Para disa ditësh Akademia e Shkencave organizoi Kuvendin Kombëtar Për Gjuhën, ku u trajtuan probleme të zhvillimit të gjuhës së sotme shqipe. Ashtu si kolegë të tjerë që në artikuj të ndryshëm kanë trajtuar disa nga problemet që lidhen me domosdoshmërinë që ta shkruajmë sa më mirë dhe sa më saktë gjuhën tonë amëtare, ashtu dhe unë në këtë punim po ve ne dukje gabime gjuhësore të cilat, mjerisht po shtohen në shqipen e shkruar dhe radio-televizive. Vendosja pluralizmit demokratik në Shqipëri pas rreth 40 viteve të diktatures komuniste, nuk do të thotë që edhe në gjuhën shqipe të vendoset një “pluralizëm demokratik”, ashtu si, për fat të keq, e përceptojnë shumë nga mediat e të gjitha llojeve, si edhe nga shtëpitë botuese në Shqipëri.

Ky lloj “pluralizmi…gjuhësor”, i cili ka nisur pas vitit 1991, ka sjellë si pasojë që gjuha shqipe, e shkruar dhe e folur në këto media, të lejojë gabime, të cilat mund të viheshin re vetëm gjatë periudhës ‘20-‘40-të, të shekullit të kaluar, kur në Shqipëri ende nuk ishin vendosur normat e drejtshkrimit.

Ja disa nga gabimet kryesore që kam verejtur dhe vërej ende në mediat dhe botimet tona, që po i parashtroj për të katërtën herë me përditësime gjatë këtyre 20 vjetëve të fundit në shkrime që kam botuar, gabime që, jo vetëm nuk janë mënjanuar, por për fat tëkeq, janë shtuar.
–
Mënjanimi thuajse i plotë i kohës së kryer e thjeshtë të mënyrës dëftore të foljes, si ndikim i gjuhëve neolatine:
”Dje presidenti…. ka deklaruar… “, kur duhet shkruar dhe lexuar edhe në mikrofon, ose kamera: ”Dje presidenti … deklaroi …”.

Dhe kjo, sepse e kryera e thjeshtë tregon një veprim të përfunduar plotësisht para çastit të ligjërimit, ose një gjendje, a veprim të kaluar. Kurse e kryera tregon një veprim, a gjendje të kaluar, në mënyre të tillë që rezultatet janë të pranishme edhe në çastet e ligjërimit. (“Fjalor i gjuhës shqipe”, faqe 897,1981).

Mendoni për një çast sikur ky shtrembërim të bëhej normë në veprat letrare!.. Po shkëpus një dialog të shkurtër nga vepra “Përballë pasqyrës së një gruaje” të shkrimtarit tonë të madh, Ismail Kadare, (faqe 148). -Eshtë krej ashtu , – i thashë…
-Bëjnë sikur na kanë harruar, po mendjen e kanë te ne, – përsëriti ai ngadalë… .
Shkrimtari ynë i madh, si çdo shkrimtar tjetër shqiptar, ka përdorur foljet them dhe përsëris në kohën e kryer e thjeshtë, pra ai shkruan: thashë dhe përsëriti.

Mendoni sa sa do të qeshnim, sikur Kadareja të shkruante:

-Eshtë krejt ashtu, – i kam thënë.
-Bëjnë sikur na kanë harruar, por mendjen e kanë te ne, – ka përsëritur ai.

Jam i sigurtë se të gjithë gazetarët a publicistët që shkruajmë nëpër gazeta, në ndonjë krjim të tyre letrar do t’i përdornin foljet ashtu si në shembullin e mësipërm, pra në kohën e kryer e thjeshtë.

Atëherë, përse në shkrimet e tyre nëpër gazeta a biseda televizive vazhdojnë të përdorin folje në kohën e kryer?
–
Zhdukja e pjesëzës “të” në kohën e ardhme e tashme e mënyrës dëftore të foljes: “Do shkojmë…” dhe jo: ” Do të shkojmë…” ose: ” Do e bëjmë…” dhe jo: ” Do ta
bëjmë..” Madje edhe në tituj artikujsh!..
–
Mënjanimi i trajtës së shquar të emrit, madje edhe gjatë lakimit: ”Bajden bisedoi me Makron.”, kur duhet shkruar :” Bajdeni bisedoi me Makronin.”
(Emri presidentit amerikan duhet të shkruhet në rasën emërore të shquar dhe emri i presidentit francez pas parafjalës “me”,
në trajtën e shquar të rasës kallëzore).
– Përkthimi i gabuar foljes “join” në anglisht gjatë përkthimit të saj në fjali në
gjuhën shqipe:
Jo rallë në shtypin e shkruar shohim të shkruhet: “X politikan iu bashkua opinioneve te
shprehura nga Y koleg i tij”.
Edhe në kët rast kemi përkthimin mekanik të foljes “join” që në shqipe do të thotë
bashkoj, lidh. Ja një shembull i marrë nga “Fjalori anglisht-shqip”, (1999):” To join the
navy”-“ Hyj, (futem, regjistrohem), në flotën ushtarake”. Kurse një përkthimin
mekanik i kësaj fjalie, (si$ ndodh sot rëndom në shtypin tonë), do të ishte: ”T’i
bashkohesh flotës ushtarake”. Ndonëse nga ana morfologjike në këtë rast nuk kemi
gabim gjuhësor, duhet të nënvizojmë se një ndërtim i tillë, me përdorimin e rasës
dhanore të trajtës së shkurtër të përemrit “(t)’iu” dhe të emrit, po në këtë rasë,
“flotës ushtarake”, nuk është në natyrën e gjuhës sonë.
Duke u kthyer te shembulli i parë i mësipërm, nënvizoj se nuk duhet të shkruhet “X
politikan iu bashkua opinioneve të shprehura nga Y koleg i tij”, por: ”X politikan ra
dakord, (ishte i një mendjeje, ishte në ujdi… ), me opinionet e shprehura nga Y koleg i
tij.
– Ne veprat e veta jetëshkrimore Enver Hoxha jo rallë ka shkruar: “Bëj kujdes” në
vend që të shkruante :” Kam kujdes”. Dhe kjo, sepse ai ka qenë ndikuar nga shprehja
në frengjishte, të vetmnen gjuhë që zotëronte- “faire attention”.
Me ta përdorur ai, një pjesë e madhe e autorëve që botonin aso kohe materiale në
shtypin e përditshëm, gazetarë a shkrimtarë, zunë të përdornin shprehjen “bëj
kujdes” dhe jo “kam kujdes”, e cila vazhdon të përdoret edhe sot, madje edhe në
gjuhën e përditshme. Po të pranonim këtë shprehje, atëherë në vend të shprehjes
”Ki mendjen”, duhej të shkruanim: ” Bëj mendjen”, e cila në asnjë mënyrë nuk
mund të përdoret në shqipe.
– Në gjuhën juridike tashmë ka nisur të përdoret rëndom emri “ankimim”. Eshtë
absurditet qesharak, sepse në gjuhën shqipe kurrsesi nuk mund të përdoren dy
prapashtesa të njejta. Pra, nga folja”ankoj”, ( më dendur dhe më saktë përdoret në
trajtëv vetvetore- ankohem), me prapashtesën -im krijohet emri foljor “ankim”. Por
specialistët tanë të nderuar në fushën juridike, i ngjisin emrit “ankim” të njejtën
prapashtesë, me sa duket, për të vënë në dukje edhe më shumë “forcën” e…“
ankimit”(1?). Pra, përdorin termin e ri “ankimim”. Atëherë u dashka të themi dhe
shkruajmë “punimim”, “lehtësimim”, “zemërimim”… (?!).
Pa u zgjatur, nga folja nga “ankoj”, ve$ emrit “ankim”, me prapashtesën –esë
forrmohet emri “ankesë”; për shëmbull: “Ka mjaft ankesa…”; “ Po rritet numri i
ankesave” dhe , për më tepër, përdoret edhe emërtimi : “Zyra e ankesave” dhe jo
“Zyra ankimimeve”(?!).
–
Shkrimi i fjalëve, termave, titujve, emrave të personaliteve të huaja etj., sipas
drejtshkrimit të këtyre gjuhëve:
”The Neë York Times”, George Bush, Ollbright…, kur sipas rregullave të drejtshkrimit
emrat, titujt dhe emërtimet në gjuhë të huaja duhen shkruar sipas parimit fonetik të
gjuhes shqipe, pra, ashtu si$ shqiptohen:”
Dhe Nju Jork Tajms”, Xhorxh Bush, Ollbrajt…
– Vërshimi pa asnjë arsye të fjalëve të huaja në media, për të cilat është shkruar
vazhdimish, shumica e të cilave zëvendësohen fare mirë me fjalë të gjuhës shqipe, si
dhe mosrespektimin e shenjave të pikësimit. Po përmend vetëm një xhevahir të tillë:
Fjala “ surprizë”, të paktën prej rreth 50 vjetësh është zëvendësuar me fjalën
“befasi”, ose “ e papritur”. Për $udi sot atë nuk e gjen vetëm të ringjallur në shtypin e
përditshëm, por, për më tepër, gjen edhe foljen… “suprizoj”, që rjedh prej saj, e cila
nuk ka qenë pëdorur.
– Duke imituar në mënyrë dogmatike titujt e marrë nga gjuhë të huaja, sidomos nga
anglishtja, janë krijuar emërtime që nuk i përshtaten natyrës së gjuhës shqipe.
Kështu kemi emërtime të tilla “ Tirana Bank”, kur ky institucion duhet titulluar “
Banka Tirana”, aq më tepër që funksionon në Shqipëri dhe jo në ndonjë vend të huaj.

