Muharrem Fejzo është një nga pionerët e parë të kinematografisë shqiptare dhe përfaqësues i asaj gjenerate që krijoi fytyrën e kësaj kinematografie në ditë të vështira, në ditë censure, frike dhe diktati të politikës mbi artin, por që sidoqoftë, ishin ata që krijuan vlera të tilla artistike në këtë art sintezë, të cilat mbeten në historinë e kinemasë shqiptare. Fejzo është një nga ata pinjollë të pasionuar të “artit të shtatë” (kinematografisë) që si teknikë u bë e njohur me vëllezërit Lumières në “Bulevardin e Kapuçinëve” në Paris, por që u kthye në art nga një plasticien, nga një njeri imagjinar, piktor e dekorator siç ishte Georges Meliés, autori i filmave që imagjinonte që në vitet e para të shekullit XX udhëtimin e njeriut në hënë. E pra dhe Fejzo të kujton Meliés, pasi ky artist erdhi nga artet figurative, nga piktura, skuptura, dekori dhe që si grimior e më pas regjisor teatri, më vonë ai do t’i hynte krijimit të filmave si regjisor. Dhe frut i asaj pune shumëvjeçare janë filma si Mësonjëtorja, Kapedani(bashkë me regjisorin F. Hoshafi), Një emër midis njerëzve, Gunat përmbi tela, për Luftën e Vlorës, etj, etj. krijime ku pulson jo rrallë poetika e kuadrit, simbolet dhe metaforat filmike, gjithçka që dëshmon për një gjuhë filmi që “shkruhej” nga një dorë mjeshtri. Në pragun e vitit të 80-të të jetës së tij, ai po përfundon dhe kujtimet e tij mbi jetën në kinematografi, episode që tregojnë se ç’ishte filmi dekada më parë, çdo të thoshte çenzurë, frikë nga pushteti, zhgënjimi, dhe ç’ishte solidariteti i kineastëve në mbështetje të njëri tjetrit. Një jetë e shkruar me modesti, por dhe dhimbje për ato të pathëna, e zhgënjime ëndrrash për të krijuar vepra të lira dhe të pa imponuara, pasi ai e ka titulluar dorëshkrimin e tij thjesht: “Të pathënat e filmit”. Për ne që e kemi njohur atë shpirt të butë që revoltën e mbante brenda, njeriun që shikonte gjithnjë nga Perëndimi dhe e drejta, ky kineast përmban një piketë të atij rrugëtimi të artit të shtatë Por le t’i japim lexuesit disa pasazhe nga dorëshkrimi i tij për të na futur në një kohë kur ishte tepër e vështirë, në mos e pamundur të ishe i lirë në art.  (Luan Rama)

 “… Ditët e para të marsit 1985, po shkonin rrokopujë. Problemet ngërtheheshin kohë pas kohe. Asistent regjisorët që nuk ishin caktuar  ende. Aktorët e teatrit të Elbasanit, nuk po dukeshin gjëkundi. Zënkat në grup, për t’ia hedhur fajin njërit apo tjetrit, mangësitë dhe gjendja e përgjithshme e klimës politike tejet e tkurur, varfëria e skajshme anë e kënd, e ndrydhnin Sandrin në një vetmi plagëçjerrëse. Uleshim në një qoshe të errët të “Vollgës” për të pirë kafe. Cigaret që pinte ishin te panumurta. Megjithëse kishte studiuar për stomatollogji në Austri, dhëmbët e tij ishin zverdhur: – “Kafeja pa duhan, është si turku pa iman” – më thoshte ai duke vështruar cigaren ‘D.S.’, zjarri i të cilit  kishte prekur thonjtë e nxirë nga nikotina. Rrudhat dalëngadalë po mënjanoheshin, duke i lënë sytë të lirë, të qeshur, si dikur në orët e mësimit të mjeshtërisë aktorit. Ajo që e trembte më shumë se çdo gjë ishte marrëdhënia me shtetin partiak dhe varfëria. (Merreni me mend, më kujtohet kur do të shkonin me një delegacion aktorësh në Paris, së bashku  me Demir Hyskjen. Ai nuk kishte as pardesy për të qenë. I dhashë timen që sapo ma kishin sjellë motrat nga Italia. I rrinte ngushtë, por nuk kishte tjetër).

