ose spinaq, në të njëjtën pjatë prej alumini, me ato lugët e shtrembra. Më ka bërë përshtypje tek ai, entuziazmi i jashtëzakonshëm. Ishte i palodhur kur shkonim mitingjeve për të krijuar PD-në dhe nuk hezitonte të përleshej me policinë, sikundër na ndodhi në Lushnjë. Ishte nga të vetmit, që edhe kur u bë deputet etj., pasi unë isha larguar nga jeta politike, i cili ndalonte makinën në rrugë dhe më takonte. Në gusht të vitit 1998, kur kisha ardhur me pushime nga Italia, në bulevardin e madh, tek bustet e vëllezërve Frashëri shoh Azemin mes një grupi njerëzish që e shoqëronin. U shkëput prej tyre dhe më takoi me përzemërsi. Kjo ishte hera e fundit që e pashë. Më 12 shtator e vranë.

Cili ishte roli i Sali Berishës ato ditë?

Sikundër e thashë edhe më sipër, unë u bëra pjesë e lëvizjes studentore më 11 dhjetor, ditën që shkuam në takimin me Presidentin Alia, kështu që nuk di të them se cili ishte roli i Sali Berishës në ato momente dhe e kujt ishte ideja për takimin. Përsa i përket zotit Berisha, atë e kam njohur diku rreth vitit 1986, kur isha me pushime në Pogradec prej një miku të paharruar, neurokirurgut të njohur Arian Xhumari. Berisha ishte një kardiolog me emër në atë kohë dhe veç kësaj, kishte botuar artikuj në gazetën “Zëri i Popullit”, kishte folur në “Zërin e Amerikës” dhe në takimin me intelektualët pati guximin të thotë se forcat policore kishin plagosur ose vrarë dikë në 2 korrik 1990, kur u bë dyndja nëpër ambasada, kështu që ishte i njohur në opinion si një kundërshtues dhe kërkonte ndryshime thelbësore të shoqërisë e politikës shqiptare. Sipas atyre që kam lexuar, dëshmive të atij vetë, kronikave të kohës, ka pasur një rol aktiv në gjithçka po ndodhte ato ditë.

Ju jeni një ndër bashkëthemeluesit e PD-së, si u arrit deri te krijimi i së parës parti pluraliste pas diktaturës së gjatë komuniste?

Pas kthimit nga takimi me Presidentin Alia në Qytetin Studenti, atmosfera ishte e jashtëzakonshme. Ne ktheheshim nga takimi me një rezultat të jashtëzakonshëm, pluralizmin politik. Ndonëse ishte natë, pjesëmarrja ishte e paparashikueshme dhe entuziazmi i papërshkruar. Ndërkohë që prisnim të vinte nga presidenca shiriti i incizuar i takimit, i cili do të dëgjohej në shesh, ne ftuam të flisnin para turmës Sali Berishën dhe Gramoz Pashkon, të cilët kishin ardhur të na mbështesnin së bashku me intelektualë të tjerë. Atje ramë dakord që të takoheshim të nesërmen në orën 8 të mëngjesit në shtëpinë e Gramos Pashkos për të hartuar një program minimal të PD. Gramozi kishte një shtëpi relativisht më të madhe se apartamentet tona modeste, ishte fare pranë Qytetit Studenti dhe kishte kompjuter. Më kujtohet madje, që për të hyrë në shtëpinë e Gramozit duhej të përdornim edhe një parullë, si ato që ne i kishim përdorur në filmat nga lufta dhe me ilegalë të realizmit socialist.

Të nesërmen, fiks në tetë, trokas në derë, por për dreq kisha harruar parullën. U deshën disa minuta derisa Shpendi, (me sa më kujtohet, kështu quhej një student i Gramozit, i cili ishte vendosur si roje) më hapi derën. Atje veç Gramozit, për herë të parë njoha edhe Aleksandër Meksin dhe Genc Rulin, të cilët ishin të afërt me të dhe të thirrur prej tij. Më pas, sikundër e kishim lënë, erdhën edhe Sali Berisha, Arben Imami, Azem Hajdari. Në bibliotekën e shtëpisë ishte edhe “Karta e të drejtave të njeriut”, të cilën e lexuam dhe po formulonim programin minimal të partisë, që qysh atje menduam ta quanim “Partia Demokratike”. Më kujtohet se si diskutonim dhe çdonjëri prej nesh jepte mendimet e veta. Një moment lindi nevoja për të mbajtur një lloj procesverbali dhe asnjëri prej nesh nuk ndjehej i aftë për ta bërë, kështu që thirrëm Eduart Selamin, i cili rrinte në katin përdhes së bashku me gruan e Gramozit, Mozën dhe Dashamir Shehin. Po ashtu, më kujtohet që në një moment erdhi edhe Agim Buxheli, i cili kreu disa xhirime me kameran e tij. Natën vonë ka ardhur një mik i Gramozit, që me sa mbaj mend, quhej Sokol, i cili punonte në ministrinë e jashtme dhe e pa materialin nga ana juridike.