Një qendër televizive ka zgjedhur titullin “Shijak Televizion” dhe jo “Televizioni
Shijak”. Si sëmundje ngjitëse ka, ose ka pasur emërtime të tjera absurde:”
Rozafa TV”, ”Skampa TV”, “Apolonia TV ”…..Për pasojë, mos ndoshta ndonjë ditë u dashka
thënë Tirana Radio, Shqiptar Televizion …(!?).
Mania për të vënë emërtime me terma nga gjuhë të huaja, është bërë “rregull” nga
pronarë kompanish, hotelesh, restorantesh, dyqanesh…, sa që pandeh se nuk ndodhesh
në Shqipëri, por në një vend të huaj.
Dhe të mendosh se në vende të tilla, me vendime qeverie nuk është rekomanduar
përdorimi i emërtimeve të huazuara nga gjuhë të huaja.
Besoj se një të ardhme të shpejtë në shtypin tonë të shkruar dhe të folur, do të
kemi përmirësim të dukshëm të nivelit gjuhësor. Për këtë qëllim, është e
domosdoshme që $do organ shtypi dhe $do shtëpi botuese të këtë në organikën e
vet një gazetar që njeh shumë mirë gramatikën e gjuhës shqipe, ose më saktë tëjetë
korrektor letrar.
Në Diasporën Shqiptare qarkullon një gazetë, e cila pas një periudhe të gjatë rifilloi
të botohet sërishmi. Por, $uditësisht ajo ka vetëm një punonjës që kryen funksionet e
pergjegjësit, redaktorit dhe korrktorit letrar. Dhe për këtë arsye, ky punonjës detyrohet
t’i porositë bashkëpunëtort që t’ia sjellin shkrimet të korrektuara, se ndryshe nuk i
boton?! Absurditet! Po jo të gjithë bashkëpunëtorët që sjellin shkrime në këtë
gazetë, janë të diplomuar për gjuhë-letërsi në universitetet tona. Pra, jo të gjithë
njogin regullat e drejtshkrimit të gjuhës shqipe.
E përsëris: duhet të jetë e detyrueshme që kjo gazetë, si $do gazetë tjëtër që
botohet në Shqipëri a Diasporë, të këtë pa tjetër korrektor letrar.
Ta shkruajmë sa më mirë gjuhën amëtare , është detyrë atdhetare e cilitdo shqiptari.
Mbi të gjitha, e gazetarëve, publicistëve, shkrimtarëve, nga krijimtaria e të cilëve
mëson secili nga ne, mëson qytetari shqiptar kudo që ndodhet.

“Erdhi më në fund edhe për gjuhën shqipe koha e lulëzimit, kohë plot shpresë! Në të katër anët, një zjarr i bukur zien në zemër të djalërisë dhe, plot me dëshirë, trimoshët e dheut tonë po përpiqen për zbukurimin e shqipes”.
Faik Konica

Gjuha përbën elementin (komponentin) kryesor të kulturës në planin sociologjik. Në këtë kuptim eleminimi i gjuhës çon në eleminimin e një kombi. Aq më tepër kjo përbën rrezik për popujt e vegjël që historia për arsye ekonomike politike e sociale i ka shpërndarë anë e kënd botës. Nuk bën përjashtim në këtë mes as Shqipëria pushtimi i vazhdueshëm i së cilës nga fuqitë e mëdha ka pasur ndër të tjera, synimin e të mosfolurit dhe të mosshkruarit të gjuhës shqipe dhe as të hapjes e të funksionimit të shkollave është një histori tashmë e provuar ndër shekuj mbi shkronjat dhe analfabetin tonë.

Rilindësit dhe forcat përparimtare,
duke mbrojtur gjuhën shqipe kanë mbrojtur dhe mbrojnë kombin tonë

Kjo është aq e vërtetë sa po të mos ishte këmbëngulja e përpjekjet maksimale, vërtetësia dhe mençuria, zgjuarsia intelektuale dhe patriotizmi i rilindësve tanë të mëdhenj e shoqëruar edhe me mbështetjen e popullit tonë trim e arsimdashës, gjuha e bukur dhe e pasur shqipe në mos do të ishte asimiluar së paku do të ishte sakatuar. Nuk mund të lihen jashtë vëmendjes as roli i klerit në tërësi e veçanërisht i atij Katolik në veçanti, para së gjithash në Shqipërinë e veriut, në ruajtjen nga ndikimet e huazimet e huaja, të cilat shkallë- shkallë do të copëtonin e shkatërronin gjuhën tonë deri në atë masë sa në Shqipëri mund të shkohej deri në të folurit e një sllavishteje të gjymtuar ose të një turqishteje të çalë. Ja pse ne kemi respekt të veçantë për De Radën, frashëllinjtë, At Shtjefën Gjeçovin e Negovanin për Fishtën e madh e dhjetëra rilindës fetarë në besim për kombëtar të mëdhenj, aq sa për shkronjat e të shkruarit dhe të folurit shqip sakrifikuan çdo gjë, edhe jetën e tyre, në këtë kuptim dhe me këtë vlerësim ne u jemi atyre mirënjohës për çdo gjë që ata bënë për të ruajtur gjuhën shqipe dhe për ta pasuruar atë.

Sot ne kemi një gjuhë letrare shqipe të njehsuar, të ndërtuar mbi bazën e vlerave më të mira të dialekteve kryesore, për të cilën ka rezerva e njëanshmëri në trajtimin e saj, të miratuara këto nga studiues të bunkerizuar mendërisht e politikisht, që parapëlqejnë krahinizmat dhe që përfaqësojnë grupe sociale nga më të ndryshme. Që gjithsesi besojnë se teoritë e tyre për nevojën e besimit në të folur dhe në të shkruar nuk do të ngjasi asnjëherë pasi ajo ka marrë fund tashmë konfirmimin institucional të gjuhëtarëve më të aftë të Shqipërisë dhe të trevave ku banojnë shqiptarët. Duke mbajtur këtë parim, ne nuk jemi nacionalist në ruajtjen dhe në transmetimin e traditës, të normave e të vlerave kulturore, simboleve dhe kulturës materiale duke përfshirë gjuhën tek brezat pasardhës çka duhet përgëzuar e përshëndetur shqiptarët e Kosovës, Malit të zi, Maqedonisë disa vende të Evropës dhe të Amerikës. Ndryshe ndodh shqetësimi tek qindra fëmijë emigrantë shqiptarë tek flasin në shtëpitë e tyre greqisht, anglisht, italisht e ku ta dimë se ç ‘gjuhë tjetër, por vetëm shqip jo. Jo vetëm shteti dhe institucionet e tij kanë për këtë përgjegjësi, por edhe familjet e tyre që siç duket disa prej tyre, e kanë ndoshta druajnë të deklarohen se janë shqiptarë.
Lidhur me procesin e gjatë dhe objektiv të rritjes së kulturës gjuhësore të një kombi, A.Xhuvani, që në vitet 50-të të shekullit të kaluar shkruante: “Solocizmat janë gabime të pafalshme, të cilave duhet tu reshtemi aq sa edhe gabimeve të tjera. Për këtë duhet një studim i thellë dhe i plotë i gramatikës së përdorimeve … duhet të ndiqet edhe përdorimi i gjallë i popullit, edhe autoriteti i shkrimtarëve klasik. Ta kufizosh gjuhën në një cak të ngushtë shkrimi, kjo veç që e bënë gjuhën të lidhshme dhe pedentare, po është edhe një punë kundër natyrës së saj, pasi gjuha hynë në ligjet e evolucionit e nuk mund të shkarkohet pas dëshirës së një pale”.

Respekt dhe dashuri të vazhdueshme
për gjuhën shqipe, për brezin e sotëm dhe brezat që vijnë.

Evropa e ka ndërruar me kohë formulën e didaktikës së gjuhës, duke përcaktuar drejtime të reja në fushën e emancipimit gjuhësorë.
Kanë kaluar më shumë se një shekull dhe sot, në punët e gjuhës, problemet me delikate dhe më të mprehta zënë fill që te interesimi i fëmijëve e të rinjve në shkolla e fakultete. Duhet të tregohemi vërtet të kujdesshëm për të njohur mirë pasurinë gjuhësore në të cilën ata nisin shkollën. Vetëm kështu, mësues e nxënës, mund të përshkojnë së bashku udhën drejt gjuhës amtare dhe drejt gjuhëve të mëdha të kulturës evropiane.
Libri i prof. dok. Gj. Shkurtaj “Si të shkruajmë shqip”, edhe pse kanë kaluar 12 vite nga botimi i tij, është një pasuri tjetër në fondin e veprimtarisë kombëtare dhe një apel për mësuesinë shqiptare në përgjithësi e administratën publike në veçanti. Pra, ka ardhur koha për ndjenjë e pasion, dashuri të lartë e, mbi të gjitha, respekt dhe vlera të mëdha për këtë thesar. E parë nga këta faktorë, të cilët duhet të njihen mirë, nga se kjo fushë e dijes është shenjë e parë dalluese e veçantisë kombëtare, brezat e sotëm dhe ato që do të vinë të dinë se kemi kapërcyer shumë shekuj përpjekje të këtij kombi, për t`i vënë këto në themelet e duhura e të shëndosha, të cilat qëndrojnë në ditët e sotme. Po për këto piketa ndërtimesh, është derdhur shumë gjak dhe është paguar shumë shtrenjtë gjuhësia shqiptare nga stërgjyshërit dhe gjyshërit tanë.
Këtu më shumë se njëqind vjet më parë, Xhuvani, hapur thoshte për daljen në dritë të një gjuhe letrare të njësuar, pra të krijuara mbi baza të shëndosha letrare. Ai mbetet burrë i madh me zë e me nam në fushën e dijes gjuhësore. Por puna e këtij dhe shumë xhuvanëve të tjerë të gjuhësisë së sotme shqiptare, që i kanë dhënë dhe i japin kombit në fushën e dijes dhe të urtësisë për ç’do lami dhe këshillat e tyre nuk janë të kapshme e të rrokshme tek disa intelektual, mësues dhe punonjës të mediave të shkruara, të cilët po i fusin brirët gjuhës së sotme të njësuar.
Prof. Xhuvanit nuk i vinte fare rëndë që t`i shtrijë dorën për punën e madhe që kishin bërë në gjuhë dhe për gjuhën dy vëllezërit, Naimi dhe Samiu. Edhe Noli, me urtësinë që e karakterizonte për vlerat njohëse të gjuhës e të kombit, pati thënë: “Lëvizja për të ngritur gjuhën shqipe në shkallë kombëtare nisi në Toskëri. (shih F.Agalliun, në “Gjuhën e Nolit”, Tiranë 1999). Këta dy dijetarë të mëdhenj, Xhuvani që i takonte të folurës veriore, ndërsa Noli i përkiste të folurës jugore, nuk vuanin nga bajraktarizmi as nga fise e klane shqiptare, të cilët i kapërcyen për t`u mbajtur kombi i patundur vetëm në saj të gjuhës së njësuar, për të cilën ballafaqohemi sot, aty këtu, edhe me telashe dhe shpeshherë edhe me synime ndarëse. Duke lexuar mediat e sotme, njeriut të ndershëm i bëhet sikur gjuha e sotme letrare standarde, e përcaktuar 50-vjet më pare, ka mbetur vetëm në letër, nuk ka arritur përgjegjshmëri ligjore dhe penalizuse, siç duhej të ishte. Ky shqetësim duhet të shoqërohet gjithnjë me një propagandë dinamike, ku vetë gjuha amtare të vlerësohet me maksimumin e kërkuar, e studimet mbi shqipen letrare të zënë vendin e merituar.
Si ja bëri Naimi i madh,të cilit s`i gjen dot asnjë barbarizëm në veprën e vet? Po Noli që mori guximin dhe solli në shqip Servantesin, Shekspirin dhe Khajanin? Po Konica, Kuteli, Poradeci, Xoxe, Agolli, Kadareja e plot të tjerë? Këta mjeshtra të fjalës, e gjetën të pa t“harur arën e fjalës, ama fjala u ndrit në fjali, prozë e poezi. Shëndoshja e mbrojtja e gjuhës standarde mund të bëhet me masa të prekshme energjike prej mendjesh që mendojnë tamam shqip e prej zemrave që rrahin shqip. Gjuhën shqipe e kemi ndër më të vjetrat e më të mëdhatë e kontinentit.