– Them me vete, i dashur Remë, – vazhdoi ai, – mos po kërkoj si shumë? More le të më japin ushqimin, cigaret dhe kafetë dhe le të mos më japin rrogë… por… kam dy djem për të rritur dhe arsimuar. Dikur nxirrja ndonjë lek duke luajtur me kitarrë, fizarmonikë, violinë, me ndonjë orkestër të improvizuar.

Pas pak buzëqeshi: Hë! Ashtu si ty, më ka pëlqyer muzika dhe instrumentat që në fëmini, – dhe pastaj, tundte kokën me sytë ngushtuar midis rrudhave gjysëm të mbyllur duke ndjekur fjollën e duhanit që i përkëdhelte fytyrën e tij zeshkane e vinte erë athëtije kashte të djegur. Trishtimi lodronte në mikrofizionominë e tij. Vetullat, herë ngërtheheshin e herë çliroheshin nga një buzëqeshje çlodhëse. Shkundi me nervozizëm hirin e duhanit, e pastaj, me gishtin tregues e dërmoi në take tuke, a thua se shkarkoi aty gjithë mllefin ndaj vetvetes: pazotësinë për të reaguar ndaj asaj që mbante në atë trup të drobitur nga e ‘pathëna’. Kishte një fobi për çdo gjë: nga vështrimet e njerëzve, nga ajo që thoshte, nga ajo që dëgjonte, nga mendimet e tij që i vërtiteshin si një shtjellë e zjarrtë që digjte gjithë kënaqesitë e të shprehurit lirshëm të ideve dhe shqetësimeve. Ndaj fliste ngadalë, shtruar, duke gërmëzuar çdo fjalë, çdo mendim. E hamendësoja  gjithë vëllimin e asaj që nuk e thoshte, si një lëmsh i hidhur brenda trupit, dhe trurit, që gllabëronte çdo ditë troje të qënies së tij deri aty sa gëlltiste çdo mendim që mund ta dëmtonte politikisht. Frymëmarja e tij e shkurtër, shkaktuar nga katrami i duhanit tregonte një mbilodhje fizike. Ndaj, vendosa që mizansenat e tij ti bëja vetë.

Më 23 mars përgatitëm shkollën “29 Nëntori”, sipër bibliotekës qytetit. Xhiruam ç’ishte e mundur të xhirohej me aktorët e porsa ardhur Ariana Musabelliun dhe Benon Lapari nga teatri i Elbasanit. Mbas dite, bashkë me Nadin, time shoqe, shetitëm gjatë në shëtitoren buzë detit. Sandri shpesh, ishte mbresëlënës me atë humorin e tij të hollë e plot kuptim. Nuk ndejti gjatë. Do të iki – tha – se nesër në mëngjes, ky burri yt, na do të përgatitur. E ka qef korrektesën, apo jo? –  Ktheu kokën nga unë, buzëqeshi, dhe u largua drejt mesores  së hotelit, me atë hapin e qetë, duke u lëkundur lehtas.

Mëngjesi i 24 marsit, ishte i ftohtë dhe i lagësht. Ishte e diel. Frynte erë veriore dhe lëkura e detit gri ishte kreshpëruar. Shkurret buzë bregut përkuleshin e fishkëllenin. Për mua ishte kohë ideale për krijimin e atmosferës të asaj që do të ndodhte. Çunat e teatrit “Skampa” të Elbasanit ishin gjithë qef që do të fillonin xhirimet. Sandri i veshur me një pardesy të bardhë, shalli i madh rreth qafës, syze, mustaqe të shkurtëra dhe me atë kapelen me strehë të gjëra, të krijonte përfytyrimin e Marubit. Bukur. Ashtu, tek po vinte duke iu ruajtur erës që kërkonte t’i rrëzonte kapelen dhe ngritur përpjetë kindet e pardesysë, mu duk i shpërqëndruar, disi i zymtë, si të kishte sjellë me vete retë e rënduar të perëndimit. Ishte brenda rolit të tij. I thashë Gavroshit të xhirojë. Kur e pa figurën e Sandrit të përlarë nga era, ai buzëqeshi i kënaqur dhe:

– Kamera!