Ramë dakord që të nesërmen do të lexohej programi në mitingun e organizuar në qytetin studenti, prej Arben Imamit dhe do të përshëndeste në emër të studentëve Azem Hajdari. Programi u printua në disa kopje dhe unë personalisht ua kam dhënë disa studentëve të besuar në atë kohë të Akademisë së Arteve, për ta sjellë në Qytetin Studenti. Frika se dikush mund të pengohej prej policisë, na bëri të mendojmë këtë variant. Studentët do të hynin në Qytetin Studenti nga drejtime të ndryshme dhe do t’ia dorëzonin programin Benit ose mua. Këta studentë, të cilët i konsideroja të besuar ishin Robert Budina, Kastriot Çipi, Arben Derhemi, Hervin Çuli dhe Altin Basha. Në fakt nuk patëm asnjë pengesë prej policisë dhe Arben Imami lexoi programin përpara një mase të paparë njerëzish, të cilët gëzonin e deri qanin prej entuziazmit e shpresës.

Si u krijua PD-ja ku debatet mes vetë protagonistëve nuk kanë qenë të pakta… deri në vendimin final?

Në shtëpinë e Gramozit kishim dakordësuar edhe që do të zgjeronim rrethin e intelektualëve, do të krijohej një komision nismëtar, i cili do të merrej me organizimin e partisë së ardhshme. Më duhet të pranoj se të gjithëve ne na mungonte eksperienca e krijimit dhe drejtimit të një partie dhe gjithçka u bë në një lloj kuptimi e improvizuar “me të parë e me të bërë”. Shumë gjëra u kthjelluan dhe kuptuan rrugës. Kishte edhe në ato momente moskuptime, intriga, prurje elementësh që mbështesnin x-in ose y-nin. Kishte nga ata që kërkonin të futnin përkrahës të vetes, grupime që donin të merrnin përparësi në raport me të tjerë. Kishte nga ata që u serviloseshin atyre që mendonin se do të bëheshin udhëheqës, pra në një lloj kuptimi, kishte amulli, dëshirë, pasion, ambicie, por mbi të gjitha një të përbashkët, ndryshimin e Shqipërisë dhe afrimin e saj me Europën. Në klubin “Studenti” u bë një mbledhje ku do të përzgjidhej komisioni nismëtar për formimin dhe legalizimin e PD-së.

Një dyndje e jashtëzakonshme njerëzish, të cilët kërkonin të hynin në sallë deri duke u shtyrë. Disa prej pjesëmarrësve njiheshin, ndërsa një pjesë ishin krejtësisht të panjohur dhe propozimet ishin nga më të habitshmet. Më vjen në mendje dikush që u ngrit e tha. “Propozoj zonjën, e cila është luftarake, e aftë…” dhe shtoi një sërë cilësish që të linin me gojë hapur. Në fund e mbylli ligjëratën me fjalët: “Padyshim e meriton të jetë e zgjedhur, e njoh shumë mirë sepse është motra ime”. Nuk harroj fjalët e të ndjerit Gramoz që tha pak a shumë se, “na u bë si mbledhje kooperative me mjelset e dalluara”. Debatet, deri sa unë kam qenë pjesëmarrës, kanë qenë të shpeshta dhe herë, herë edhe të forta. Më kujtohet që mbledhjet na zgjatnin deri në orët e vona të natës, por padyshim kjo ishte një nga gjërat më të mira, sepse po sillte një mentalitet të ri. Nuk kishte një “Njësh”, i cili vendoste për gjithçka.