Mbrojtja e gjuhës shqipe të mbështetet edhe në ligje shtetërore

Gjuha shqipe është, sot e mot, pasuri kombëtare bazë. Vetë proceset e hapjes, bashkëpunimit dhe të integrimeve rajonale ndërkombëtare, detyrimisht i japin mundësi edhe shqipes së folur dhe të shkruar të ecë natyrshëm në zhvillimin e pasurimin e saj me simotrat e shumë vendeve të BE.
Është fatalitet për ato vende me popullsi të vogël si Shqipëria, të shoqëruarit me rrezikun e depërtimit dhe përdorimit, vend e pa vend, të huazimeve në dëm të fondit autokton, duke kaluar shpesh në varfërimin e gjuhës letrare kombëtare. Këto marrëzi, që më mirë i njeh publiku, na shiten si gjetje gjuhësore moderne (!). ky është një agresivitet i hapur gjuhësor. Është koha të pranojmë dhe të përpiqemi për të vënë nën kontroll, duke ngritur barriera, miratuar ligje dhe ngritur struktura të posaçme, për ta mbajtur të pastër shqipen, që është pasuria më e madhe dhe e patjetërsueshme me të cilën krenohemi.
Vërtetë jetojmë në një shoqëri të lirë e të hapur, vërtetë jemi përkrahës të globalizmit, por nuk do të dëshironim kurrë që gjuha jonë të mos shkruhej e të përdorej nga shqiptarët e të gjithë brezave. Mundësitë për ta mbajtur të gjallë gjuhën e bukur shqipe tek fëmijët, nipërit e mbesat dhe stërnipërit tanë, pavarësisht kur lindin dhe ekzistojnë, i mundëson shkolla që është institucioni bazë i mësimdhënies së gjuhës letrare dhe detyrë parësore ka të mësuarit e saj, e që sjell si rezultat aftësimin e fëmijëve dhe të rinjve për ta komunikuar e shkruar saktë.

Më shumë vëmendje dhe masa konkrete
për mërgimtarët dhe fëmijët e tyre

Për shqiptarët emigrues, me gjithë përpjekjet e ruajtjes së saj, shqipja po bëhet sa e largët dhe e huaj për fëmijët mërgimtar. Është normale që, duke jetuar në një shoqëri ku flitet e shkruhet një gjuhë tjetër, kuptohet dhe tendenca e kufizimit dhe e shqiptimit të shqipes. Fëmijët po projektojnë të ardhmen e tyre aty ku rriten. Pra emigrimi në përgjithësi dhe ai i fëmijëve në veçanti, krahas të mirave, mbart me vete edhe rrezikun e një asimilimi gradual të gjuhës, sidomos tek fëmijët shqiptar që jetojnë e mësojnë aktualisht në emigrim.
Faktet ekzistuese të një kombi përcaktohen, në fund të fundit, nga gjuha. Popullsia e një vendi që për arsye të ndryshme nuk e shkruan dhe rrallë herë nuk e flet gjuhën e vet amtare, është e prirur të rrezikohet, pasi gjuha ka qenë e mbetet një ndër komponentët kryesorë të kulturës së një kombi. Kur njeriu nuk e ka nën këmbë tokën e vet, humbet diçka nga qëndrimi vertikal, humbet sigurinë e bëhet më skeptik ndaj vetvetes.
Gjuha shqipe ka një zhdërvjelltësi në të folur, është shumë burrërore dhe mjaft e bukur, ka tingull të veçantë dhe mjaft impulsive. Shqipja është vazhdim i gjuhës ilire dhe i përket grupit të gjuhëve indo-evropiane, pra veçohet si një ndër më të vjetrat në Evropë dhe Ballkan. Këtu më vjen ndërmend një thënie e një mërgimtari: gjuha është e vetmja armë që vërteton që jemi shqiptar!

Studimi i shqipes është i lidhur ngushtë me interesin kombëtar

Në Shqipëri dhe diasporë gjuhësia krahasimtare ka patur arritje me vlera të mirëfillta shkencore dhe gjithnjë gjuhëtarët tanë të nderuar hedhin dritë në raportet e shqipes me gjuhët e tjera. Studimi i shqipes, përveç interesit shkencor, është i lidhur ngushtë me interesat tona kombëtare. Qëndrojmë para një fakti shumë të bukur, shumë interesant, që jo vetëm gegërishtja, por edhe gjuha e diasporës, sidomos e arbëreshëve të Italisë, tek e cila, në mes shumë barbarizmave, gjenden thesare të vërtetë, janë format më të vjetra të shqipes. Këtu kujtojmë përpjekjet gjashtëdhjetëvjeçarë të prof. Shkurtaj, si njeri i nderuar, pasionant, intelektual me interes të paparë shkencor, studiues dhe hulumtues i gjuhësisë shqiptare në tërësi dhe arbëreshëve të Italisë ne veçanti. Domosdoshmëria e ndryshimeve sa vjen e rritet. Kërkohet të kemi impenjim historik për këtë çështje, duke u bazuar edhe në përvojën e vendeve euroatlantike, pasi dhe lëvizja e lirë e këtyre njëzet vjetëve i ka zgjeruar kontaktet e shqiptarëve me gjuhët e kulturat e popujve të tjerë.
Në këto 112 vjet të Pavarësisë Kombëtare, realiteti i shoqërisë shqiptare ka fituar qytetarinë në fushën e gjuhësisë. Ajo ka gurgulluar dhe sjell ujëra nga lashtësia e shekujve, ku shqipja ka plazmuar mendimin, ka marrë forma të personaliteteve që nga mendimi i Naimit, Çajupit, Fishtës, Mjedës, Konicës, Nolit, Migjenit, Poradecit e deri tek ai i Qoses e Kadaresë. Indiferentët dhe dembelët dhe ata që s’respektojnë parimet e gjuhës standarde shqipe, që nuk vazhdojnë rrugën e Rilindësve tanë, historia do t`i dënojë. Nga Bostoni i Amerikës, Konica shprehej: “Erdhi më në fund edhe për gjuhën shqipe koha e lulëzimit, kohë plot shpresë! Në të katër anët, një zjarr i bukur zien në zemër të djalërisë dhe, plot me dëshirë, trimoshët e dheut tonë po përpiqen për zbukurimin e shqipes”.
I vlerësojmë, i pranojmë dhe i respektojmë vlerat gjuhësore të popujve të tjerë. Dhe respekti për të tjerët ka vlerë e besueshmëri kur, në radhë të parë respekton vlerat e kombit tënd!

Në janar Ministria e Arsimit dhe e Sporteve në bashkëpunim me Akademinë e Shkencave të Shqipërisë e shpallën 2024-ën “Viti i gjuhës”. Ky vendim u pa prej shumëkujt si përgjigje shtetërore ndaj shqetësimit të përgjithshëm se po na prishet gjuha, shqetësim që kryeministri shqiptar e shprehu me fjalët: “gjuha shqipe është e kërcënuar si asnjëherë më parë”. Kur flitet për kërcënim të gjuhës, nuk është fjala për variantin standard, po edhe për variantet e saj dialektore, pra për gjuhën kombëtare. Rreziku i një gjuhe vjen nga kontaktet e saj me gjuhët e tjera, sidomos me gjuhë kulturash të larta. Në periudhën para viteve ‘90, për shkak të mungesës së kontakteve të shqiptarëve me të huajt, shqipja ishte e mbrojtur nga ndikimi i gjuhëve të huaja.

Mirëpo në kushtet e reja të krijuara pas viteve ‘90, kur kontaktet e shqiptarëve me bartësit e gjuhëve të huaja u bënë të shumëfishta, doemos që shqipja do të ndikohej prej këtyre gjuhëve, kryesisht nga anglishtja, italishtja e më pak nga greqishtja. Për qindra mijëra shqiptarët që braktisën vendin, “gjuhë e bukës” u bë gjuha e vendit ku u ngulën, ndërsa shqipja mbeti për ta gjuhë e dytë, gjuha e rrethit të ngushtë familjar e shoqëror. Po edhe për ata që mbetën në Shqipëri, hapja e vendit krijoi mundësi për lëvizjen e tyre të lirë drejt vendeve të huaja dhe të të huajve në Shqipëri. Këto lëvizje të ndërsjella, sidomos shkollimi jashtë i mijëra e mijëra të rinjve, një pjesë e të cilëve janë kthyer në vend dhe punojnë në institucione e në biznese, kanë bërë që ligjërimi shqip të ndikohet nga gjuhët e kontaktit.

Veç këtyre, rritja e interesit brenda vendit për mësimin e gjuhëve të huaja, me qëllim që nëpërmjet tyre të depërtohet në tregjet e huaja të punës, gjithashtu ka bërë që shqipes t’i kushtohet më pak vëmendje, sepse mendohet se si gjuhë amtare nuk është nevoja të mësohet. Dhe, më në fund, futja e kompjuterit dhe e terminologjisë angleze të informatikës që lidhet me përdorimin e tij, ka bërë që përqindja e fjalëve nga anglishtja të shtohet ndjeshëm, duke u përdorur edhe atëherë kur shqipja ka fjalë përgjegjëse të tyre. P.sh., shumë përdorues të kompjuterit e kanë më lehtë të thonë maus, direktori, desktop, kanceloj, procesim, sejvoj etj. sesa miush, dosje, ekran, anuloj, përpunim, ruaj etj.. Pra, trysnia e gjuhëve të huaja me të cilat shqipja është në kontakt, sot është shumëfishuar. Nga këto, anglishtja, si gjuha kryesore e komunikimit me të huajt brenda dhe jashtë vendit, po edhe e shkencës dhe e teknologjive të reja, ushtron trysninë më të madhe mbi shqipen. Ndikimi i saj po ndihmohet edhe me politika arsimore të diskutueshme.