Sandri, ky aktor mahnitës, e nuhati që po xhirohej. Kishte një intuitë krijuese për ta patur zili. Afrohet ne plan amerikan (deri te gjunjët), vendos dorën strehë mbi sy dhe vështron qiellin e murrmë me retë që arratiseshin drejt jugut. Diçka bëlbëzoi. Ç’farë i foli qiellit të rënduar. Vetëm ai e di. Mos vallë i trokiti yllësisë pa fund?

– Stop… Shkëlqyeshëm Sandër!

 I futa krahun dhe e shtrëngova në gjoks. Trupi iu drodh një çast. Fytyra iu ngjeth dhe mori frymë thellë. Pasoi një kollë e thatë që ia përzhiti fytyrën. E lashë të qetësohet, dhe i thashë Vangjelit, nëndrejtorit të grupit, të merte një çaj. Ai më ndaloi me dorën në sup. – Kalon, kalon… nuk ka nevojë.  

 U nis të iki nga sheshi i xhirimit.  

– Sandër. – i thashë i shqetësuar, por me takt. Duhet të bëjmë dhe një dubël, ti e di që mund të na e djegë laboratori dhe pastaj duhet të vijmë prapë për rixhirim. – Ai tundi kokën në shenjë mospranimi. Shkuam për një çaj në hotel. U ulëm tek vendi i preferuar për të. Duke surbur lëngun e nxehtë, për ta sjellë në humor, i them:

– Sandër i dashur. Profesori im i mirë. Do të tregoj një anekdotë…

Ai filloi të përplasë këmbët për t’u ngrohur.

– Në një shtëpi fshati, mbi trarët e çatisë po luanin dy minj. Një lëvizje a gabuar dhe të dy miushët ranë në një tundje dhallë. “O bo bo, ç’na gjeti, do mbytemi, do mbytemi”. Thoshte njeri. Dhe tjetri: “Rrihi këmbët fort, fort, sa të bëhet një popël gjalpë, dhe pastaj i hipim sipër dhe shpëtojmë”. Ashtu bënë, dhe miushët shpëtuan.

Sandri po më dëgjonte me një buzëqeshje të ëmbël. E binda, thashë ndërdyshas. Ai u mbështet me një brryl mbi gju dhe mbas një pauze të ndërprerë nga kolla më tha:

– Po…

Buzëqesha hareshëm dhe ndala frymën për të dëgjuar përgjigjen. – Po… Por ata kishin këmbë Remo… unë nuk kam! Nuk kam më fuqi.

Mbështeti fytyrën tek pëllëmbët e tija, dhe ndejti për një kohë, që mua m’u duk e moskësobotëshme.

Ishte një buzëmbrëmje marsi e po asaj dite. 24 mars.  Retë e atij muaji të pa shpirt, lëshonin një shi të imët si llohë dëbore. Për fat të mirë nuk zgjati shumë. Do të xhironim te shkolla. Vendosëm digat, projektorët, figurantët nëpër vendet e tyre mbi shkallë. Njëri prej tyre filloi t’i binte klarinetës, një miturak simpatik, ishte Genti Salillari (saksofonisti i shkëlqyer i ditëve tona). Në sfondin e atyre tingujve të një kabaje kurbeti, bëra mizansenën që do të kryente Sandri. Po e prisnim me drita ndezur për tu ngrohur sadopak mjedisi. Orët po kalonin dhe aktori nuk po dukej gjëkundi. Shkrumbi i natës po e përpinte dritën e asaj buzëmbrëmjeje të pa haruar! Klarineta e Gentit që i binte një kabaje të njohur përmetare, e shtonte skajshëm ankthin e pritjes. Nga rrugica e kalldrëmtë u dëgjuan hapa të shpejtë dhe më pas të ngadalësuar deri në heshtje. Të gjithë drejtuan vështrimin drejt hyrjes për nga do të vinte Sandri.

