Damo Kasneci ishte në moshë të tretë dhe tepër i thyer kur mësova kalvarin e tij. Ai rrinte më tepër i veçuar. Përtypte vetminë dhe kujtimet e së kaluarës në mokrën e vetëdijes.
Ç’mund të fshehë përtej palltos dimërore dhe kasketës prej meshini ky njeri, në barin e qytetit buzë lumit?

***

Si ish-partizan, në vitet e para pas pas çlirimit të vendit, Damo Kasneci pranoi të shërbente me devotshmëri, si deri dje në luftë, edhe tani në qelitë e burgut në qytet. “Ështe një vend pune për njerëz shumë të besuar,- i patën thënë ata të komandës së vendit, dy prej të cilëve i njihte, pasi i kishte edhe në komandën e formacionit partizan ku bënte pjesë pak vite më parë.
– Nuk t’u tremb syri kurrë nga armiku. Por tani pushtetin e kemi ne. Ti, Damo, je nga më të besuarit. Tani aty ka nevojë atdheu për ty. Të ruash armiqtë që po i fusim një nga një brenda në ‘shtatë penxheret’. Bashkë me ata që ngritën armët kundër nesh në luftë, edhe ata të pasur që e futën floririn pesë pashë nën dhe për të mos ia dhënë popullit. Tani, vrima e miut 500 grosh për të gjithë!- kishte përfunduar dhënien e detyrës Dalip Batareja, i ngrysur si gjithmonë dhe kërcënues po aq.

Këto i ndërmendte Damo çdo ditë, tek bënte shërbimin sipas turnit ditën, po më tepër natën.
Godina e burgut në qytet ishte një ish-kazermë e ushtrisë italiane, ngjitur me qytetin. E përshtatur për qëllimin e ri, me dy-tri porta hekuri të rënda, që nga hyrja e deri në thellësi. Sallat e dikurshme ishin ndarë në copëza qelish për të burgosurit në të dy krahët e një korridori të gjatë.
Herë pas here aty, te porta e madhe e ish kazermës, ia behte skuadra e armatosur që sillte të rinj të burgosur ose merrte dikë nga fatzinjtë që dergjeshin nëpër qelidhomat. Ata që dilnin prej aty dihej që zakonisht pushkatoheshin pas një gjyqi të shpejtë. Ata që hynin të rinj, ende nuk e ëndërronin rrugën e kthimit. Për Damon, të gjithë e kishin shpresën e jetës të stampuar në fytyrën e dërmuar.
Tani jetët e atyre që kapërcenin pragun e portës së madhe të burgut nuk i kishte më në dorë vetëm Zoti, si dikur, por pushteti i ri të cilit i shërbente Damo. Shumë prej tyre ai nuk i njihte, disa po. I njihte që para kohës së luftës, kur punonte si shegert në qytet dhe ca të tjerë, që ishin më të paktë në numër, i kujtoheshin nga koha kur adoleshent punonte në fshatin Dobër, si shërbëtor në konakët e fisit të dëgjuar e të kamur Babani.
U befasua kur, mes të arrestuarve të rinj, kamioni shkarkoi edhe tre të sapoburgosur. Që të tre të lidhur. Njerin Damo e njihte mirë, si pjesëtarët e familjes së vet. Ishte pikërisht ai që dyshoi kur e pa së largu, pas karrocerisë së kamionit: Bilbil Babani, djali i madh i Zijait. Ai kishte studiuar në Itali dhe, ende pa mbaruar lufta, ishte kthyer në fshat. Zijai, tani kishte zënë shtratin e dergjej nga një sëmundje e gjatë, por ishte shpallur një nga kulakët e parë, edhe pse i kishte ndihmuar formacionet partizane me ushqime.
Siç kujtonte Damoja, për ndihmën e tyre flisnin të gjithë në ato vise. Tani familjes Babani pushteti i ri i kërkonte florinjtë, me të cilët Zijai dikur bënte tregti me ullinjtë dhe lëkurët e krahinës te italianët në skelën e Vlorës ose në Itali. O florinjtë, o kokën! O florinjtë, o djalin!