Pas anglishtes, për shqiptarët e Shqipërisë vjen italishtja, e cila, ndonëse nuk është gjuhë e teknologjisë, është gjuha e dytë e huaj që flitet më shumë. Ndërsa në Maqedoninë e Veriut shqipja ndikohet së pari nga maqedonishtja, si gjuhë zyrtare dhe pastaj nga anglishtja; në Kosovë anglishtja është gjuhë e dytë, ndonëse në ligjërimin e brezit të mesme dhe të vjetër vijon ndikimi edhe i serbishtes. Kjo trysni e gjuhëve të kontaktit ndihet nga të gjithë në leksikun e shqipes, që është rrafshi i gjuhës më i prekshëm nga ndikimet e huaja. Në ligjërimin e përditshëm, nën ndikimin e medieve pamore-dëgjimore, kanë hyrë shumë barbarizma.

Sot mund të dëgjosh një amvisë të flasë për benefite, një grua fshati të thotë u shokova, një fermer të thotë kam suport financiar, një vajzë të shkolluar të pyesë a është i aksesueshëm ashensori, një gazetare të raportojë për incident që shkakton karroca, një zyrtar të thotë do të vazhdojmë me hapa të agravuar, ka impakt, për të mediuar (ndërmjetësuar) etj.. Si rrjedhim i kësaj manie për të përdorur fjalë të huaja sot në ligjërimin e përditshëm hasen 20-30 fjalë “kopile” me denduri shumë të lartë. Këto fjalë, ashtu si çelësi kopil që hap shumë dyer, përdoren në kontekste të ndryshme në vend të fjalëve të shqipes. Janë fjalë me kuptim të turbullt, që nuk e mbulojnë qartë konceptin që synojnë të shprehin.

Si rrjedhim, edhe thëniet e ndërtuara me to nuk arrijnë t’i shprehin si duhet mendimet dhe ndjenjat e folësit. Përdorimi i këtyre fjalëve “kopile” ndodh jo se shqipes i mungojnë fjalët e veta. Ajo për secilën syresh ka vargje sinonimesh që mund të shprehen mendime të qarta dhe emocione e ndjesi shumë të holla. P.sh., fjala “kopile” shokoj përdoret në vend të fjalëve: çudit, habit, mahnit, çmerit, emocionoj, lë pa mend, lë me gojë hapur etj.; dhe trondit, hidhëroj, pikëlloj, helmoj etj.. Arsyet pse këto fjalë përdoren nga “autoritetet” e ligjërimit publik – folësit televizivë dhe njerëzit publikë – janë kultura e mangët gjuhësore e tyre ose ksenomania. Kurse folësit e thjeshtë i përdorin se ashtu i kanë dëgjuar nga këto autoritete që i japin tonin ligjërimit publik. Përdorimi i barbarizmave të tillë fare të panevojshëm, që edhe njerëzve pa shumë shkollë ua vrasin veshin, nuk përbën shqetësim për institucionet shkencore që merren me gjuhën. Prej tyre nuk shihet asnjë reagim, asnjë listë fjalësh që t’u dërgohet periodikisht redaksive të medies së shkruar, televizive e elektronike me këshillën për të mos i përdorur, pa folur për lista fjalësh të reja që hyjnë në gjuhë çdo vit, siç bëjnë akademitë e botës.

Edhe më shqetësuese është se nga ndikimi i gjuhëve të kontaktit po preken fonetika dhe gramatika, nënsistemet bazë të shqipes, që e bëjnë atë një gjuhë të veçantë në rrethin e gjuhëve europiane. Një nga parametrat fonetikë që po preket, është theksi i fjalës. Jo vetëm fjalët e huaja, po edhe fjalë të vetë shqipes brezi i ri i shqipton me theks në rrokjen e parë. Kështu, dëgjojmë Mákro(n) për Makrón, Úrsula për Ursúla, Dubróvnik për Dubrovník, Montevídeo për Montevidéo, féjsbuk për fejsbúk, kóvid për kovíd, términal për terminál, vódafon për vodafón etj.; Zmblak për Zëmblák, Ármand për Armánd, Bójken për Bojkén, Érvin për Ervín, Gláuk për Glaúk, áudit për audít, kónferencë për konferéncë, ópinion për opinión etj..

Parametri i theksit në shqipe kërkon theksimin e fjalës në rrokjen e fundit ose në të parafundit, nëse rrokja e fundit rrëgjohet gjatë lakimit a zgjedhimit të fjalës. Shqiptimi i fjalëve me theks në rrokjen e parë, si në anglishte, jo vetëm që ia vret veshin shqiptarit, po ka edhe një efekt domino në gramatikën e shqipes. Së pari, prishet struktura ritmike e thënies, që nuk tingëllon më si frazë shqipe dhe në poezi prishet rima e vargjeve. Po të vijojë kjo modë shqiptimi, parametri fonetik i theksit do të zëvendësohet me parametrin gjegjës të anglishtes. Nga shqiptimi i fjalëve si në anglishte preket jo vetëm prozodia, po edhe morfologjia shqipes, sidomos e emrit, qoftë e fjalëve dy a më shumërrokëshe, qoftë e emrave të përveçëm të huaj ose e akronimeve. Sa u përket fjalëve shumërrokëshe që theksohen në rrokjen e parë, është në natyrën e shqipes që i pret duke filluar nga rrokja e dytë e patheksuar e tyre, dmth., kjo rrokje shqiptohet me sforcim të madh dhe, kur është mbaresë, nuk shqiptohet fare. Pra, këta emra bëhen të palakueshëm. Por mediet po na krijojnë edhe klasa të tjera fjalësh të palakueshme, si p.sh. emrat e përveçëm të huaj (Makron reagoi, Vuçiç takohet me Makron, në qeverinë e Makron, i tha Makron) dhe akronimet, si AMA, SPAK etj. (SPAK u njoftua, kreu i SPAK, thirrje SPAK, vë në dijeni SPAK, sipas SPAK). Si rrjedhim i përdorimeve të tilla ka rrezik që shqipja të humbasë dalëngadalë edhe parametrin morfologjik të lakimit. Falë këtij parametri, morfologjia e shqipes i “tret” emrat e huaj, kështu që në gjuhën tonë, ndryshe nga gjuhë të tjera me lakim, nuk ka emra të palakueshëm. Siç ka vënë në dukje prof. A. Kostallari, falë këtij parametri morfologjik, “në vend që të asimilohej, shqipja, përkundrazi, i ka asimiluar fjalët e huaja”.

Shqiptimi i emrave të theksuar në rrokjen e parë pa mbaresa ka edhe pasoja logjiko-sintaksore, sepse i duhet dëgjuesit a bashkëbiseduesit ta shtojë mbaresën mendërisht për të rrokur funksionin e fjalës. Ndikimet e huaja në fushën e sintaksës, gjithashtu janë të shumta, si në rendin joshqip të gjymtyrëve të fjalisë (siç ju thatë); në ndryshimin e drejtimit të foljeve nga ndikimi i anglishtes dhe i italishtes (ura rrezikon shembjen, bëj viktimën, telefonoj vëllain) etj., pra po preken edhe parametra sintaksorë të shqipes. Edhe në zgjedhimin e foljes po vërehet tronditja e eptimit të brendshëm (ndërrimet e tingujve). Nga të parët tanë analfabetë kemi trashëguar një tip të veçantë zgjedhimi që përdor jo vetëm mbaresat, po edhe ndërrimet e zanoreve për të dalluar vetat, kohët etj. Mirëpo sot në ligjërimin brezave të shkolluar foljet me ndërrime përdoren gabim, çka vërehet sidomos në ligjërimin e folësve kosovarë dhe të shqiptarëve të Maqedonisë së Veriut (Kroacia do të del fitues, zgjedhjet presidenti, Kosova do të merr pjesë, ia lejon deputetit të flet maqedonisht etj.).

Ndër mediet e shkruara, dëgjimore-pamore e elektronike, televizioni është pa dyshim konsumatori më i madh i gjuhës, po edhe media me ndikimin më të fuqishëm jo vetëm në fushën e informimit, po edhe në punë të normës gjuhësore. Për shkak të autoritetit që ka, ligjërimi i folësve televizivë shërben si model për shikuesin e thjeshtë. Mund të themi që folësi televiziv është një lloj mësuesi i gjuhës amtare. Por, kur nuk flet si duhet, folësi televiziv bëhet një mësues i keq. Fatkeqësisht, televizionet janë mbushur me vajza e djem fotogjenikë, po shumë syresh pa kulturë gjuhësore dhe pa respektin për mjetin me të cilin sigurojnë bukën. Kuptohet se sa shumë do të ndihmonte televizioni në cilësinë e ligjërimit letrar, nëse prej tij do të mbahej një qëndrim i përgjegjshëm ndaj gjuhës, mjetit kryesor që kjo medie përdor për të komunikuar me shikuesit. Por, mjerisht, ky qëndrim i përgjegjshëm ndaj gjuhës mungon. Përditë bombardohemi me një shqipe jo të pastër nga pikëpamja e shqiptimit, leksikut, morfologjisë dhe e sintaksës, shkurt, me një gjuhë që mund ta quajmë “shqiplishte”.

Sikur të parët tanë të kishin qenë kaq ksenomanë sa jemi ne sot, shqipja do të ishte romanizuar që në shekujt e parë të pushtimit romak. Por, ata u lidhën fort pas gjuhës së vet si rreth një strumbullari, ajo i mbajti të bashkuar duke i dalluar gjuhësisht nga pushtuesit. Dhe kur më vonë u përçanë, jo për faj të tyre, në katolikë e ortodoksë, në suni e bektashi, arbrit e lanë emrin e vjetër dhe e quajtën veten “shqiptarë”, dmth. ata që flasin shqip. E pat vënë re këtë dyqind e ca vjet më parë Xh. Hobhauzi, që thotë se, kur e pyet një turk se çfarë është, të thotë jam mysliman; kur e pyet një grek, të thotë se është ortodoks; po kur pyet një shqiptar, të thotë se është shqiptar. Pra, gjuha ka qenë ajo që i ka ruajtur shqiptarët si komb i veçantë dhe do t’i ruajë në qoftë se edhe brezat që do të vijnë, do ta ruajnë ashtu si e ruajtën të parët. Shqipja është pasuria jonë më e madhe, vjega ku mbahet identiteti ynë, pasaporta jonë. Po e humbëm, do të humbim si komb. “Shenj’ e kombërisë është gjuha, – thotë Samiu; – çdo komp mbahetë me gjuhët;… Kaqë kombe që janë shuarë, mos pandehni se vdiqn’ a u vranë të tërë; jo, kurrë; po u përzjenë me të tjerë kombe, muarrë gjuhën’ e atyre, edhe u bënë nga ata pa të çquarë”.