– Gati për xhirim, – bërtita.

Dritat u ndezën, cërritën digat dhe nga terri pashë të dalë Josifin. Ishte i bardhë si meit. I tkurrur nën xhupin e leshtë, dukej edhe më i vogël se ç’ishte. Bëri një lëvizje të atillë sikur donte të qetonte veten dhe të tjerët që ishin ngurtësuar në lëvizjet e tyre. Më bëri shenjë t’i afrohesha. Pandehmat vrumbullonin brenda meje shoqëruar me tamtamet e zemrës që kishte marë revan si troku i një kali të çmeritur.

– Merr ilaçet e zemrës, – foli ai me një zë të shpërfytyruar.

 U akullova krejt. Nxora trinitrinën nga kutiza dhe e futa nën gjuhë pa e ditur pse!

– Josif ç’farë ka ndodhur. Folë, se po na luan menç.

Ai nuk foli. Morri rrugicën tatëpjetë duke u mbajtur mureve. E ndoqa pas deri tek “Gazi” që ishte i ndezur. Të heshtur si dy mumje u zhytëm në errësirën e makinës. Gomat e makinës fërshëllyen. Grahësi u shkëput nga vendi me një shpejtësi marramendëse. Kohë mbas kohe te pasqyra ballë tij, shoh sytë e trembur të grahësit që më zhbirojnë. Morri kthesën te Torra dhe frenoi përpara hotel “Vollgës”. Një turmë e hallakatur bubronte  e heshtur. Policia kishte rrethuar vendin. Dritat e katit të parë ishin të ndezura. Nga dera e qelqtë rrotulluese, hynin e dilnin njerëz me bluza të bardha. Në turmë dallova disa persona të sigurimit. Përpara se të zbrisja, Josifi më zuri për krahu dhe më shkundi fort.

– Mblidhe veten. Pi një grykë raki. Sandri… zëri iu drodh, e sytë iu skuqën. – Sandri, na la! Ka rënë nga kati i tretë i hotelit.

Më vetoi në tru një vegim i munguar prej kohësh! Gjithçka që shihja përreth, ishte e akulluar krejt. Mos ishte ndonjë shajni, vagulli a çka tjetër, por jo. Vdekja e Sandrit? Jo! Një pezm i pa ndjerë kurrë më pushtoi të gjithin.  Me vështirësi çava kordonin e policëve që donin të më ndalonin.

– Është regjisori i filmit, – foli në ecje Josifi duke çarë përpara meje.

Ngriva përpara derës së qelqtë. Nuk më bënin këmbët të ecja më tej. Josifi më morri për dore dhe… përpara syve më verboi çarçafi i bardhë me bllama gjaku të mpiksur.
Ndjeva pickimin e zemrës dhe mizërimin e trupit. – Bëjini një kanfora.

Ishte fjala e fundit që dëgjova dhe rashë në një bodrum të heshtur e gjysmë terr, si në kthinat e Hadesit.
 

U përmenda në dhomën e vogël të shtëpisë së Nadit. Në veshë më vinin zëra si nga fundi i dheut. U tremba. Kisha dëgjuar se tronditjet nervore shpesh vinin me dëgjime zërash. Tek muri përballë, si në pëlhurën e kinemasë, pashë Sandrin. Ai më buzëqesh ngrirazi. Nuk më thoshte asnjë fjalë. Fryma po më merrej nga tronditja. U mundova të bërtas por zëri më mbetet në grykë. Zëri dhe dora e Nadit që më fshinin djersët më sollën në vete. Më pa drejt në fytyrë.

