*Dedë Gjo’ Luli, prijësi legjendar i “Malësisë së Madhe” – “Dedë Gjo’ Luli pushkë e ngrehur për Shqipërinë”
*Dalip Greca, Editori i Gazetës DIELLI, ne kumtesën e tij” Jehona e Kryengritjes së malësorëve në Diasporën Shqiptare të Amerikës, solli për të parën herë fakte të dokumentuara për ndikimin e saj në rritjen e shpirtit kombëtar të mërgimtarëve,që ishin ende të paorganizuar në shoqata Kombëtare.

YONKERS NY : Shoqata “Malësia e Madhe”, me seli në New York, organizoi në Royal Regency Hotel në Yonkers, Konferencën shkencore përkujtimore me titull “100 vjet nga vrasja e Dedë Gjon Lulit”, në përkujtim të 100-vjetorit të vrasjes së këtij heroi e atdhetari të madh të kombit shqiptar, prisit legjendar Dedë Gjon’ Lulit.
Konferencën e udhëhoqi Kolë Cacaj, i cili shfrytëzojë rastin që të përshëshëndes ngrohtësisht të gjithë pjesëmarrësit në këtë tubim përkujtimor shkencor, të cilin tha ai :”Po e mbajmë, për dekada të tëra, për të shënuar në mënyrë dinjitoze, 100 vjetorin e vrasjes së birit më të shtrejtë të Malëcisë dhe njërës ndër figurave më shquara të gjithë shqiptarisë, heroit tonë kombëtar Dedë Gjon’ Lulit, i cili u vra mizorisht më 24 qershor të viti 1915 në Oroshë të Mirditës, nga dora e zgjatur serbe, armikut shekullor të Shqiptarëve” tha Cacaj.
Kjo veprimtari u hap me Hymnet kombëtare të Shteteve të Bashkuara dhe Shqipërisë, kënduar nga këngëtari i komunitetit Gjon Krasniqi.
Fjalën kryesore e mbajti zoti Ejllo Berisha – Kryetari i Shoqatës “Malësia e Madhe”- New York, e cila ishte edhe mikëpritsja e kësaj konference, në të cilën morën pjesë dhjetra vetë.
Ai duke folur në emër të Shoqatës Malësi e Madhe me seli në faleminderojë dhe shprehu vlerësimin më të lart, për të gjithë të pranishmit, pjesëmarrës të “Konferencës Perkujtimore”.
Thuhet, se njerëzit e medhënjë vdesin për të jetuar, tha mes të tjerave Berishaj, dhe shtojë se :” Kështu, ishte edhe rasti me tribunin popullor dhe udhëheqësin e kryengritjes së Malësisë Dedë Gjon’ Lulin, i cili edhe sot, pas më shumë se 104 viteve të kryengritjes së Malësisë dhe pas 100 viteve të vrasjes tinëzare të tij është në mesin tonë, në mëndjen dhe kujtesën tonë. Ai është në Tiranë dhe në Prishtinë, është edhe në shtëpinë e vetë muze në Bardhaj të Hotit, pikërishtë, aty ku është lindur”.

Duke folur për konferencën, zoti Ejllo Berishaj, në cilësinë e organizatorit, theksojë se sot ne kemi organizuar këtë veprimtari në një formë tjetër – në formën e përkujtimit të veprës , jetës dhe krenarisë që shqiptarët ndijën për prisin e tyre legjendar Dedë Gjon’ Lulin.
“Organizimi i kësaj “Konference Përkujtimore”, nga Shoqata Malësia e Madhe – New York, tha ai bart në vete mesazhin se edhe pse larg nga vendlindjet tona, ne shqiptarët nuk harrojmë kurrë luftën dhe sakrificën e bijëve ma të mirë të kombit, që me veprat e tyre atdhedashëse ishin dhe janë gurë themele të lirisë dhe pavarësisë se Shqipërisë” Më pasë folësi kryesorë, shtjellojë paksa rolin e diasporës dhe angazhimin e saj – për atë që kjo diasporë ka bërë për çështejn kombëtare, nëpërmjet shënimit të datave historike të rëndësishme për fatin e kombit, dhe përkujtimin e këtyre figurave si Dedë Gjon Luli e tjerë, në komunitet.