Pse ne pasardhësit e tyre duam ta dorëzojmë gjuhën tonë? Duke ditur se çdo shtet që bëhet pjesë e Bashkimit Europian hyn në të me gjuhën, me historinë e me kulturën e vet, ne shqiptarët si do të hyjmë në Europë? Me një gjuhë deledash – pak shqip, pak anglisht, pak italisht? Dhe këtu dalim te roli i shtetit dhe i institucioneve të tij që merren me gjuhën. Mund të themi pa e tepruar aspak që ky rol është pothuaj zero. Sigurisht që nisma si kjo e vitit të gjuhës ndihmojnë në ndërgjegjësimin e folësve, sidomos të brezit që ndjek shkollat, për nevojën e një kujdesi të shtuar ndaj gjuhës sonë. Por, pas përfundimit të kësaj nisme, asgjë nuk do të ndryshojë në praktikën e ligjërimit të medieve dhe të administratës shtetërore. Shteti kujdesin për gjuhën e ka detyrim kushtetues, si në Shqipëri, edhe në Kosovë, dhe nuk duhet të stepet nga akuzat e çakejve linguistë se po ndërhyn në punë të gjuhës. Gjuhëtari amerikan Joshua A. Fishman, duke qortuar ata që ishin kundër planifikimit gjuhësor dhe politikave gjuhësore të shtetit, një nga librat e tij të fundit e ka titulluar “Do not Leave Your Language Alone” (Mos e braktisni gjuhën tuaj), pra jo rrini larg gjuhës, po merruni me gjuhën. Shteti dhe institucionet e tij gjuhësore mund dhe duhet të bëjnë shumë për gjuhën, që të zbatohen normat e standardit në të gjitha fushat e veprimtarisë shoqërore. Dhe në rrethana si këto që u përshkruan më sipër, ndërhyrja e shtetit dhe institucioneve shkencore që merren me gjuhën bëhet një detyrë urgjente.

Së pari, duhet të ruajmë ato që bota na i njeh si veçori gjuhësore tonat. Psh., në shkollë fëmijët mësojnë që klasat e numrave t’i ndajnë me pikë, ndërsa shifrat dhjetore me presje. Ky është përafërsisht edhe formati i shkrimit të numrave që i njohin shqipes platformat Ëindoës dhe të ngjashmet me to. Mirëpo në faturat e pagesave, në dokumentet bankare dhe shtetërore në Shqipëri e Kosovë numrat shkruhen si në anglishte: klasat e numrave të ndara me presje dhe shifrat dhjetore të ndara me pikë, ndërkohë që në Europën kontinentale numrat nuk i shkruajnë si anglezët. Në dokumente bankare ose fatura pagesash gjermane, franceze, italiane etj. zbatohet mënyra josaksone e shkrimit të numrave, që është si ajo që jep “Windows”-i/ për shqipen. Dy shtetet shqiptare, kur të hyjnë në Europë, do të përdorin mënyrën angleze apo mënyrën europiane të shkrimit të numrave? A nuk duhet të ndërhyrë për ta ndrequr këtë anomali?

Së dyti, janë shqetësuese tabelat me emërtimet e njësive të shërbimit jo vetëm në rrugët dhe në sheshet kryesore, po edhe brenda lagjeve. Shumica dërrmuese e tyre janë në gjuhë të huaja, sa të duket sikur nuk je në Shqipëri a në Kosovë. Në këto emërtime nuk ka asgjë që t’i lidhë me vendet ku fliten ato gjuhë. Nuk janë vetëm njësi shërbimi me emra të huaj, ka edhe emërtime të tjera objektesh shtetërore, psh,. “Air Albania Stadium”, “Tirana International Airport”, “Vlora Terminal”, emërtime radiosh e televizionesh etj. Pse të mos jenë në shqip emërtimet e shitoreve, hoteleve, restoranteve etj.? Edhe në rast se emërtimi i huaj është i nevojshëm, emërtimi shqip duhet të jetë i pari.

Të përdorësh vetëm emërtime të huaja, është shenjë e mungesës së respektit për gjuhën amtare, po edhe një ndotje gjuhësore që të vret syrin dhe veshin. Nga kjo mani e përdorimit të emërtimeve të huaja mendojmë se ka ardhur koha të hiqet dorë sa më parë. Atdhetarizmi duhet të shfaqet jo vetëm në sporte, po në gjithçka që na takon si komb dhe, në radhë të parë, në gjuhë.

Sa u përket institucioneve shkencore, si akademitë e shkencave dhe institutet e gjuhësisë, duhet thënë se i detyrohen shumë gjuhës. Është tejet e pakuptueshme që libri “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe” është botuar vetëm një herë në këta 50 vjet. Prej dhjetëra vjetësh ky doracak themelor, që duhet të jetë në tryezën e kujtdo që shkruan, nuk gjendet në shitje. Ka një këshill gjuhe që nuk po bën asgjë për gjuhën, nuk po merr asnjë masë për përmirësimin e rregullave të drejtshkrimit.

Këto dhe shumë të tjera janë shërbimet që kanë për detyrë të bëjnë për gjuhën shqipe të dy shtetet, akademitë dhe institucionet shkencore gjuhësore. Nga këto, e para gjë urgjente është miratimi i ligjit për gjuhën, që prej vitesh fle në sirtarët e Kuvendit të Shqipërisë. Konferencat e tubimet për gjuhën, që shkojnë pa lënë gjurmë e pa u dhënë udhë çështjeve të ngutshme që presin të zgjidhen, nuk i bëjnë ndonjë shërbim shqipes. Ato vetëm sa pasurojnë kurrikulumin e kumtuesve dhe të organizuesve të veprimtarive të tilla.

/Gazeta Panorama

Një vështim i shkurtër për librin “Shekulli i parë: kremtimet e 100-vjetorit të pavarësisë: mbresat e mia”me autor ing. Sejmen Gjokoli”- Mjeshtër i Madh