Rishmëzi, përfytyrimi më ka mbetur mbi atë çarçaf të bardhë, që ka nën vete trupin e atij njeriu të dashur, të urtë, zemër madh, të heshtur si vetë vdekja. Po pseja, shkaku i vërtetë vërtitej e përplasej drejt mureve të një logjike të ftohtë që nuk bëzan. Po pse në këtë film Sandër, pse! Pse më përzgjodhe mua të përballem me këtë skenë të dhimbshme pa kthim. Ku t’a kërkoj te verbërin shkak? Vramendjet ishin të kota. Të ‘’pa thënat’’ që grumbulloheshin ndër vite, i përfytyrova si një shtjellë, llavë zjarri, të burgosur brenda kurmit që përzhitën gjithë qenien e tij të brishtë. E vërteta e trishtë, kishte marrë pamjen e mosqënies.

Ku janë arratisur ai shqim i vetësigurisë, qetësisë, tonet e shtrira, zëri i ngrohtë, ai shqiptim i pastër me tone këshilluese. Ku do ta gjejmë atë befasi të vrullshme të pa pritur të një përqendrimi të lartë psiqik, gjendjet e ndera traumatike të personazheve, në zgrip ndryshimesh apo vuajtjesh shpirtërore që ngjanin aq shumë me vuajtjet e tij të mosmundshme për tu shprehur, të humneruara brenda vetes?. Sakaq më vetoi në mendje roli mbresëlënës i Horatit në tragjedinë “Hamleti” të Shekspirit, ku vuri në spikamë shpirtin fisnik, ndershmërinë, besnikërinë dhe kthjelltësinë e këtij personazhi honorifik. Paçka se me pak fjalë, ky rol  zbuloi disa nga vetitë e qenësishme të tij: praninë e paqme skenike, heshtjet emocionale, sigurinë dhe “pozitivizmin”, që u bënë më vonë të parapëlqyera nga shumë regjisorë. Por, tani… Ajo pëlhurë e bardhë në sytë e mendjes, m’u shndrua në një ekran të madh ku i lënë vend njëra tjetrës krijimet e tij të panumurta të cilat do të jetojnë, falë celuloidit, në kufijtë e përjetësisë.

Sandrin tonë, krenarinë e skenës dhe ekranit, e vrau “E pathëna”. Sindroma e manisë persekutimit, si rrjedhojë e trandjes psiqike, shkaktuar nga shtimi i trysnisë politike dhe e rrethanave ngulfatëse të kohës. Varfëria, frika dhe pasiguria e vazhdimit të jetës në shurdhërinë e ndjenjave dhe emocioneve, e çuan aktorin e madh në braktisjen e jetës.

Ai nuk ishte rebeli që e shpreh zemërimin e tij në mënyrë spazmodike, i cili mund të përmblidhet mbas pak, as heretiku i qëndrueshëm në kundërshtimin e tij, i cili ka një vijë veprimi dhe një strategji të sjelljes që buron nga parimet. Mendja e tij e lënduar besonte se “qënia njerëzore është bartëse gjenesh mitike, mes rikthimit të përjetshëm dhe hiçit. Ai u end me një barrë të rëndë në shpirt, që nuk mundi ta përballonte do kurrë ”.
Ajo që më panë sytë atë mbrëmje buzë pranvere të hidhur, dukej tepër e rëndomtë për tu quajtur shajni a haluçinacion, i ikte megjithatë çdo shpjegimi logjik. “O njeri! Jeta na është dhënë për ta jetuar në çdo rrethanë, sepse vjen vetëm, dhe vetëm, një herë. Këto ishin fjalët e tij, kur më emëruan në Kukës mbas mbarimit të kursit të regjisurës. Përse nuk ia tha vetes përpara se të merrte atë vendim të llahtarshëm?