***

Të pasnesërmen e mbërritjes në kazermëburgun në periferi të qytetit, Damo kishte radhën për të çuar ushqim në qelinë e Bilbilit. Të gjithë ishin nga dy e nga tre në qeli, bujtësi i ri ishte fillikat.
Sapo u dëgjua zhurma shpirtgërryese e portës së hekurt dhe pa kokën e Damos, i burgosuri i ri u qetësua dhe i bëri shenjë të afrohej. Damo e pyeti për plagën në kokë.
– Ke dhimbje?
– Kam po nuk ka rëndësi. Dua të të them diçka po nuk di një gjë?
– Çfarë nuk di?- tha me zë të ulët Damo.
– Kanë rrjedhur shumë ujëra këto vite dhe nuk di nëse mund të të hapem për një hall.
– Të më hapesh, Bilbil, ne njihemi. Jemi pothuaj vërsnikë, një moshë. Kam ngrënë kaq vite bukën e konakut tuaj. Nuk e harroj bukën se më zë sytë!
Tjetri i bëri shenjë të afrohej edhe më.
– Ç’të kanë thënë?- e pyteti Damo të burgosurin.
– Do të më pushkatojnë, ka rrezik. Po me një kusht, më kanë thënë.
– Ç’kusht?
Tjetri afroi gavetën e alumintë të ushqimit pranë këmbëve mbi çimenton e dhëmbëzuar të dyshemesë së italianëve. Pastaj vuri gishtin tregues te buzët si për t’i thënë “shshëët!”.
– Ma jep besën që të vazhdoj?!
– Për atë bukë që kam ngrënë në konakët tuaj! Më zëntë sytë po s’e mbajta! Fol!
– Më kërkojnë të dorëzoj floririn! Vetëm unë e di ku është fshehur. Dua të shkoj në shtëpi, të flas me ta, të paguajnë avokatin për gjyqin tim, që është pas pesë ditësh. Në të kundërt, unë shkoj si shokët në pushkatim, në plumb!- dhe pa nga tjetri.
Një fashë drite kishte rënë si vjedhurazi nga frëngjija e qelisë mbi fytyrën e Damos. Çehreja i ishte skuqur e nxirë dhe ngjante me ngjyrën e kuqërremtë të bronxit. Kishte dëgjuar sy e veshë i menduar dhe hoqi në shpirt.

– Mos more!
Tjetri pa ngultazi nga bashkëbiseduesi, si të shikonte fillin e shpresës së jetës në duart, sytë dhe mendjen e tij. Pasoi një heshtje e rëndë. Në korridor dëgjoheshin vetëm çizmet e gardianëve të tjerë dhe tingëllima e frikshme e hekurave të qelive, që hapeshin e mbylleshin me një zhurmë të kobtë.
– Mendoje mirë, Damo! Tani koka ime është në dorën tënde,- dhe vuri të dyja duart në kokë.- Do e bën, do s’e bën!
Damo e vështroi në kokërdhokët e syrit ngultazi dhe prerë.
– Kur? Kur thua ti? Dhe si? Si e mendon?!
– Nëse unë iki nesër natën për në shtëpi, në orën dhjetë, me besë rikthehem në burg në turnin që ke ti. Në orën pesë të mëgjesit. Pa zbardhur mirë, mua më ke këtu ku jam tani, në qeli. Këtu ku jam tani!

Damo nuk foli. U mbyll në shpellën e mendimeve të tij dhe, pas pak, mori për nga dera e hekurt e qelisë. Bëri tri-katër hapa dhe u kthye:
– Do të them prap, por… Bëhu gati për nesër në darkë! Arrin dot?- dhe e pa me dyshim. Tjetri i bëri shenjë pohuese.
Damo tërhoqi si një murg i regjur manastiri portën e hekurt të qelisë.
Mbylli dritarezën e komunikimit të portës me çelës nga jashtë dhe u largua i përhumbur, në drejtim të hyrjes.

***

Damo kishte kaluar qindra netë të rënda në jetën e tij. Por ajo natë iu duk më e rënda, më e gjata dhe më e kobshmja nga të gjitha. Edhe ajo nata e rrethimit të skuadrës në një fshat, kur ishte partizan, iu soll ndërmend tek priste me sytë nga ora. Ajo natë e zezë pus, si sot, vërtet i çoi te fija e perit jetët e të gjithëve dhe gjysmat e shokëve u vranë. Por kjo e sotmja ishte më e rëndë akoma.
Ishte një natë dhjetori afër krishtlindjeve. Jashtë rigonte një shi i butë dhe i ftohtë. Dritat e qytetit aty pranë ndriçonin zbehtë. Damo shtrëngonte armën e ftohtë mbi një kapotë të vjetër ushtarake dhe mundohej të bënte të njëjtat lëvizje rutinë si çdo natë, por një tyrjelë së brendshmi e bënte të mos e mbante vendi.