Librin “Shekulli i parë”, shkruar jo me gërma, por qëndisur me filigran shpirti nga autori ing. Sejmen Gjokoli – Mjeshtër i Madh (edhe në nderim të auditorit dhe në respekt të ekonomisë së fjalës) do ta shikoj s në dy rrafshe: si bibliograf dhe si studiues i etnologjisë dhe folklorit.
Në shkencën e bibliotekonomisë, shkurtimisht dua të theksoj se kjo monografi studiohet, klasifikohet dhe regjistrohet si njësi bibliografike në fushën e Etnografisë tek nënfushat sipas klasifikimit zinxhir hierarkik: Zakonet. Doket. Traditat. Mënyrën e jetesës. Folklori. Ritet. Jeta publike. Jeta sociale. Jeta e popullit. Ceremoniale shoqërore. Festime popullore. Jubile. Përurime. Kremtime historike etj., që rrok tema dhe nga nënfushat: Literaturë folklorike shqiptare. Festa. Kujtime.
Vetë autori është një figurë e njohur në fushën e gazetarisë, publicistikës, poezisë dhe me veprimtari të çmuar në fushën e trashëgimisë kulturore, sidomos si menaxher arti dhe realizues i suksesshëm i festivaleve lokale, kombëtare e deri i atyre ndërkombëtare si “Aulona Inter Folk Festival”, (deri në vitin 2024 ka realizuar 16 të tilla).
Pa e zgjatur më tej, se nuk është çasti, rikthehemi tek libri, duke shprehur mirënjohje për “diktatorin” e redaktimeve shqiptare për shëndetin letrar dhe kulturor të veprës (në kuptimin më të mirë të fjalës), për poetin Arben Bllaci, fatmirësisht edhe redaktor i “Shekullit të parë” të S. Gjokolit. Seriozitetin e këtij libri e rrit edhe parathënia e librit (teks shtesë): Anatomia e kremtimit të madh” nga historiani i njohur dr. Dorian Koçi.
Kam një parantezë në funksion të objektit të kësaj dite të “Shekullit të parë”: Duhet të kuptojmë, që Shqipëria dhe populli shqiptar në rrjedhat e kohës ka jetuar, ka luftuar, ka gëzuar, është helmuar, ka pasur ngjarje e data, figura të shquara, histori me lavdi fitimtare apo me humbje të dhembshme. Por sa e sa të tilla kanë ngelur humbëtirave të harresave shekullore, sepse ato nuk i shkroi kush apo nuk i ruajti kush për 1001 arsye objektive apo ndoshta dhe subjektive. Historia bëhet, shkrimi e ruan në kujtesën e kohërave, në arkiva e biblioteka, ndërsa kënga e përjetëson atë në jetë të jetëve. Ngjarjet, nëqoftëse nuk regjistrohen apo nuk shkruhen, shuhen nga kujtesa e brezave me ikjen fizike të bashkëkohësve. Kështu që roli dhe vendi i kronikanit, shkrimtarit të ngjarjes në kuptimin e përgjithshëm të fjalës është shumë i rëndësishëm.
Më 28 nëntor 1912, burrat e kombit me në ballë Plakun e Bardhë të Flamurit “venduan që Shqipëria të bahet më vete, e lirë, e mosvarme” dhe shpallën Pavarësinë e Shqipërisë, që përbën një ngjarje historike të rëndësisë së veçantë, akt madhor kombëtar.
Ecim në kohë. Jo për histori, por për jehonën e asaj ngjarje të madhërishme – pas 100 vjetësh, “këtu në Vlorën, ku fillon historia” siç është shprehur mësuesi, përkthyesi dhe politikani Shpëtim Gjika, dekan i kryetarëve të bashkisë së Vlorës (fatlumturisht qytetar i parë i Vlorës kur Paravësia e Shqipërisë mbushi 100 vjeçe).
Qysh nga e mërkura e 24 janarit 2012 deri të mërkurën e 28 Nëntorit të atij viti jubilar, që shënoi ditën e parë të Shekullit të Dytë, Vlora dhe mbarë Shqiptaria ishte veshur me ngjyrën glorioze të Flamurit Kombëtar. Ne e mbajmë mend, por nëse nuk do të ishte shkruar libri nga autori Sejmen Gjokoli (falë vullnetit, pasionit, vëmendjes, vizionit, përgjegjësisë qytetare, mesazhit përcjellës, patjetër dhe mundësisë si koordinator i përgjithshëm i Festivalit Mbarëkombëtar të Folklorit) koha dhe brezat e ardhshëm nuk do të kishin infomacion apo do të kishin informacin të cunguar edhe për Koncertin e Yjeve, koncertin jubilar të 100-vjetorit të Pavarësisë, që as u transmentua, as u regjistrua…
Ne e mbajmë mend, por nëse nuk do të ishte shkruar e botuar ky libër nga autori Sejmen Gjokoli, nuk mund ta dinë koha dhe brezat se Arif Vladi i Dibrës erdhi si erë nga Zvicra, kreu pa u dukur misionin kombëtar dhe iku si fllad lirie.
Në këtë libër, autori bën një përshkrim të gjallë jetësor, siç di ai për Kryekëngën e 100-vjetorit: “Një Komb, një Flamur” me tekst të Arben Dukës së madh, që sot na bën dritë nga yjet, me muzikë të kompozitorit të talentuar, të riut Alban Hoxhaj, që, nën shoqërimin e valltarëve të Folk Grup “Bilbili” Vlorë, u interpretua aq bukur, me dinjitet e art madhor, me shpërthimin superenergjik të yjeve të muzikës popullore shqiptare: bilbilit të Jugut – Petrit Lulo Gjirokastritit dhe amazonës kosovare Fahrie Zogaj. Mirënjohje të gjithmonshme për këtë zonjë të madhe, që edhe pse kishte të voglin në gji, (ato ditë djali i saj dhe i pari ishte një thërrime ferishtè, ende njomëzak – Deonsi ishte vetëm 42 ditësh), bëri një sakrificë gati sublime, përtej çdo realiteti mëmësor dhe nuk mungoi në Koncertin Jubilar, por të dy i dhanë shpirt e zjarr ndjenjës së madhe të atdhedashurisë për ne dhe ata që vijnë pas nesh.
Mirë ne, po koha dhe brezat që vijnë ku mund ta gjenin informacionin për Kërçovën e Deçanin – Flamurin që flakëroi në Vlorë me duetin artistiko’familjar Besiana Qani Mehmedi dhe Shkodran Tolaj me këngën e Naim Gjoshit “Flakëro Flamuri im”, në rast se nuk do të kishin në dorë, në arkiva apao në biblioteka librin “Shekulli i Parë”?!
Ne e mbajmë mend, por nëse nuk do të ishte shkruar e botuar ky libër nga autori S. Gjokoli, nuk mund ta dinë koha dhe brezat se zëmagjishmja kombëtare Shkurte Fejza Behlulie e “Xhamadanit vija-vija” la ndezur në Helsink zjarrin kombëtar dhe fluturoi familjarisht drejt Vlorës si Shqiponjë e këngës së madhe shqipe. Nga libri ndjejmë entusiazmin legjendar që mbushi mjediset dhe mijëra njerëz në Pallatin e Sportit “Flamurtari” kur doli në skenë Shkurta me “Xhamadanin” e me të vërshuan në skenë edhe Arif Vladi, Sabahete Visha, Petrit Lulo, Kleopatra Skarço Dokle, Irini Qiriako, çifti Besiana – Shkodran, që e mbyllën vetëm në skenë atë koncert të madh jubilar të 100-vjetorit, sepse e elektrizuan Vlorën.
Pa këtë libër të Gjokolit koha dhe brezat nuk do të dinim gjë për Dhuratën nga Kaçaniku i Sulejman Haxhiut dhe Izgjid Tushës, as për 44 minutat e kremtimit të shekullit të parë, kronikanët e 100-vjetorit, regjisorin dhe skenaristin Virgjil Kule, realizuesin e dokumentarit të çmuar “Kronikë e ditëve të paharruara”, Vlorë 2012.
Ne e mbajmë mend, por nëse nuk do të ishte shkruar e botuar ky libër nga autori S. Gjokoli, nuk mund ta dinë koha dhe brezat se këngët e 100-vjetorit krijuan një fond të posaçëm folklori për Pavarësinë. Një gjerdan folklorik po zbukuronte shtatlartën Vlorë ato ditë të mëdha në përcjellje të Shekullit të Parë të Pavarësisë dhe në pritjen e Shekullit të Dytë të saj. Festivali i këngës polifonike, ndërtuar sipas kalendarit kulturor të 100-vjetorit, u zhvillua mbi bazë grupesh dhe shoqatash, i shtrirë në tri mbrëmje, më datat, 13, 14 dhe 15 Tetor 2012. Mbrëmja e fundit me këngë të zgjedhura për këtë ngjarje, u zhvillua më 15 Tetor, në nderim të datës së çlirimit të Vlorës. Vlera e atij festivali, përveç prurjeve burimore dhe interpretimit me nivel të lartë artistik, qëndron në faktin se, ishte kriter për grupet pjesëmarrës, që, ndër numrat folklorikë të paraqitur, duhet të sillnin edhe një këngë ekskluzive për 100-vjetorin.
U krijua kështu fondi i këngëve të reja për Pavarësinë. Pikërisht ky fond me këngë të reja me tematikë Pavarësinë, Ismail Qemalin dhe trimat e tij për Flamurin e Skënderbeut, shënuan piketën e parë, nga ku ravijëzohet vlera artistike dhe e atdhedashurisë që pruri dhe përcolli Festivali Mbarëkombëtar i Folklorit “Këngët e 100-vjetorit”. Me dëshirë, në këtë pikë do të qëndroj pakëz më shumë, sepse këtë hapësirë ma lejon ky libër i Gjokolit, ndërkohë vjen edhe si një lidhje harmonike e logjike e shkrimit “Pavarësia rreh palët nëpër këngët e popullit”, ku jam bashkautor me Sejmenin, shkrim i cili përfshihet tek libri “Shekulli i parë”. Sipas librit dhe në të vërtetë, historinë folklorike të këtij nderimi madhështor e realizuan artistët popullorë të këtyre grupeve polifonike pjesëmarrëse në “Këngët e 100-vjetorit” nga Qarku i Vlorës:
1- Grupi polifonik “Ballkoni i Vlorës” me këngën “Vendi ku rritet shqiponja”
2- Grupi polifonik “Mato Hasani” me këngën “Vlonjatë kemi për të mbetur”
3- Grupi polifonik “Çipini” me këngën “Po vjen Smail Beu”
4- Grupi polifonik “Bilbili” me këngën “Për gjithë kombin kryezonjë”
5- Grupi “Jehona labe” me këngën “Madhështori, mjekërborë”
6- Grupi polifonik “Pavarësia” me këngën “Më merr malli për flamur”
7- Grupi polifonik “Haxhi Dalipi” me këngën “Burr’ i Kaninës së lashtë”
8- Grupi polifonik “Krojet e Vezhdanishtit” me këngën “Do të këndoj këngën time”
9- Grupi polifonik “Xhebro Gjika” me “Këngë për 100-vjetorin”
10- Grupi polifonik “Bregdeti” me këngën “Jam krenar për vendin tim”
11- Grupi “Kënga labe” – Emigrantët, Greqi me këngën “Bijtë e një nëne”.
Edhe pse tekstet pa tjetër kanë autor, këngët janë fiksuar në kujtesën sociale si visare folklorike të Vlorës, ku autor është populli. Bashkë me artistët vlonjatë erdhën dhe vëllezërit e motrat nga trevat e tjera shqiptare.
Folklori është kurora e bukur dhe e hijshme e festimeve të 100-vjetorit. Këtë fakt treguan 100 flamurmbajtësit, kalorësit kosovarë, që me kavalerinë e tyre u prinin mbi 500 artistëve të zgjedhur popullorë, të cilët me këngët dhe vallet e tyre tradicionale, prunë edhe zërin e ëmbël dhe dëshirën e zjarrtë të një milion shqiptarëve, që mbushën një lumë krenar gëzimtarësh nga Sheshi i Flamurit në sheshin “Pavarësia”, ardhur këtyre hënave të trojve të lashta, por edhe të emigrantëve tanë nga të katër anët e Globit.
Në ndjenjën e gëzimit dhe krenarisë, nuk dallohej kush qe artisti nga Gostivari a Vlora, Shkupi a Gjirokastra, Kaçaniku a Labëria, Mitrovica a Saranda, Drenasi a Mallakastra, Prizreni a Skrapari, Zhuri a Elbasani, Prishtina a Tuzi, Tropoja a Çamëria, Mirdita a Kërçova, Ulqini a Gjakova, Peja a Myzeqeja… Jo thjesht në kuptimin e antropologjisë kulturore, ata ngjanin si një trup i vetëm e i gjallë epiko-lirik i Pavarësisë. Në libër, autori na njeh se grupe me emër dhe traditë, si “Lidhja e Prizrenit”, “Emin Duraku”, “Shote Galica”, “Gryka e Kaçanikut”, “Ded Gjo Luli”, “Karshiaka” “Ibe Palikuqi”, “Rexhep Mitrovica”, “Jahi Hasani” e të tjerë grupe të njohur, që festuan e kënduan për katër ditë si bilbila e thëllëza, së bashku me Ansamblin e Këngëve dhe Valleve Popullore nga Tirana dhe Filarmoninë e Prishtinës. Ky festival fitoi vulën e merituar të karakterit kombëtar.
Pra, sipas librit, piketa tjetër e fortë, nga ku u ravijëzua vlera mbarëkombëtare e këtij festivali ishte mbërritja paraqitja e denjë e Ansambleve sivëllezër të Kosovës, shqiptarëve të Malit të Zi dhe të shqiptarëve të Maqedonisë (sot të Maqedonisë së Veriut). Të gjithë artistët popullorë të kombit të shqipeve, kujtuan mesazhin e thuprave të Skënderbeut me princat e tij dhe, me shpirt e zë, tundën botën shqiptare ato ditë e net të flamurta nëntori, kur Shekulli i Parë i Pavarësisë flamurëroi vlorërisht.
Falënderoj autorin Gjokoli, se pa këtë libër, festimet e 100-vjetorit të Pavarësisë nuk do të ishin regjistruar në kujtesën e kohës dhe ajo jehonë e madhe nuk do të kishte të nesërme. Jetë të gjatë dhe pena flori!