Ngjarja që mori dhenë sakaq, kishte mbërritur deri tek veshët e Nexhmie Hoxhës. Gjatë një shëtitjeje pranë Liqenit, ajo i kish thënë të shoqit: “Enver. Do të jap një lajm të keq, po ti mos u trondit. Aktori Sandër Prosi, na la!” Ai, kishte kthyer kokën me një vështrim pyetës: Si, qysh. Ajo i kish futur krahun dhe ishte përgjigjur: “Po. Gjatë xhirimit të një filmi në Durrës”. –  Në cilin film? –  kishte pothuaj pëshpëritur ai. – “Pranverë e hidhur”.
Ai kishte ndaluar duke gërvishtur dheun me bastunin e tij dhe më pas me vështrimin drejt askundit kish thënë: “Kjo pranverë, megjithmend do të jetë e hidhur”… Mos mendoi vallë se humbja e Sandrit, ishte paradigma e fundit të tij?

Ditët e zisë per Sandrin, duhet t’i shfrytëzonim për ripunimin e mëtejshëm të skenarit. Por, ishte e pa mundur. Mendjet tona ishin tharë. Skenari na dukej një gjë koti. Autori i skenarit, Luan Rama, ai shpirt i ndjeshëm poetik, tashmë i plagosur nga ajo humbje e madhe, rrekej më kot të gjente në fantazinë e tij krijuese, lëndë për të pasuruar dramën e pushtimit të kombit me ngjarje apo situata të reja, për ta bërë filmin sadopak tërheqës për spektatorin. Vështrimi i tij ishte gjithë pezm. Sytë i akullonin. I dukej vetja si shkaktari i asaj ngjarjeje të kobshme. Më kot u përpoqa, me sa munda, ta nxjerr nga ajo thaurimë. Shterimi, edhe më i trandshëm ishte për mua. Ta braktisja filmin? Isha fare pranë murit ndarës. Një hap i vetëm mjaftonte për të kapërxyer në një zonë të re të mendimit, mirëpo, ai hap i fundit pikërisht ishte i pamundur.
    
* * *
   Mbasi e morra disi veten, hodha vështrimin  përtej qelqes së dritares të dhomëzës ku kam kaluar 24 orë. Jashtë shiu po rëndohej më tej. Nuk dëgjohej më zhurma e përplasjes së formave metalike të bukës të furrës përbri që i dëgjoja që pa gdhirë. Në shtëpi nuk kishte njeri. Kalimtarët që shqota i kishte zënë në rrugë, ngjanin të frikshëm tek përpiqeshin t’i shpëtonin shiut dhe vrundujve të erës. Kjo zymtësi më shtonte më tepër ankthin dhe pyetjet se çfarë duhej të bëja më tej. Mëdyshjeve i erdhi fundi kur trokiti dera. Nuk doli njeri t’i përgjigjet. U ngrita dhe hapa derën. Ishte Josifi.

– Vishu. Duhet të shkojmë urgjentisht në Tiranë. Na pret drejtori. Rrugës duhet të mendosh për zëvendësimin e Sandrit. Filmi duhet të vazhdojë pa tjetër. Urdhëri i ministres dhe i Komitetit Qëndror. Lëndimthi duhet të shestoja zgjidhjen e asaj situate të ndërlikuar.

Rrugës, ndjeja troshitjen e makinës që i bishtënonte gropave të mbushura me llucë, duhmat e erës që herë ulurinin kërcënueshëm e herë kuisnin plot vajtim. Ajo erë më sillte në mëndjen time të lodhur, fytyra aktorësh, dromca batutash nga filmat e Sandrit, fotoprova të aktorëve që kam patur ndër filma, pa ndaluar në asnjë cak që mund të zgjidhte zavendësuesin.
 

Viktor Gjika duke e ndjerë dhe ai peshën e fajit që më detyroi, u rek të më mbushte mendjen që të zëvendësoja Sandrin!

– Mos u çmende? – i thashë mërishëm. – Po më thuaj atëhere kush do ta pranojë të marrë rolin e tij?
 