Vendimet edhe pse me debate merreshin në mënyrë kolegjiale. Kur dikush, për shembull, donte të largonte njërin ose disa nga kryesia, ngriheshin pjesa tjetër dhe e kundërshtonin fort. Më kujtohet një rast kur Arben Lika, Tef Malshyti, Shinasi Rama, Ritvan Peshkëpia e ndonjë tjetër kërcënuan se do të largoheshin e do të formonin një parti tjetër. Madje, njëri prej tyre shkroi edhe një letër ku thoshte se po tradhtoheshin aspiratat e studentëve. Pra ishte një rrugë e panjohur, jo e lehtë, por që gjithsesi e dha rezultatin e saj, krijimin e një partie opozitare, Partinë Demokratike, e cila mirë ose keq (por më shumë mirë) është një vlerë dhe pasuri e shoqërisë shqiptare.

A ishte Sali Berisha njeriu i duhur për të drejtuar PD-në?

Nëse ishte ose jo Sali Berisha njeriu i duhur për të drejtuar PD, këtë e tregoi koha. Gjithsesi, në atë moment duhej një njeri i fortë, me personalitet, sepse mendësia, sikundër vazhdon edhe sot, është ajo që gjithmonë kemi nevojë, na duhet një bari, i cili të ketë tiparet e një njeriu të pathyeshëm, një heroi, që t’i përngjasojë një qenieje gati hyjnore. Udhëheqësi duhet të krahasohet o me Skënderbeun, Zeusin, ose të shpallet hero, që e adhuron e gjithë Shqipëria. Harrojmë që udhëheqësi, pavarësisht personalitetit të fortë, aftësive vetjake, nuk është asgjë pa masën e mbështetësve dhe sa më i përbashkët të jetë drejtimi i partisë ose i vendit, aq më i suksesshëm është edhe vetë udhëheqësi.

Sali Berisha në atë moment u gjend në vendin e duhur, në kohën e duhur dhe me ambicien e duhur. Askush nuk mund ta gjykojë dot nëse në vend të Sali Berishës do të ishte dikush tjetër dhe gjërat do të kishin shkuar më mirë se sa shkuan. Mund të kishin shkuar më mirë, por mund të kishin shkuar edhe më keq, si fjala vjen një luftë civile. Këtu meritë kanë të gjithë ata që ishin në krye të punëve në atë periudhë.

Cilët ishin ata që shfaqën ambicien për drejtimin e PD-së?

Kur ktheheshim natën vonë nga mbledhjet e gjata me një grup miqsh, të gjithë thoshim se duke mos qenë politikanë në profesion, ne do të tërhiqeshim, sapo të vinin politikanët e duhur, por për fat të mirë, apo të keq askush nuk u tërhoq nga politika, përveç meje. Në ato fillime nuk është se kishte shfaqur dikush ambicie haptas për t’u bërë drejtues i PD-së dhe veprohej bashkërisht. Natyrisht duke mos pasur ambicien për t’u marrë me politikë, unë vija re se si përpiqeshin një pjesë për të qenë në qendër të vëmendjes, apo kryenin edhe ndonjë veprim për të marrë pozicionin e udhëheqësit, por haptas askush nuk ishte shprehur. Më pas, kur filluan të bëhen zgjedhjet, dolën edhe figurat që u prezantuan si kandidatë për të drejtuar partinë. Në kongresin e parë, që u zhvillua në Teatrin e Operës, ku u bë edhe votimi për kryetarin e partisë, di që pati një rivalitet midis Sali Berishës dhe Aleksandër Meksit, por që në fund u zgjedh Sali Berisha.

Në atë periudhë, Edi Rama a iu kundërvu sistemit me art…?

Të them të drejtën, nuk di të kem parë në atë periudhë ndonjë vepër të tij, që t’i kundërvihej sistemit. Më kujtohet po, që diku aty nga fundi i viteve ’80, ai kishte realizuar një murale në hyrje të degës së Dramës dhe Arteve Figurative, me aksionistë që mbillnin pemë dhe pëllumba mbi supet e tyre. Një vepër tipike e realizmit socialist. Mbase në artet figurative, me studentët e vet, mbase ka bërë edhe vepra që i kundërviheshin sistemit, por publikisht nuk kam parë. As nuk kam dëgjuar, që në kohën kur ne vinim në skenë “Natë me hënë” dhe erdhi e gjithë Byroja Politike për ta parë e për ta ndaluar, kur na dërgonin letra kërcënimi se po i kundërviheshim sistemit, që ai kishte realizuar vepra arti kundër sistemit. Nëse i ka pasur të fshehta dhe i ka ruajtur për t’i nxjerrë kur sistemi ra, kjo është tjetër gjë.