[ ngjitur: Robert Lewis – Plani për hedhjen e Bombës Atomike në Hiroshima, 1945 – Lewis ishte ndihmës-piloti i bombarderit B29, ishte pjesëtar i ekuipazhit që do e hidhnin bombën e parë aromike në Hiroshima, dhe një infografikë e Britannica (detaj) rreth viktimave të 2 bombave atomike, në Hiroshima dhe Nagasaki ]

Gjatë jetës, sa herë jam marrë me historinë (dhe meqë historia për mua është thjesht “lexim”, s’kam pretenduar kurrë diç ndryshe), kur është fjala për programet atomike, kur është fjala për shpërthimet nukleare, për testimet me hidrogjenikat, për testimet me termo-nuklearizmat, kur është fjala për qasjet paranojake të superfuqive lidhur me atomikat, lidhur me kërcënimet e me politikat e “luftës së ftohtë”, lidhur me arsenalet e tyre bërthamore, sikur gjithmonë jam ndjerë keq, si ndonjë “kalama” i romaneve, si ndonjë personazh fiktiv që i janë shembur idealizmat e fantazisë fëmijërore, dhe tashmë i pikëlluar.

Sikur gjithmonë jam ndjerë “naivisht i zhgënyer” që historia s’e pati përdorur ndonjë skenar tjetër të realitetit. Në kuptimin që t’u kishin dështuar “sukseset” : ) sipas meje duhej t’u kishin dështuar të gjitha impenjimet lidhur me atomikat dhe me programet e tmerrshme ushtarake. Meqë për realitetin nuk është e pamundur, dështimet janë të mundura, apo jo – dështojmë në panumër drejtime. Njëmendësia i ka sekretet e veta, ndoshta ka plot skenarësh alternativë që mund të aplikohen. Pse duhej t’kishin sukses me termo-nuklearizmat, kujt i duheshin këso gjërash jashtëzakonisht monstruoze, përveç se “djajve” (kuptohet, nëse këta t’jenë ekzistentë, pasi djajtë mund t’ngelin thjesht fiksion, deri sot akoma s’e ka takuar kush ndonjë aso përnjëmend : )

Pse t’mos u dështonin të gjitha programet e tilla nukleare, thuase njeriu na qenkësh tashmë i përkryer, thuase nuk dështuaka kurrë në asnjë drejtim. Ashtu-kështu njeriu duke dështuar në plot drejtime tjera, pse t’mos dështonte dhe me atomikat, s’do shembej as bota as nuk do kriste qameti. Dhe kështu, dmth. si “përsiatje” e personazhit fiktiv të romaneve, atij të pikëlluarit naiv, që i janë shembur idealizmat.

Bie fjala Amerika ende s’e ka “zgjidhur” mirëfilli as problemin e racizmit (thjesht si “shembull”, anise shembujt janë të panumërt). Askush i botës s’e di saktë, por ndoshta një “Itali, një Francë komplete” prej amerikanësh s’kanë sigurim shëndetsor, me dhjetra e dhjetra miliona amerikanë, anembanë ndër 50 shtetet së bashku… s’kanë madje as sigurimin bazik shëndetsor. Amerika i ndërton aeroplanbartëset pothuaj si t’ishin flotë marramendëse e Star Wars, i ndërton raketat, investon për ta pushtuar hapësirën, Hënën, Marsin, e shpenzon 1 trilion për ta “frymëzuar” shkencën secilin vit, i shpenzon me triliona e triliona për industrinë ushtarake por ja që i dhimbsen ca dollarë për sigurimin bazik shëndetsor të popullsisë.

Vallë a nuk qenka “dështim” që dhe pas 300 vjet ecejakesh politike ta bindësh veten se dhe “jetët e zeza” ia vlejnë, se “black life matters too” !? Jetët e “bardha” ia vlen, këtë e dimë sigurt, e kemi dhe garancinë, ato të “zezat”… s’e kemi idenë, ende s’e kemi studiuar aq mirë, ndoshta dhe ato ia vlejnë. Ish-Presidenti dhe i sapozgjedhuri rishtas President, Trump akoma trumpeton si ndonjë papagall rreth-e-rrotull “suprematikave” të veta, flet për “mure e për ndarje” në vend që t’fliste për ura, në shek. XXI i fyen gjysmën e kontinentit hispanik duke i quajtur “hajna të pulave amerikane”, e kalojnë kufirin dhe tashmë për t’mbijetuar (si të jashtëligjshëm që janë) ua hanë pulat, lepujt, ketrat… “all the pets”.

I njëjti ish-President i siguron fitoret elektrorale duke i “blerë” votat dhe oportunizmat me ndihmën e super-miliarderëve, me ndihmën e biz-oportunistëve si Elon Musk e të ngjashëm. Edhe dikur, atëherë “herën e parë” ndoshta i pati siguruar votat me ndihmën e britanikëve të korruptuar “a la Analitica” dhe me korrupsionin e Facebook, qenë shitur dhe manipuluar të dhënat e dhjetra miliona përdoruesve. I njëjti ish-President, i vetmi i paditur, i “akuzuar”, i shoshitur nga ligji për panumër gjërash, me plot dosjesh që duhet zgjidhur mbi tavolinat e Drejtësisë, dhe ri-zgjidhet President. I njëjti ish-President i përdor lloj-lloj idesh që as “moronët” s’do i përdornin, dhe prapë i shiten…

Dhe asgjë, s’qenkan “dështime” këto, nooo way, përkundrazi, padyshim diç si faqebardhësi historike.

***
Përshkrimi muzeal nga “Atomic Heritage Foundation” i eventit të hedhjes së bombës atomike në Hiroshima thuase është bërë nga ndonjë ushtarak-historian i ekzaltuar që misioni me monstruozitetet atomike pati vajtur mbarë, lum e lum aq mbarë, fatlumnisht mbarë. Aq mbarë e saktësisht pothuaj si ndonjë “shkencë” ushtarake, ekzaktësisht me të gjitha cikërrimat mbarë.

Ndërsa unë gjithmonë sikur i “zhgënyer” që nuk u qe prishur avioni, ose t’ia kishin huqur destinacionit, ose t’u kishte dështuar shpërthimi, detonacioni, pse jo… thjesht të dështonte. Mjaft shpesh as ato bombat “klasike” nuk eksplodojnë, shpesh as patentet e Alfred Nobelit nuk funksionojnë, apo jo. Ka panumër bombash të groposura të L. 2 Botërore që s’patën eksploduar. Duhet madje fort kujdes kur i hapim themelet e këso, akoma dhe sot e kësaj dite na kërcënojnë bombat e “historisë”… ndoshta sepse, ku ta dimë, ndryshken dhe u “teket” buuuum shpërthejnë.

Sikur gjithmonë jam ndjerë paksa i “zhgënyer” që historia s’e pati përdorur ndonjë skenar tjetër të realitetit, psh. që bomba s’u pati rënë padashtas diku në oqean, t’u ishte prishur ndonjë hekur i atyre hidraulikave, t’u ishte këputur ndonjë nga telat, t’u ishte hapur padashtas ai “magazini” dhe të ngeleshin pa ngarkesën, dmth. ta kishin humbur bombën akoma pa patur shansin e përdorimit, dhe sëfundi duke mos patur bombën do ishin detyruar të kthehen në ishullin-bazë ashtu duarthatë etj. etj.

Ehuuu ka plot skenarësh të mundshëm që njëmendësia mund t’i kishte përdorur paralelisht, pse duhej të shkonte plani i tyre aq mbarë. Nga “Atomic Heritage Foundation” e ShBA kështu, si vijon më poshtë, përshkruhet eventi i hedhjes së monstruozitetit atomik mbi qyetetin e “përgjumur” të Hiroshimes.

5 Gusht 1945
Gjenerali Curtis LeMay në orën 15.00 zyrtarisht e konfirmon që misioni për hedhjen e bombës do jetë ditën e nesërme. Nën-Koloneli Paul Tibbets do jetë piloti, Deak Parsons do fluturojë si përgjegjës i armatimit. Nën-Koloneli Paul Tibbets e emëron avionin-bombarder B-29 No. 82 me emrin “Enola Gay” sipas nënës së vet, përkundër mosmapjtimit nga ndihmës-piloti Robert Lewis. Bomba me emrin “Little Boy” ngarkohet në avion. Gjithashtu, bomba testuese pa eksplozivin bërthamor “Fat Man, unit F33” (bombë komplete, përveç që i mungon bërthama e plutoniumit) për ta testuar ose ushtruar hedhjen e bombës reale.

6 Gusht 1945
Ora 00.00 – Raporti informativ përfundimtar, caku ose objektivi i zgjedhur për hedhjen o bombës do jetë Hiroshima. Nënkoloneli Paul Tibbets është piloti (kryepiloti), Robert Lewis është ndihmës-piloti.
Ora 02.45 – Bombarderi “Enola Gay” niset pistës për t’iu qasur fluturimit.
Ora 07.30 – Bomba “Little Boy” tashmë është e armatosur.
Ora 08.50 – Duke fluturuar në lartësinë ~10 km bombarderi “Enola Gay” kalon mbi Shikoku në lindje të Hiroshimës. Kushtet e bombardimit janë të mira, pika që synohet lehtësisht e dukshme dhe s’ka “kundërshti”

[[ dmth. s’ka rezistencë nga mbrojtja kundër-ajrore japoneze, asgjë s’piptinë, gjithçka në rregull, qyteti ende në gjumë, madje dhe ushtria ende duke i përkundur ëndrrat, nuk shihen as kazermat as asgjë, por as ata s’na shohin, jemi tepër lart dhe të padukshëm, i kemi zënë galuç në surprizë, sa për qytetin do jetë njësoj si t’i ketë bombarduar vetë Zeusi a perëndia, i patëm njoftuar popullsinë me fletushkat e me paralajmërimet, do duhej t’kishin ikur, qyteti do duhej t’ishte marrë me evakuimin, pse s’kanë ikur është problemi i tyre, gabimi i tyre, mirëpo sidoqoftë, tani të përgjumur e të trullosur s’do e kenë idenë as si erdhi as nga u erdhi, s’do e kenë as idenë e idesë, s’do jetë nevoja t’i hapin as qepallat sakaq dhe do jenë në qiell, zjarri i madh atomik është aq i madh, nuk i ngjan më zjarrit të ferrit por pothuaj si dritë parajse – këto të fundit brenda kllapave të dyfishta i shtova unë, m’u duk sikur e plotësonte sadopak “befasinë” e Hiroshimës së ngratë në ditën e 6 Gushtit të tmerrshëm ]].

Ora 09.15:17 – Bomba “Little Boy” lëshohet nga lartësia 9467 m.
Ora 09.16:02 (8:16:02 sipas kohës së Hiroshimës) bomba “Little Boy” shpërthen në lartësinë ~563 m, jo më larg se ~170 m nga pika që synohej, qendër-caku ishte ura Aioi, me një rendiment eksploziv prej 12.5 – 18 Kt (vlerësimi më i mirë i eksplozionit do ishte 15 Kt).