Me shumë përpjekje, deri me lutje, ai kishte kandisur aktorin e suksesshëm Rikard Ljarja të merte përsipër misionin e rëndë të zëvendësimit. Kurajo e tij, dashurija dhe respekti për mjeshtrin e skenës dhe ekranit, bëri që Riku, lëndimthi, të ruajë zgjidhjen figurative të atij personazhi, që i kujtonte Marubin, fotografin e tij të dashur Shkodran…. Ishte shënimi i fundit për filmin “Pranverë e Hidhur”.

Në fund të faqes: 29 mars. – Vijmë në Durrës. Grim, Rikard Ljarja.

Faqet e kalendarit të atij muaji janë bosh deri me datën 11 Prill! Nga zërritësit e bashkisë qytetit bregdetar, vrunduj vrunduj, era sjell zërin e “Radio Tiranës”, që përcillte me një zë dramatik një kumt tragjik.
“9 Prill. Shërbimi i afërt i Enver Hoxhës, është lajmëruar tepër urgjent. Një kolaps i rëndë për shëndetin e tij. Nga mëngjesi Komandanti është ndjerë keq. Pas një ataku të rëndë kardiak dhe sëmundjesh të tjera që e stimulonin atë, kanë bërë që Udhëheqësi të ndodhej në shtratin e vdekjes. Në një kohë rekord në “Vilën 31” ku ai banonte, mbërriti grupi i mjekëve ekspertë që ndiqnin shëndetin e tij prej 21 vjetësh.
11 Prill. 1985. Mbas një kome të thellë, Enver Hoxha, vdes! Në ditët kur kalonte furtuna e vdekjes, u pa qartë se më lehtë është të vrasësh se sa të hapësh varre! Mbretëria e Terrorit. E njëjta gjë që ndodhi dhe me udhëheqësit publikë të revolucionit Frances; të cilët, njeri pas tjetrit, shkonin në gijotinë!

Paskëtaj, në kalendarin arkëmort, nuk kam asnjë shënim, deri me 25 qershor 86, kur përfundoi filmi.

Errërat e asaj “Pranvere të hidhur”, morën me vete dhe vitet e mia. Errëra që rrëqethën jetën, dhe e shndruan në tramundana, e hone të thepisura, ku u humneruan, por dhe u thandruan, realizuan,  ëndrrat më të bukura të viteve të pjekurisë e krijimtarisë. Kish ardhur koha për të kërkuar hapësira të tjera ku kish ende dritë e shpresë për një jetë më të mirë e më të lirë.

Si ishte e mundur, që përditë, për muaj e vite me rradhë, të bëje diçka tjetër nga ajo që mendoje, të bëje diçka kundër vetes? Të gënjesh veten dhe të tjerët në çdo çast, kohë e rrethanë. Të jesh i dyjëzuar, të jesh rob i një gënjeshtre shoqërore, dhe i një të vërtete private, kjo e fundit e ndaluar rreptësisht për tu shprehur. E pra: Diktatori kishte qenë i aftë të krijonte një sistem psikoze, ku të gjithë shqiptarët, kush më shumë e kush më pak, të ishin bashkëpunëtorë të regjimit.

Vështrimi i Diktatorit, ishte i tillë që askush nuk i rezistonte dot pa i ulur sytë i frikësuar. Ata sy rezatonin një fuqi azgjësuese, ato bebëza zhbiriluese, të dukej sikur të lexonin dhe mendimet më të fshehura, dhe njeriu ndjehej i zhvehur lakuriq. Por Ai nuk ishte Perëndi. Nga sistemi demoniak i tij, mundën të shpëtojnë, vetëm të arratisurit, duke lënë peng vdekjen, internimet, burgosjet, familjeve të mbetura dhe atyre që nuk bënin më hije mbi dhe’.
Një banderolë e çjerrë ngjitur mbas murit të Xhamisë, lëviz si një kufomë që po jep shpirt. Arrij të lexoj: ‘’Idetë e mëdha të partisë nuk kanë humbje kurrë. E. Hoxha”.