A ishte z.Rama në llogore të protestës studentore që solli ndryshimin e sistemit komunist. A është e vërtetë se ai fliste për një ndryshim sistemi dhe për procese demokratike që duhet të orientohen drejt Europës Perëndimore dhe jo Europës Lindore?

Dua të dëshmoj se ai nuk ka qenë në asnjë çast në llogore kur ishte fjala për veprime konkrete. Nuk ka qenë pjesëmarrës as në protestën e heshtur të qytetarë të Tiranës më 28 janar 1990, të orës 18, ku u shkul e gjithë Tirana, as në revoltën e studentëve në dhjetor të po atij viti, as në takimin me Ramiz Alinë, as në formimin e PD-së, as në grevën e urisë së studentëve për heqjen e emrit Enver Hoxha të Universitetit dhe as në rrëzimin e shtatores së diktatorit.

“Rastësisht me dashje”, ai ndodhej në të shumtën e rasteve jashtë shtetit. Personalisht nuk kam qenë asnjëherë i pranishëm kur ai ka folur për ndryshimin e sistemit, por për të qenë i vërtetë kam dëgjuar qysh në atë kohë se fliste për nevojat e ndryshimit. Në atë kohë ishte e lehtë të flisje ndonjë fjalë kundër, kur kishe prindërit anëtarë të Komitetit Qendror, apo deputetë ose kur shoqëroheshe me fëmijë e nomenklaturës, që jetonin në Bllok, por duhet të kishe këllqe për të vepruar konkretisht kundër, pa pasur asnjë lloj mbështetjeje.

Si është e vërteta e ardhjes së Edi Ramës te protesta dhe deklaratës së tij se “komunistët duhet ti varim në litar”? Pse u largua Rama dhe kush nuk donte që ai të ishte aty në ato momente…?

Në atë kohë çdokush që ishte kundër sistemit ishte i mirëpritur dhe dyert u ishin hapur të gjithëve. Të gjithë ne dëshironim të na afroheshin sa më shumë njerëz. Ne kishim nevojë për mbështetje sa më të gjerë. Nuk kishte asnjë që nuk e donte prezencën e tij. Veçse gjërat duhen parë në rrethanat në të cilën kanë ndodhur. Diku andej nga marsi i vitit 1991, ai u shfaq në Qytetin Studenti, në një kohë që në Shkodër, sipas njoftimeve të studentëve shkodranë si Arben Broci etj., kishin filluar raprezaljet e policisë. Ai erdhi, me ç’mbaj mend, i ftuar nga Gramoz Pashko. Hyri në mbledhjen që po organizonim dhe me një fodullëk e arrogancë të pashoqe, kërkoi të bënim gjithçka thoshte ai. Deri atëherë nuk ishte shfaqur askund, nuk kishte marrë asnjë iniciative dhe tani vinte të na diktonte urdhrat ose mendimet e veta.

Natyrisht të gjithë iu kundërvunë, sepse askush nuk donte hakmarrje e dhunë ose derdhje gjaku dhe ai kur pa se nuk kishte asnjë mundësi të realizoheshin propozimet e tij, ose të kishte një karrige për të, u largua. Qëndrimi i tij ishte ekstremisht i djathtë dhe kërkonte varjen e komunistëve, përfshi babain e tij. Këtë ai e shprehu publikisht në mitingun e marsit para stadiumit “Qemal Stafa”. Pikërisht ky ekstremist i djathtë një mëngjes na u gdhi i majtë dhe në krye të Partisë Socialiste. Fatmirësisht nuk u varën komunistët, por fatkeqësi që komunistët edhe sot vazhdojnë të votojnë një fashistuc të tillë. Mbase nuk thonë kot që ai, i cili të rreh, të do, imagjinoni sa i do Rama komunistët sa do edhe t’i varë…/Gazeta Panorama/

Situata sociale në Shqipëri duket disi e tronditur nga një seri krimesh që po ndodhin pothuajse çdo ditë. Si mendoni Ju për këtë gjendje? Cilat janë shkaqet e kësaj situate?