Po sikur të mos vijë? Po sikur ta kapin, ndoshta në fshat, apo sikur t’i kenë zënë një pritë tek hyn për te konakët e Babanit? Po sikur t’ia mbathë e të arratiset jashtë kufirit? Se unë vërtet e njoh si racë trimi që e mbajnë fjalën, por jeta është e shtrenjtë dhe koka nuk ka çmim! As me flori! Po sikur… Dhe pastaj unë të shkoj nesër në orën pesë të mëngjesit me këmbët e mia në vendin e tij në qeli! Me gavetën e tij prej alumini. Kokë për kokë. Unë që isha edhe i besuar! Ai i komandës e vlerësoi trimërinë time, se nuk tutesha në luftë, ndaj edhe më zgjodhi,- thoshte me vete, si me një zë të brendshëm, me një tjetër Damo Kasneci.
“Shoku Damo, ështe një vend shumë i besuar vetëm për ty. Ndaj komanda ka menduar të shkosh ti, si njeri që të njohim vetë në zjarrin e luftës dhe je i besuari ynë.”
Ato fjalë i kujtonte pothuaj çdo natë tek bënte shërbimin në burgkazermën pranë qytetit.
“Nuk t’u tremb syri kurrë nga armiku, po tani e morëm ne pushtetin dhe ti, Damo, je nga më të besuarit. Tani aty ka nevojë atdheu për ty. Të ruash armiqtë që po i fusim një nga një brenda në ‘shtatë penxheret’.”
“Mua më vunë si i besuar, që t’i ruaj”…
Ora tre e mëngjesit.
Ecejaket para portës së burgut, po ato. Ishin bërë mijëra, po t’i numëronte.
Befas i vetoi një zë që bërtiste brenda tij: “Ti Damo Kasneci, i besuari ynë do të ruash armiqtë atje në qeli. Ata që ngritën armën kundër nesh në luftë, edhe ata që ishin të pasur dhe e futën floririn pesë pashë nën dhe, vetëm e vetëm që ta shpëtonin nga pushteti popullor që erdhi nga malet. Tani vrima e miut, pesëqind groshë, për të gjithë!”
“O perëndi!,- tha me vete. “Po ky zë? Pas pak iu kujtua se ishte Dalip Batareja. Edhe ti, Damo? Edhe ti na dole armik, more kasnec i armiqve? Si nuk të njohëm dot as në luftë? Si ndodhi kjo, more djalë? Pa na e thuaj. Të zuri gjumi? Si ta morën mendjen? Si? Me para? Me flori? Me pasuri? Si u shite, Damo Kasneci? Si? Si ia dhe shpirtin shejtanit?”

Ora katër e mëngjesit.
Breshëritë e pyetjeve ia sulmonin kokën si mizëri arrëzash. “Për sa kohë vajtje-ardhje bëhet Dobra? Dy-tri orë vajtja, dy-tri orë kthimi. Ja gjashtë! Ja shtatë! Do ishte kthyer tani!”
Një tjetër zë i buçiste në vesh: “Ç’i bërë vetes, more Damo! Ç’t’u desh, more njeri? More në qafë familjen, gruan edhe dy djemtë. Të bukur si drita! Për se? Për një fjalë goje, se nuk fitove gjë! Ti qofsh, o njeri! Ç’hata i bëre vetes me dorën tënde, me kokën tënde! Vuaj burgun tani, se atë që kërkove, e gjete! Këtë kërkove nëpër male, kur vure kokën në rrezik? Kur t’u plagos shoku në krah dhe e more në kurriz nën breshërinë e plumbave të gjermanëve, rrëshqanthi deri te shpella? Këtë?!”
Iu bë se njësia e tij partizane ishte rreshtuar në një lëndinë plot me lule të bardha. Përpara doli ai, i tmerrshmi Dalip Batareja. “Damon, kasnecin e armiqve tanë, do ta pështyni të gjithë, një për një. Ish partizani i flaktë, sot u bë tradhtar, i shitur te armiku!”
Në këtë kllapi e sipër, sytë e lodhur nga pagjumësia i kapën për një grimë, një figurinë hije, tej në cep të kazermëburgut. U kthjell në çast prej ëndrrës së frikshme. Ishte ai. Sipas fjalës së lënë, ngriti njërën dorë lart, drejt qiellit. Kjo ishte shenja.
“Erdhi! O perëndi! Të përgjërohem që nuk më le vetëm!- tha Damo Kasneci dhe fiku për pak çaste dritën e jashtme që fekste dobët mbi ballinën e burgkazermës. Në atë gjysmëterr, tjetri hyri përsëri me këmbët e veta në portën dhe qelinë e ferrit.
Damo Kasneci pa orën.
Ishte katër e gjysmë e mëngjesit. Tridhjetë minuta para afatit. “Faleminderit që e mbajte fjalën”,- tha zëri i brendshëm.

***

Pas natës më të gjatë të jetës së tij, Damo mësoi javën tjetër se Biblil Babani u mbrojt nga avokati dhe u dënua me 12 vite burg si kulak, se nuk kishte dorëzuar floririn e kërkuar. Por e shpëtoi jetën. Avokati kishte argmentuar se familja e të pandehurit kishte ndihmuar ekonomikisht në mënyrë të përsëritur luftën kundër pushtuesit. Dhe për këtë kishte paraqitur prova që nuk mohoheshin dot.

Ç’mund të fshehë nga jeta e tij, përtej palltos dimërore dhe kasketës prej meshini ky njeri, që rri i heshtur në barin e qytetin buzë lumit?
Gojëkyçur, modest dhe i pabujë, Damo Kasneci, në moshën e tretë të pensionit, të kujtonte ato molusqet përfund detit që ruajnë në thellësi të tyre diamante të çmuara, që nuk këmbehen as me ar.

__oOo___