“Diaspora shqiptare e madhe dhe fuqishme në botë, u shpreh zoti Berishaj, e në veçanti diaspora e shqiptarëve të Amerikës, ka qenë në vazhdimësi një përcjellës i shumë proceseve me rëndësi për fatin e kombit tonë gjatë gjithë historisë. Kontributi dhe angazhimi i jonë në vazhdimësi ka qenë që atdheut tonë, në përgjithësi pa dallimin e kufijve artificial që të tjerët na i vendosën në mes të shqiptarëve, ne të i dalim zot përherë çdo cepi te Shqipërisë Etnike në gadishullin Ballkanik”.
Simbas tij, ky ka qenë dhe roli i diasporës për ruajtjen dhe mos nxjerrejn në harrës të kryengritjes së Malësisë me në krye kryetrimin Ded Gjon’ Lulin, e cila ka qenë shumë domethënëse, për të nxjerr në dritë një pjesë me shumë rendësi të historisë së kombit shqiptar.
“Në dekadat e fundit shqiptarët e Tri-Shteshit – NY, NJ, Ct dhe të Miçiganit, për çdo pranverë kemi organizuar manifestime, simpoziume, dhe veprimtari të ndryshme për të përkujtuar veprën dhe jetën e Ded Gjon’ Lulit, dhe trimave të tjerë, të kryengritjes së Malësisë, duke shtuar se , kjo kryengritje ishte një thirrje paralajmëruese se pavarësia e Shqipërisë, që po afrohej më 1912.
Diaspora dhe shoqatat tona gjithnjë kanë bërë organizime të tilla që edhe pasardhësit tonë të lindur në mërgim të jen krenar me identitetin e tyre kombëtar, por dhe njëkohësisht të krenohen me stërgjyshërit e tyre si Dedë Gjon’ Lulin, e të tjerët, të cilët me atdhedashurinë e tyre bën të mundur për të mbrojtur qenien tonë shqiptare, në trojet tona stërgjyshore”.
Ejllo Berisha – Kryetari i Shoqatës “Malësia e Madhe”- New York, në fjalën e tij në emër të shoqatës, që ai drejton, dhe organizatorit të kësaj veprimtarie , shprehu respektin më të lart për shtetin tonë Shqipërinë, presidentin e Republikës, zotin Bujar Nishani, që bëri të mundur dhe përkrahu pa rezerva realizimin e ëndrrës dhe dëshirës se Malësoreve, pra vendosjen e shtatores së Dedë Gjon’ Lulit, në kryeqytetin tonë në Tiranë. “Është, kjo një vepër madhore që vetëm sa shton dhe forcon dashurin dhe respektin për atdheun e vetëm të shqiptareve, Shqipërinë tonë” tha zoti Berishaj.
Në cilësinë e mikëpritësit të kësaj veprimtarie , ai gjithashtu falënderoj dhe u shpreh mirënjohës, ndaj donatorëve të shumët që kontribuan dhe përkrahën pa rezervë të dy shoqatat simotra Malësi e Madhe , Detroit dhe New York, në finalizimin e këtij projekt të përbashkët .
“Lidhur me këte projekt, tha kryetari i shoqatës, zoti Berishaj, respekt dhe mirënjohje për ish kryetarin e Shoqatës Malësi e Madhe Miçigan zotin Pashko Gjokajn dhe kryetarin aktual të shoqatës Malësi e Madhe në Miçigan zotin Lekë Gjonaj, anëtarin e shoqatës Gjon Dedvukaj për punën e tyre, të pa lodhshme në realizimin e projektit për vendosjen e shtatores së Dedë Gjon’ Luliit në Tiranë, dhe po ashtu u jemi mirënjohës të gjithë atyre që nga diaspora dhe vendlindja udhëtuan në Tiranë, më 27 Nëntor për të marr pjesë në ceremoninë e inaugurimit solemn të shtatores së Dedë Gjon Lulit”.