Buuuuum, nga 250.000 banorë të Hiroshimës së përgjumur, shfarosje e pjesës dërrmuese, 140.000 të vdekur, dhe ti i “justifikohesh” historisë se 2 bombat atomike na i hodhe për t’i dhënë fund luftës ! Uroj të të “shitet”, uroj t’i justifikojë historia marrëzitë tona. Pandeh së të “shitet” justifikimi dhe njëkohësisht për gjysmë shekulli i ndërton me mijëra monstruozitete të ngjashme, të cilat bomba madje nga “1000 herë” më të fuqishme se ajo hedhur në Hiroshima. Mbase do ta kishte “besuar” historia (atë që pretendon ta shohësh si justifikim) nëse t’mos ishe marrë me ndërtimin e mijëra bombave të tjera.

Macet performojnë më mirë se sa fëmijët e vegjël në një masë të thjeshtë të të kuptuarit të gjuhës, sipas një hulumtimi të revistës ”Scientific Reports”, që zbuloi se macet krijojnë lidhje midis figurave dhe fjalëve rreth katër herë më shpejt se sa fëmijët e vegjël.

Gjuha është mjeti më i rëndësishëm që njerëzit përdorin për të komunikuar.

Por aftësia për të kuptuar të folurit nuk është unike për Homo sapiens.

Disa majmunë i lidhin fjalët e folura me simbole ose figura të shkruara, ndërsa papagajtë gri afrikanë mund të kuptojnë dhe t’u përgjigjen udhëzimeve të folura.

Ndërkohë, qentë janë trajnuar për të kuptuar dhe për t’iu përgjigjur fjalorit të thjeshtë.

Megjithatë, ne dimë shumë më pak për shoqëruesen tjetër kryesore të njerëzve, macet.

“Macet mund të njohin tingujt e fjalëve që vijnë nga njerëzit dhe gjithnjë e më shumë studime vërtetojnë se macet mbështeten në ndërveprimin me njerëzit në zgjidhjen e problemeve”, tha për ”Live Science” Carlo Siracusa, një biheviorist veterinar në Universitetin e Pensilvanisë.

Madje, ka prova të kufizuara që macet mund t’i përgjigjen me gishta dhe kërkimet në pesë vitet e fundit kanë treguar se macet mund të njohin jo vetëm emrat e tyre, por edhe ato të njerëzve dhe kafshëve të njohura.

Por a mund të lidhin fjalë dhe objekte në përgjithësi?

Për të testuar këtë teori, Saho Takagi dhe ekipi i saj në Universitetin Azabu në Japoni u dhanë 31 maceve të rritura një lojë të thjeshtë fjalësh të përdorur për të hetuar të njëjtën aftësi tek foshnjat.

Maceve iu shfaqën dy klipe vizatimore prej nëntë sekondash me regjistrime të pronarëve të tyre duke përsëritur një fjalë të sajuar mbi secilën imazh.

Sekuenca e klipeve – një diell i kuq i etiketuar “paramo” dhe një njëbrirësh blu me fjalën “keraru” – u përsërit derisa macet u duk se u mërzitën dhe i kushtuan 50% më pak vëmendje ekranit.

Pas një pushimi të shkurtër, klipet e imazheve u përsëritën, por këtë herë, gjysma e çiftimeve u përmbysën.

Klipet e ndërruara i ngatërruan dukshëm macet, me regjistrimet e “paramo” së bashku me njëbrirëshin dhe “keraru” me diellin që mban interesin e maces mesatarisht 15% më të gjatë.

”Që macet e vunë re këtë ndryshim dhe ishin qartësisht të hutuar nga ai, është dëshmi e mirë se ato kishin krijuar një lidhje midis fjalëve dhe imazheve”, shkruan Takagi dhe kolegët në studim.

“Disa mace madje e shikuan ekranin me bebëzat e tyre të zgjeruara gjatë gjendjes së “ndërrimit”, tha Takagi për revistën ”Science”.

“Ishte bukur të shihje se sa seriozisht morën pjesë në eksperiment”, thekson ai.

Eksperimenti zbuloi se macet ishin në gjendje të mësonin kombinimet nga vetëm dy ekspozime nëntë sekondash – dukshëm më shpejt se fëmijët e vegjël, të cilëve iu deshën të paktën katër prova prej 20 sekondash. bw

Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët përkujtoi me rastin e 203-vjetorit të lindjes, arbëreshin e shquar Dhimitër Kamarda.

Kamarda ishte filolog, folklorist dhe studiues i shqipes. Së bashku me Jeronim De Radën, arbëreshi Dhimitër Kamarda ishte ndër zërat më pompozë të lëvizjes kulturore arbëreshe në Itali gjatë gjysmës së dytë të shekullit të 19-të, dhe një ndër mbështetësit e flaktë të idesë kombëtare. Vetë atdhetari Dhimitër Kamarda ishte gjuhëtar intelektual dhe botues i folklorit. Ai lindi në Horë të Arbëreshëve në Itali më 23 tetor 1821, afër Palermos, nga një krahinë që kishte lidhje të ngushta me Greqinë në lashtësi dhe kjo prejardhje ndikoi më pas edhe në studimet e tij.

Pasi mbaroi një kolegj në Romë, u vendos më Livorno më 1851 dhe aty bëri pjesë në një Rreth Filologjik. Vepra e tij kryesore është “Sprovë e gramatologjisë krahasuese mbi gjuhën shqipe” (1864), me një “Shtojcë” dy vite më vonë. Në këtë punim, që u vlerësua edhe nga gjuhëtarë të njohur të Italisë të asaj kohe, ai mbështeste mendimin, se shqipja bënte pjesë në “çiftin pellazgjik”, duke i dalë e afërt me greqishten. Kamarda është interesuar edhe për përkthimet biblike në arbërishten e Italisë dhe për këtë ka qëndruar në Londër te princi Lui-Lysien Bonaparti, nipi i Napoleonit,i cili kërkonte të paraqiste përkthimin e pjesëve biblike në 200 gjuhë të botës me rastin e Ekspozitës Botërore. Në nëntor 1878 i është drejtuar A. Tomsonit në Stamboll, që ta ndihmonte për shpërndarjen e librave të veta. Një nga punimet e para në fushën e filologjisë diakronike për shqipen u hartua nga filologu dhe folkloristi arbëresh Dhimitër Kamarda. Vëllimi i parë italisht doli në Livorno më 1864 me titullin “Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese” dhe u pasua nga vëllimi i dytë “Appendice al Saggio di grammatologia comparata” më 1866.

Që nga fillimi i shekullit XIX shqipja filloi të njihej si pjesëtare e pavarur e familjes së gjuhëve indo-europiane. Gjuhëtari i njohur gjerman Franz Bopp-i e vërtetoi prejardhjen e saj indo-europiane më 1854, porse për një kohë të gjatë mbeti e hapur çështja, se me cilën apo me cilat gjuhë të kësaj familjeje ajo afrohej më shumë. Për shkak se një pjesë jo e vogël e lëndës folklorike ishte mbledhur prej studiuesve të huaj nga goja e arbëreshëve të Greqisë, ishte përftuar mendimi më i parë, se shqipja bënte pjesë në grupin helenik. Një ndër përkrahësit më të rëndësishëm të kësaj hipoteze ka qenë pikërisht Dh. Kamarda. Ai ka bërë edhe një paraqitje të kësaj hipoteze, duke kërkuar mbështetjen historike. Nga dija shkencore që në vitin 1774 me autoritetin e historianit suedez H. E. Thunmann-it ishte shprehur ideja për prejardhjen ilire të shqiptarëve mbi bazën e të dhënave të historisë. Kjo ide e frytshme u mor nga arbëreshi i Italisë Engjëll Mashi (Angelo Masci), i cili e shtjelloi në punimin “Ligjëratë mbi prejardhjen, zakonet dhe gjendjen e tashme të kombit shqiptar” (Discorso sull’origine, costumi e stato attuale della nazione albanese), Napoli, 1807. Mjaft prej propozimeve të tij për vendosjen e një alfabeti të përgjithshëm të shqipes kanë qenë mjaft të afërta me zgjidhjen përfundimtare të çështjes më 1908.

Vëllimin e dytë (Shtojcën) e hartoi për të treguar pasurinë e shqipes, nivelin e lëvrimit të saj dhe mundësitë shprehëse të folklorit e të letërsisë shqipe. Në fund të këtij vëllimi gjendet një listë prej rreth 4000 fjalësh. Ishte fjalësi më i gjerë si numër i shqipes, i botuar deri në atë kohë. Gjurmimet rreth shqipes prej atëherë kanë ecur mjaft përpara. Për ta dëshmuar këtë do të kufizohem vetëm me pak shembuj prej punimit të tij. Në kreun për fonologjinë autori diskuton shkallët e zanoreve dhe ndërrimet e vetvetishme. Për të treguar fatin e tingullit a- në krye të fjalëve, ai merr si shembull fjalën anije dhe e ndan kështu: a-ni-a. Ne e dimë sot se rrënja e fjalës ka qenë “an” dhe nuk ka asnjë mundësi që të shkëputet prej saj një a-. Për Kamardën folja “dua” lidhet me sanskr. day dhe greq.äåùìáé, mirëpo etimologët sot japin një shpjegim krejt të ndryshëm: shq. dua, sanskr. jusate, gr.ãåõìáé.

Lidhur me formimin e fjalëve Kamarda i përfshin gjithë ndajshtesat në korrespondenca të veçanta grekoshqiptare. Ky është përgjithësisht një prej gabimeve të tij kryesore nga ana metodike. Te shembujt e tij gjejmë po ato manipulime me dorë të lirë ndaj lëndës gjuhësore. Te folja “arnoj” ai gjen prapashtesën –na-, mirëpo rrënja është arn- dhe jo ar-. Autori ynë gjen prapashtesën –m(ë) te fjala “helm”, por sërish asnjë prapashtesë nuk ka kjo fjalë. Dhe është pak e papritur që ai gjen po atë prapashtesë te fjalë “sermë”, e cila është një huazim prej turqishtes. Numërorët janë një pikë qendrore në diskutimet për marrëdhëniet ndërmjet gjuhëve indo-europiane. Po edhe këtu Kamarda, duke e renditur shqipen me latinishten e greqishten si gjuhë kentum, bën sërish një gabim të rëndë metodik. Ndonëse kjo ndarje e gjuhëve indo-europiane sot vështrohet ndryshe, shqipja është quajtur kryesisht gjuhë satem dhe i përket degës lindore. Dhimitër Kamarda u shua më 13 prill 1882 në Livorno./Gazeta Panorama