Është e vërtetë që ka kohë që situate sociale në shoqërinë shqiptare është tronditur ekzistencialisht nga përmasat e zgjeruara dhe gjithnjë në rritje të krimit, fenomen social që ka kapur të gjitha institucionet bazë të shoqërisë, strukturat e autoritetit social dhe institucionet themelore të qytetërimit tonë. “Limfa” e krimit është bërë gati si buka e përditshme për ne. Madje duket sikur ka edhe një proces paradoksal të adoptimit të shoqërisë me këtë nivel të lartë të kriminalitetit.
Ontologjia dhe fenomenologjia e krimit është bërë banale dhe e sofistikuar. Ajo ka të tërë gamën e njohur të kriminalitetit nga ai banal e për motive të dobta deri tek tendencat për shfaqjen e krimit të organizuar dhe inicimin e organizatave kriminale. Një fenomen, që nga pikëpamja gjeografike, është pothuaj e ndodhur kudo: në zonat urbane e qytetet metropolitan, në zonat periferike periurbane e rurale, në familje e shkollë, në jetën publike e sjelljet komunitare. Dukuria e kriminalitetit, qoftë nga pikëpamja moshore apo gjinore gjithashtu, është tejet prezent. Të përfshirë në këtë veprimtari janë burra e gra, të rinj, madje nga ky infeksion social kanë filluar të mos jenë të imunizuar as fëmijët, adoleshentët dhe të rinjtë. Ulja e moshës së fillimit të veprimeve kriminale, sikurse ishte rasti i ngjarjes makabre në ambintet e shkollës “Fan Noli” është bërë shqetësues.
Shkaqet e kësaj situate kërkojnë diagnostikime të gjëra, komplekse dhe shumëdimensionale, sepse ato janë shkaqe të ndërlikuara, të përziera, sintetike dhe sinkretike. Megjithatë sociologjia e krimit në kuptimin e përgjithshëm social apo edhe mikrosociologjia e shkaqeve të kapilarizuara në jetën e institucioneve apo të personalizuara me individë të caktuar, të përfshirë në botën e erët të krimit, dëshmojnë se ky zgjerim i aktivitetit kriminal, ky nivel i akseleruar i dhunës sociale ka shkaqet e veta, me natyrë historike, kulturore, edukative, shoqërore dhe individuale.
Sipas mendimit tim, krimi në shoqërinë tonë është i lidhur me shumë faktorë të brendshëm dhe të jashtëm, sidomos me problemin e situatës së destabilizuar të institucioneve kryesore të autoritetit social dhe sigurisë morale. Ka një dobësim të dukshëm të “makinerisë edukative” që ka role formuese e parandaluese për formimin qytetar. Në këtë kontekst është reduktuar roli i strukturës së familjes në procesin e edukimit, është reduktuar koha dhe cilësia e prindërimit në marrëdhëniet e prindërve me fëmijët, nën pretekstin e angazhimeve jashtë familjare. Po ashtu dëmtime serioze në aspektin e edukimit ka pësuar edhe shkolla, si institucioni më autoritar për formimin qytetar të brezit të ri, si mekanizmi që ka të gjitha mundësitë t’u mësojë fëmijëve, adoleshentëve dhe të rinjve mënyrat e sjelljes jo agresive e kriminale, por rrugën humane të zgjidhjes së kontradiktave dhe konflikteve të natyrshme nëpërmjet komunikimit, tolerancës, mirëkuptimit, etj. Të gjitha këto mekanizma kanë nevojë të ridimensionojnë punën e tyre, sepse ato janë institucionet themelore e influente që mund të ndikojnë në edukimin qytetar dhe parandalimin e krimit.
Padyshim, në këtë situatë, ka përgjegjësinë e vet edhe shteti bashkë me strukturat e veta të drejtësisë, policisë dhe ndëshkimit të krimit. Asnjë toletrancë nuk i duhet bërë krimit. Ndëshkimi i kriminelëve është kusht për të vënë në vendin e duhur shtetin ligjor.