Konferenca e cila filloi me disa mungesa – karakteristike, këto pothuajse munges e të gjitha organizatave dhe shoqatave të komunitetit shqiptarë në Amerikë,( që nuk janë shumë profesionale, po të krahasohen me veprimtari të tilla që mbahen në vendlindjen tonë) e rriti nivelin e saj, sidomos gjatë dy senacave me kumtesat majft interesante, të folësve dhe moderimin e bukur të Kolë Cacaj – të cilët u ndoqën me një vemendje të posaçme nga të pranishmit.
Kryengritja shqiptare e vitit 1911 ose Kryengritja e Malësorëve e vitit 1911 e udhëhequr nga prijesi legjendar Dedë Gjon Luli, ishte një nga shumë kryengritjet shqiptare në Perandorinë Osmane, dhe zgjati nga 24 mars 1911 deri më 4 gusht 1911 në rajonin e Malësisë, thanë oratorët.
Jehona e kësaj ngjarje të madhe me protagonist trevën simbol të shqiptarëve, Malësinë e Madhe, u shprehen ata jo vetëm nuk është zbehur, por tingëllon më aktuale se kurrë. Pasi tokat e Shqipërisë Etnike janë jo vetëm të ndara, por mbi të gjitha të “zaptuara” mizorisht nga armiqtë tanë shekullorë sllavë.
Kjo, Kryengritje e cila fillimisht shpërtheu në Malësi, që më pas të shtrihet në mbarë Vilajetin e Shkodrës dhe gjithë Shqipërinë, në kohë të fundit ka zgjuar një interesim më të madh tek studiuesit shqiptar e më gjerë, të cilët përmes disa Konferencave shkencore kombëtare e ndërkombëtare, veprimtarive të organizuara në Tuz, Tiranë, Prishtinë, dhe Detroit, e Nju Jork, kanë arrit të hedhin dritë mbi atë ngjarje me peshë të madhe dhe të rendësishme historike, në historinë e kombit shqiptarë, për liri e pavarësi mbas 500 vjet të sundimit otoman.
Mirëpo, sado që në këto konferenca, simposiume dhe veprimtari, studiuesit , historianët, dhe profesorët nga diaspora dhe vendorigjina përmes punimeve të tyre studimore, ofruan gjatë këtyre konferencave, simposiumeve dheveprimtarive, shumë fakte dhe të dëshmi të panjohura për opinionin shqiptar e më gjerë, megjithatë nuk mund të thuhet se u arrit zbardhja e tërësishme e asaj Kryengritje, dhe figurës së prijësit të saj – me dimesionet të pa krahasushme për lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë.
Nisur, ndoshta edhe nga kjo, Profesori, gazetari dhe shkrimtari nga Malësia, Fran Camaj, tha dje në këtë konferencë ndër të tjera në kumtesën e tij, se për të shkruar për jetën dhe veprën e një heroi e atdhetari të madh, siç është trimi i Malësisë e luftëtari i shqiptarisë, heroi ynë Dedë Gjo’ Luli, është detyrë e vështirë ngase gjithmonë rrezikon të mos thuash diçka të re.
“Mirëpo, kur kemi parasysh se kush ishte Dedë Gjon Luli, theksojë profesorë Camaj,: tribun i popullit, patriot i pashoq, me ide e vizione të qarta, strateg i luftës dhe njeri që për më shumë se 50 vjet me radhë nuk e hoqi pushkën nga krahu, njeri që nuk pushoi së vepruari në asnjë çast për interesat e atdheut dhe të kombit, njeri që askurrë nuk ra nën kurthet e armiqve të shumtë te vendit, luftëtar i pa kompromis për çështje kombëtare, që inspiroi shumë studiues, historianë, poetë e shkrimtarë, skulptorë, piktorë e muzikantë, që të krijojnë vepra të llojllojshme kushtuar këtij vigani, atëherë mbetet obligim i yni, që të gjurmojmë, të shkruajmë e të flasim për të në çdo kohë dhe në çdo vend, sepse për njerëzit e tillë gjithmonë ka çka të thuhet” tha ai.
Me këtë rast u mbajtën gjashtë kumtesa, nga personalitet e diasporës shqiptare në New York dhe nga vendlindja jonë, si dhe tre recitale nga poeti e shkrimtari Mëhill Velaj i cili solli vargje të shkëputur nga “Lahuta e Malcisë” e të madhit, At Gjergj Fishta, dhe gazetari e poeti Xhevat “Jack” Kukaj, me një poezi të tij enkas për Dedë Gjo’ Luli, prijësi legjendar i “Malësisë së Madhe”dhe Nosh Camaj .
Konferenca e përshëndetën më pas edhe veprimtar të komunitetit, për të nderuar këtë hero e atdhetar të madh të kombit shqiptar, Dedë Gjon Lulit, si publicisti dhe shkrimtari Tomë Paloka, dhe Ajet Delaj – Nikçi, nga Kelmendi.
Në fund u shafq një dokumentar televizivë i përgatitur nga ekipi i Televizionit Albanian Culture, në Tiranë, kushtuar vendosjes së shtatores së Dedë Gjon Lulit në Tiranë, më 28 Nëntor 2015.
Në kumtesën e tij zoti Xheladin Zeneli – publicist dhe ish deputeti i Parlametit të parë pluralistë – Malit të Zi, bëri në fund të kumtesës së tij, një analogji të Kryengritjes së Malësisë dhe kërkesave të prijsit të Shqiptarëve Dedë Gjon’ Lulit.
Një qasje ndaj kërkesave të Malësorëve në vitin 1911 dhe kërkesave të shqiptarëve në vitin 2015
“Është shumë interesant fakti, tha zoti Zeneli, se kërkesat e shqiptarëve, përkatësisht kërkesat e malësorëve që në atë kohë ishin drejtuar ndaj qeverisë turke, por edhe Europës,janë pothuajse të ngjajshme me kërkesat e sotme të shqiptarëve ndaj qeverisë së Malit të Zi. Kjo dëshmon se çështja shqiptare në Mal të Zi, ka ecur shumë pak përpara , ka stagnuar apo në disa raste edhe ka pësuar degradim të saj. Në të vërtetë, disa nga kërkesat e malësorëve të cilat më vonë do të artikulohen dhe miratohen me 23 qershor 1911,në një dokument i cili tani njihet si Memorandumi i Greçës dhe i cili në mes të tjerëve mban edhe nënshkrimin e Ded Gjo’ Lulit,ishin më të avancuara se disa nga kërkesat e sotme.Po tërheqim një analogji në mes disa kërkesave të vitit 1911 dhe kërkesave të sotme:
-Në vitin 1911 u kërkua njohja e plotë të kombit shqiptar me po ato të drejta që kishin kombet e tjera të perandorisë osmane.Edhe sot po kërkohet diçka e ngjajshme, nën pushtetin malazez, të drejtat e barabarta të shqiptarëve me kombet dhe kombësit e tjera në Mal të Zi.

-Në vitin 1911 kërkohej liria e plotë e shqiptarëve për të zgjedhur deputetët e vetë. Sot, kjo kërkesë njihet si përfaqësimi autentik i shqiptarëve në Parlamentin e Malit të Zi;
Liria e plotë e mësimit në gjuhë shqipe, hapja e shkollave shqipe me te drejtat e barabarta me shkollat tjera në Perandorinë Turke, ishte kërkesë e para më shumë se një shekulli. Siç dihet , ende deri më sot nuk është arritur ndryshimi i programeve dhe teksteve shkollore në gjuhën shqipe dhe harmonizimi i tyre me tekstet shkollore të Shqipërisë dhe Kosovës . Abetarja mbarëkombëtare ,për shkollat shqipe në Mal të Zi, lejohet si libër plotësues apo opcional dhe jo si një tekst shkollor i obliguar mësimi për nxënësit shqiptar të shkollave fillore në këte shtet ku shqiptarët jetojnë si popull autokton.
-Me Memorandumin e Greçës u kërkua autonomia dhe organizimi decentralist administrativ i vilajeteve ku ndodhen shqiptarët. Sot shqiptarët në Mal të Zi kërkojnë decentralizimin e pushtetit në Komunën e Ulqinit, dhe realizimin e komunës së Tuzit ( Malësisë) ,me status të barabartë , status ky të cilin tash 25 vite me radhë po i mohohet nga pushteti i Podgoricës.