Vritet një fëmijë adoleshent, 14 vjeçar, në mes të rrugës, pranë shkollës. Si e shikoni këtë moment: rastësi apo ndikim negativ nga rrjetet sociale, mosfunksionim të familjes në procesin e edukimit, neglizhencë e shkollës, paaftësi dhe mungesë përgjegjësie e sistemit të edukimit dhe të mbrojtjes së fëmijëve nga ana e mësuesve, oficerit të sigurisë, shërbimit psiko-social në shkollë apo çfarë?

Pa dashur që shkollën ta bëjmë “kokë turku” dhe t’i shkarkojmë tërë përgjegjësitë dhe mangësitë e integruara të gjithë makinerisë edukative, duhet të pranojmë se pas kësaj ngjarje dhe shumë ngjarjeve të tjera të akteve të dhunës dhe krimit midis dhe ndërmjet adoleshentëve, është edhe shkolla si institucion dhe mësuesit si aktorë kryesorë të saj. Ngjarjet skandaloze të dhunshme e kriminale që kanë ndodhur në shkollat tona e shtrojnë si detyrë imperative ndryshimin dhe përsosjen e ndikimit të mekanizmave social-psikologjikë e pedagogjikë të edukimit, sepse shkolla nuk duhet konsideruar vetëm si institucioni kryesor i dijes, por mbi të gjitha si institucioni themelor i edukimit qytetar, sepse në shkollë nxënësit dhe adoleshentët jo thjesht vetëm shkollohen, por aty edukohet si njeri që ka mundësi të zgjedhë rrugën e duhur të jetës.
Për t’i mësuar fëmijët dhe adoleshentët se si të gatuajnë “supën e jetës” duhet të funksionojnë të “dy kuzhinat” edukative: familja dhe shkolla. Shkolla ka të gjitha mundësitë e plotësimit të dy detyrave themelore të misionit të saj institucional dhe eduktiv, duke kombinuar luftën për formimin intelektual përmes dijeve mësimore, por e kombinuar kjo edhe me vetëzhvillimin e drejtuar të adoleshentëve. Duhet shkundur shkolla nga situatat rutinore dhe indiferenca edukative, duke përmirësuar sa më shumë të jetë e mundur kuotat e komunikimit empatik dhe bashkëpunimin e frutshëm, me efiçiencë edukative në marrëdhëniet e tyre me adoleshentët. Nxënësit kanë nevojë për horizont kulturor, po aq, në mos më shumë se sa për horizont shpirtëror dhe qytetar. Nuk ka pse të na vijë keq, besoj se në shumë raste në shkolla puna edukative ose është e përciptë, pa shpirt dhe empati ose është “veprimtari e lodhur”. Është e vërtetë që shkolla po përballet me furitë, turbulencat, rebelizmin dhe shfaqje të anarkisë moshore, sepse adoleshentët e kohës sonë janë të përbërë nga tjetër “materie sociale”. Kjo është arsyeja e tronditjes së mësuesve dhe e marramendjes së shkollës.
Padyshim ndikimi i gjëndjes së shoqërisë tonë, ka ndikimet e veta në punën, sukseset apo difektet e shkollës, sepse ai është institucion i “interferuar” dhe jo i izoluar nga ndikimet pozitive apo influencat patologjike e toksike të shoqërisë shqiptare. Në këto rrethana duket që jo vetëm familja, por dhe koha është në “kohë të vështirë” për të përmbushur kërkesat edukative dhe deontologjike të saj. Situatat që kalon shkolla në marrëdhëniet me adoleshentët nuk kërkon trajtime “en block” të problemeve, konflikteve dhe ballafaqimit me adoleshentët, as diagnostikime të përgjithshme statistikore apo burokratike. Shkolla ka nevojë për diagnostikime kapilare e të personalizuara të çdo adoleshenti, të tipologjisë dhe fenomenologjisë së shfaqjeve. Këtë mund ta bëjnë vetëm mësues me personalitet dhe integritet.

Përse jemi një shoqëri kaq e dhunshme, një dhunë e futur kaq thellë, deri në familje, deri në moshat e vogla? Cilët mund të jenë faktorët që ndikojnë sot në këtë drejtim?