– Kërkesë e atëherëshme: Përdorimi i gjuhës shqipe në administratë dhe të pranohet si gjuhe zyrtare, pran gjuhës turke . Sot, gjuha shqipe e kufizuar në administratë, dhe ata pak nëpunës shqiptar që janë të inkuadruar në te,shumë pak e përdorin gjuhën shqipe;– Kërkesë tjetër e vitit 1911:Nëpunësit e lartë të dijnë gjuhën dhe zakonet e vendit.Nëpunësit e tjerë civil dhe financiarë të jenë shqiptarë.Gjyqtarët ,xhandarët e policët gjithashtu të jenë shqiptarë. Kjo është një kërkesë aktuale edhe sot,sepse shqiptarët nuk janë të përfaqësuar sa duhet, në organet dhe administratën shtetërore në Mal të Zi, për një kohë të gjatë.
Në këtë kontekst dhe në retrospektivë, termi ” avancim i çështjes shqiptare ” e humb kuptimin e vet” tha zoti Zeneli.
A përfundojë duke thënë se :” Thënia e njohur se ” Nëse nuk mësojmë nga historia,atëherë ajo është e destinuar që të përsëritet”, vlen shumë në rastin e shqiptarëve, pra në rastin e popullit tonë.

Nëse regjimi i atëhershëm i Malit të Zi, mundohej që Kryengritjen e malësorëve kundër pushtuesit turk,t’a përdorë dhe shfrytëzoi për interesat e veta ekspanzioniste, sot pas 100 viteve, një regjim tjetër, por aq dinak dhe djallëzor sa edhe regjimi i krajl Nikollës, pra regjimi i Gjukanoviqit po mundohet ti përdorë shqiptarët kundër njeri-tjetrit, përmes politikës së përçarjes së tyre, politikë kjo që jo vetëm nuk ka ndryshuar që nga koha e krajl Nikollës, por ajo është avancuar me metoda të reja dhe perfide. Derisa para një shekulli pushtuesi turk, u largu,vendin e tij e zuri një pushtues tjetër,ai malazez.Ky i fundit, që nga Kryengritja e Malësisë e deri më sot, po angazhohet në asimilimin, ç’kombëtarizimin, shpërnguljen,ndryshimin e strukturës kombëtare të vendbanimeve shqiptare, posaçërisht Malësinë, duke e kolonizuar me popullsi jo shqiptare gjatë periudhave të ndryshme të këtij regjimi.Dhe çka është ma keq, e gjithë këtë skenar, Mali i Zi po e arrin ta realizoi me ndihmën e disa shqipfolësve servil të pushtetit.”
Profesori i historisë disa vite me radhë në Gjimanzin e Tuzit, mëpastaj diplomat dhe drejtor i Shkollës fillore në Dinoshë, së fundmni asaj në Tuz, zotëri Pjetër Ivezaj për këtë Konferencë, kishte përgatitur kumtesën :”Angazhimi i Dedë Gjon’ Lulit, kundër coptimit të Trojeve Shqiptare”.
Zotëri Halil Nika nga Dinosha kishte përgatitur një kumtesë shumë interesante me titull :” Kryengritja e Malësisë paralajmërim i Pavarësisë së Shqipërisë” i cili së bashku me editorin e Diellit Dalip Grecën sollën për herë të parë disa fakte intersante të pasqyruara qysh atëhere në gazetën Dielli – organ i Vatrës së shqiptarëve në SHBA.
Dalip Greca, Editori i Gazetës DIELLI, ne kumtesën e tij” Jehona e Kryengritjes së malësorëve në Diasporën Shqiptare të Amerikës, solli për të parën herë fakte të dokumentuara për ndikimin e saj në rritjen e shpirtit kombëtar të mërgimtarëve, që ishin ende të paorganizuar në shoqata Kombëtare.
Ai duke iu referuar Gazetave që publikoheshin në SHBA “Dielli dhe Flamuri”-emri i përkohshëm i Gazetës Dielli në ato vite për të kaluar censurën e Peradnorisë osmane dhe për të hyrë në viset shqiptare, si dhe citime nga gazeta “Trumpeta e Krujës”- The Trumpet of Croya”, që botohej nga Faik Konica drejtor Angelo Laska, manager, editori i Dielli tha se jehona e kryngritësve mbërriti përkëtej Oqeanit.
Editori i Diellit, tha se shqiptarët e Amerikës, kishin një projekt për të nisë një dërgatë tek malësorët me qëllim që të ndikonin në mbajtjen gjallë të shpirtit kryengritës dhe për t’i dhënë shpirt Lëvizjes Kombëtare në viset Shqiptare.Editori i Diellit citoi një shkrim të marrë nga Trumpeta e Krujës, publikuar në numrin e 15 prillit, 9 ditë pasi sihte ngritë Flamuri në Bratile të Decicit si dhe disa kronika të marra nga Gazeta”Dielli dhe Flamuri”. në Gazetën”Trumbeta e Krujës” e 15 prillit 1911, në kolonën editoriale, vetë editori Faik Konica, bën një shënim me titull” Kryengritja në Gegëri”, ku shkruan për një projekt të shqiptarëve të Amerikës në përkrahje të kryengritësve malësorë.
Konica sqaron lexuesit e gazetës së tij se ky projekt kishte nisë që një mot më parë në vjeshtën e vitit 1910, kur shpërtheu Kryengritja në Shqipërinë e Veriut. Duke folur për kryengrtjen e Malësisë, Faik Konica shkruan se”Këtë radhë fusha e luftës nuk është Kosova, por Malësia e Mbishkodrës, e cila po e sfidon Perandorinë e plakur. “
Konica thekson se kryengritjet e 1910-911, shkëlqejnë dy emra, Isa Boletini dhe Dedë Gjo’ Luli. Pena e Konicës i këndon hymne kryengritësve që me trimërinë e tyre tërhoqën vëmendjen e Europianëve. Në krye të Ushtrisë shqiptare është natyrisht Gjeneral Isa Boletini, karakteri i të cilit dueket për dita më i madh, dhe fama e të cilit sa po vete dhe po forcohet. Në një Luftë të madhe që u bë afër Shkodrës, kryegjenerali ynë në krye të 8,000 Shqiptarëve, rrahu ushtrinë halldupe, vrau disa qindra nizamë, plagosi shumë më tepër edhe zuri rob shumë të gjallë.
Ndërsa për debatin rreth tendencës së Malit të Zi dhe Krajl Nikollës për të përfituar nga Heroizmi i malësorëve dhe karakteri heroik i ded Gjo Lulit, editori i Diellit tha se kjo tendencë ka vazhduar edhe pas Kryengritjes. Madje vetë Krajl Nikolla ,tha ai ,shkroi një poemë me titullin”Kryengritja e Malësorëvet”( Malisori Ustanak”, ku ai i thur lavde kryengritësve, por nuk harron që aty këtu t’i jap dhe merita vetes. Kjo Poemë që u botua edhe në shtypin shqiptar(Revista Leka), kishte 215 strofa katërshe, që përfshinin 860 rreshta në 22 faqe libri.
Duke u përfshi në debatin për vrasjen e Dedë Gjo Lulit, Greca tha se teza se vrasësit e Kryetrimit të maleve, dedë Gjo Luli ishin shqiptarët, është sajesë përcarëse për të futë në grindje Malësinë me Mirditën. Këtë tezë e hedh poshtë jo vetëm vrasja bashkë me kryetrimin i trimave mirditorë që e shoqëronin, por edhe fakti s mes mirditorëve Dedë Gjo Luli ksihte qenë dhe herë të tjera dhe nuk e kishte kanosë asnjë rrezik. Ai përmendi pjesmarrjen e Dedë Gjo Lulit në Kuvendin e organizuar në Klimze, Fan të Mirditës me 27 Prill 1911, ku u prit me respekt. Serbët ishin vrasësit e Dedë Gjo Lulit./Beqir SINA