Po, është e vërtetë që kohët e fundit sidomos shoqëria shqiptare po përballet me nivele të larta të dhunës, në të gjitha format e mundshme të saj, që nga ato antiqytetare e deri në akte të bujshme kriminale. Për fat të keq, dhuna në familje është në zgjerim. Sidomos kjo e shkarkuar padrejtësisht mbi gratë dhe fëmijët.
Në fakt u bënë tri dekada e gjysëm që në shoqërinë tonë përditë, në mënyrë të vazhdueshme, po përballemi me forma të llahtarshme të krimit, tipologji të tilla të sjelljes së përbindshme, që jo vetëm e kanë bërë atë fenomen social shumë intensiv, por akoma më keq, është bërë dukuri që synon të krijojë në shoqërinë tonë klimën e adoptimit social, herë në mënyrë lineare e paqësore e herë të tjera të detyruar e me dhunë sociale, praninë dhe pranimin e kësaj të keqeje të madhe, këtij shqetësimi të përbashkët për individin dhe shoqërinë shqiptare në tërësi. Paradoksalisht me kalimin e kohës, situata e krimit është ekzagjeruar keq.
Në mënyrë të sintetizuar, duke vlerësuar objektivisht e sociologjikisht fenomenin, duhet pranuar se situata e krimit të organizuar dhe ordiner në Shqipëri është tejet e zymtë. Në se këtë analizë sociale dhe sociologjike do ta bëjmë drejt, objektivisht, pa subjektivizëm dhe njëanshmëri, mund të themi se të duket sikur burimet e krimit janë në përmasa të tilla, që e bëjnë të dyshimtë ecjen tonë drejt progresit social, realizimit të normave europiane dhe standardeve sociale të qytetërimit postmodern.
Besoj se duhet të “zgjohemi” nga gjumi social dhe të kuptojmë se në totalin e vet, krimi në shoqërinë tonë ka bërë që situata të jetë e tillë, nga që sasia e kriminelëve dhe cilësitë e krimit janë bërë të tilla, që kanë filluar të gërryejnë “muret e ekzistencës” dhe funksionimit normal të organizimeve kryesore të jetës sociale, familjes, qytetit, komuniteteve dhe shoqërisë shqiptare në tërësi, duke vënë në rrezik serioz modalitetet e ndërtimit të marrëdhënieve njerëzore, sigurimin e kushteve të duhura të funksionimit të paqes sociale në Shqipëri.
Ajo që është tejet shqetësuese në këto momente, që duhet të na bëjë të mendojmë mirë, lidhur me shkaqet dhe situatën e përhapjes masive të krimit, janë shfaqjet e një lloj qëndrimi pajtues, konformist të shoqëruara më një indiferencë sociale, pajtueshmërie pasive. Kjo përbën rrezik pse është një mënyrë e rafinuar, për të na bërë të përshtatemi me praninë e krimit në jetën e përditshme, duke e patur gjithnjë pranë dhe afër nesh, madje pa shumë shqetësim social të lloj-lloj krimeve dhe kriminelëve që i kryejnë ato.
Kultura e pasivitetit, e pajtimit indiferent me këto situata, është njëri nga shkaqet madhore të përhapjes intensive dhe ekstensive të krimit në shoqëri. Sondazhet sociale tregojnë se niveli social i kuptimit dhe reagimit social ndaj krimit në shoqërinë tonë, është tmerrësisht i ulët. Ky është faktori që po favorizon përhapjen dhe zgjerimin e tij në familje, shkollë, ambinete publike, komunitet e kudo. Duket dhe ka një perceptim publik, që tregon se strukturat e shtetit dhe reagimi social, po bëhen të pafuqishme përballë ligësisë së krimit. Kjo është një situatë që duhet përballuar. Sepse krimi jo vetëm ndikon në “shqepjen e tegelave” të shoqërisë, por ndikon edhe në shfaqjen e “krisjeve sociale” të unitetit të shoqërisë përballë të keqes personale dhe ligësisë sociale…

Mos vallë institucionet demokratike e kanë humbur besimin tek njerëzit apo këto institucione nuk janë të afta të veprojnë apo të gjejnë mënyrat e duhura për t’i parandaluar, jo me forcë, por me veprime dhe ligje inteligjente që njerëzit të bëhen të vetëdijshëm për të mos përdorur dhunën si zgjidhje?

Ka kohë që paradoksalisht në shoqërinë shqiptare po qarkullon gjërësisht ideja e zgjidhjes së problemeve me forcë dhe ideja e krijimit të “njeriut të fortë”. Kjo “limfë ideologjike” shumë e përhapur dhe toksike ka kapur individë, madje edhe grupe sociale e shtresa të gjëra të shoqërisë tonë. Madje ky është një nga shkaqet pse dhuna, bullizimi dhe krimi me gjak të ftohtë po shfaqet edhe në konfliktet dhe rivalitetet moshore të adoleshentëve. Edhe aty po shfaqet “fantazma” e njeriut të fortë dhe e përdorimit pragmatist të dhunës për të qënë “dikushi” në grup apo i afirmuar si “i forti” i klasës apo shkollës.
Sigurisht situata është e lidhur me shumë faktorë historikë, kulturorë, social, të traditës së familjes patriarkale e paternaliste, me “abortin” edukativ të përpjekjes së dështuar gysëmshekullore për krijimin e “njeriut të ri”, etj. Por tani situata është agravuar, nga që janë tkurur, rrudhur, indiferentizuar institucionet kryesore të “autoritetit” dhe sigurisë sociale.
Sociologët evidentojnë si shkaktare të situatës faktin që shoqërive të sotme po i “shqepen tegelat” social nga që ka një rënie progresive të autoritetit edukativ të familjes dhe shkollës, por dhe dobësim të veprimit të drejtësisë ligjore, parandaluese dhe ndëshkuese të organeve të shtetit, për të ndëshkuar pa hezitim krimin dhe për të bërë “zap” kriminelët, të cilët po tentojnë të formojnë grupe sociale për t’iu kundërvënë institucioneve të shtetit, ligjeve dhge shoqërisë. Në këto rrethana shoqëria ka nevojë për një strategji të integruar, polivalente e shumë faktoriale për të bashkuar në një strukturë kompakte të gjithë faktorët, aktorët dhe institucionet për të rregulluar ekuacionin e duhur ekzistencial për të përballur këtë valë të zgjeruar të kriminalitetit.
Sigurisht, duke rregulluar metafizikën dhe funksionin komplementar të insiticioneve të edukimit dhe parandalimit me ato të drejtësisë dhe ndëshkimit ligjor. Kjo është ajo që presin qytetarët dhe shoqëria shqiptare, si mënyra e vetme për të zbutur intensitetin e krimit në shoqërinë tonë.

Gjuha e politikës, dhuna në institucione, a mos janë disa nga shkaqet që ndikojnë negativisht në gjithë ambientin social dhe deri në familje?

Padyshim, politika ka përgjegjësitë e veta në këtë situatë të agravuar të krimit në shoqërinë tonë. Politika, politikanët dhe ata që janë në “bordin e shoqërisë” dhe që kanë detyrën dhe përgjegjësinë e administrimit të situatës sociale, shumë shpesh janë faktorë të nxitjes së intolerancës politike, agresivitetit konkurencial, dhunës verbale, psikologjike e fizike, duke i kthyer ato paradoksialisht në mjete aspak adekuate të luftës politike midis palëve alternative e kundërshtare politike.
Gjuha e drujtë, akuzat e pabazuara, replikat formale pa substancë dhe si qëllim në vetvete, janë faktorë që nxitin zgjerimin e neurotizmit social në jetën shoqërore, me ndikim edhe në komportimin psiko-social të njerëzve tanë në familje, shkollë dhe jetën shoqërore. Politika ka mëkatet e veta në këtë situatë. Ajo duhet t’i njohë përgjegjësitë e veta dhe të bëhet “ilaçi i duhur” për të ndihmuar përmirësim, pse jo edhe shërimin e plagëve të dhunës dhe kriminalitetit në shoqëri. Në këtë kontekst, edhe institucionet fetare, media dhe shoqëria civile kanë rolin dhe përgjegjësitë e tyre. Të gjithë si individë, si shoqëri dhe bashkë me institucionet sociale, jemi përballë një beteje të madhe qytetare dhe qytetëruese për t’u përballur qytetarisht me dhunën dhe krimin. Kjo kërkon strutura të integruara, kohezive, bashkëpunuese e kompakte për të bërë të mundur zbutjen e agresivitetit social, shëndoshjen e institucioneve të edukimit dhe harmonizimin e interesave midis individit, familjes, shkollës dhe shoqërisë.

Analisti britanik, Tim Judah.