Picasso, Matisse, Chagall, Modigliane, Rouaut, Dufy dhe të tjerë. Është vlerësuar dhe ka bashkëpunuar me poetët e mëdhenj nobelistë, si Quasimodo, Montale, Paul Elyard etj. Ka një koleksion të ndritur çmimesh, ku evidentohet «Medalja e Artë» e Akademisë Franceze, «Qytetar Nderi» në shumë qytete të Italisë, Çmimi «Ambrogini i Artë» nga Bashkia e Milanos, dhe më 1996 iu akordua Çmimi «Nderi i Kombit», si edhe iu dha pasaporta diplomatike e Republikës së Shqipërisë.

Veprat e tij gjenden në Muzeumin e Vatikanit, në Dhomën e Deputetëve në Romë, në Galeri dhe në Muzeume të njohura të botës, si në Itali, Zvicër, Danimarkë, Gjermani, Japoni, Angli, Francë, USA, Rusi, Ukrainë, Australi, Brazil, Argjentinë, Greqi, Iran, Shqipëri dhe Kosovë. Shumë punime të tij janë sot pronë e koleksionistëve në mbarë botën. Mjeshtri i artit erdhi disa herë në atdheun e tij dhe e pati ëndërr të pikturonte për popullin e tij. Vepra e tij është pasuri botërore, ku të mrekullojnë ngjyrat e vendlindjes, shpirti shqiptar, të universalizuara në kubizmin e tij, si i fundit dishepull i këtij arti. Vepra e Kodrës është një shkollë e vërtetë arti, kurse Kodra është shqiptari i madh. Kombi ynë nderohet me emrin e tij.

 

Nuk mund të jesh artist pa qenë Magelan. Nuk mund të zbulosh arkipel, meridiane, kontinente të rinj. Magelanizmi në art parakupton shkrirjen e udhëtimeve. Njeri është ai që zhvillohet në linjat e mirëfillta gjeografike, ndërsa tjetri në endokozmosin e krijuesit dhe të njerëzve të vrojtuar prej tij. Shkrirja e këtyre dy udhëtimeve ndihmon në arritjen e cilësisë së lartë artistike. Prania e këtij geni zbulon njërën nga të fshehtat e forcës së madhe të artit të Dantes, Leonardos, Mikelanxhelos, Shekspirit, Jeronim Boshit, Rembrandtit, të piktorëve shëtitës prebizantinë, bizantinë, postbizantinë, të poetëve të Lindjes, të Bajronit, Shellit, Gogenit, Van Gogut, Salvador Dalisë, Oktavio la Pazit, Kadaresë, Shagallit…

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

* * *

Carlo Bo: Kodra, simbol i një brezi

* * *

Papa Paolo VI: Arti i Kodrës është një mesazh paqeje

* * *

Kodra ishte një nga baballarët e kubizmit në Itali dhe së bashku me miqtë e tij si Carlo Bo, Dino Buzzati, Dario Fo, Carlo Manzoni, Eugenio Montale etj., ndihmuan në krijimin e mitit të Brerës. «Poeti Montale, fitues i çmimit Nobel, me rastin e 50 vjetorit të krijimtarisë artistike botoi një libër me poezi, ku ishin përdorur për ilustrim 10 tablo të Kodrës»,- tregon z. Fatos Faslliu. Krahas këtyre figurave të shquara, ai kujton gjithashtu miqësinë e Kodrës me shkrimtarët italianë Alberto Moravia, Salvadore Quasimodo

* * *

Për të qenë më të saktë, duhet thënë që magelanizmi është dukuri më e hershme. Nis që në fillimet e njohura të letërsisë së kultivuar. Ashtu si argonautët, si fenikasit, si vetë Uliksi i tij, Homeri është një lundërtar i madh, një Magelan e antikitetit. Edhe pse i verbër udhëtonte nga njëri ishull në tjetrin, nga brigjet e Azisë së vogël në ato të Egjeut. Në këto udhëtime ia kthente syve dritën, shikimin për të parë botën, njerëzit, ngjarjet e kohës. Ky itinerar i dallgëzuar vendosi në ngrehinën e letërsisë botërore gurët e themelit. Iliadën dhe Odisenë.

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

* * *

 

Piktori shqiptar do të krijonte origjinalitetin e tij artistik që shfaqet në etapa të ndryshme të krijimtarisë së tij, kur ai rroku rryma të ndryshme si abstraksionizmin, artin informal, surrealizmin, kubizmin, periudhën fondomarino e për ta mbyllur me atë që përfaqëson Kodrën origjinal, Totemin kodrian.

* * *

Ndoshta këtë deshi të linte të kuptuar, kur e pyetën gjatë një darke se sa kohë i duhej të përfundonte një pikturë. Pikasos është vështirë t’i gjesh alteregon në të gjithë historinë e artit. Sekreti i arritjes në këto përmasa është formula e harmonizimit të përpiktë të talentit me punën intensive. Pikaso është vetë përndezja e pasionit, përkushtimi tërësor i të gjithë qenies në art.

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

Përgjigja e Kodrës kishte qenë e prerë dhe e thënë pak si me inat: 70 vjet. Si çdo artist i madh edhe Kodra me sa duket ishte i ndërgjegjshëm që në art ka gjithnjë diçka për t’u përmirësuar, për të ndrequr. Artisti rron prej veprës së tij. Nëse nuk gjen më frymëzim ai fishket, thahet, ndihet i pavlerë…

* * *

Çifti Faslliu, Fatosi dhe Luljeta… Njerëz që rrallë i gjen, sidomos në përkushtimin e tyre.

* * *

 

Piktori që kishte miqësi me artistët më të mëdhenj të epokës si Picasso, Eluard, Heminguej, Montale, Moravia etj., nuk e harroi asnjëherë origjinën shqiptare.

Pikason mund ta vlerësosh për shumëçka. Mbi të gjitha për cilësinë e reformatorit. Ai e ktheu përmbys kodin e estetikës aristoteliane. Në artin e këtij shekulli kjo përmbysje arrin apogjeun tek Pollogu mahnitës. Edhe tek Morandi i përbetuar si platonian. Nga pika ime e gjykimit ai është një ndër piktorët më të mirë italianë të këtij shekulli. Me të mbyllet përfundimisht kapitulli i modernizmit. Lëkundje dhe të krisura estetika aristoteliane kishte marrë edhe më parë, që nga impresionistët, simbolistët e shkollës së Pont Avenit, ekspresionistosimbolistët e shkollës skizmatike të Vienës të përfaqësuar denjësisht nga Gustav Klimt dhe Egon Shile, nga primitivonaivistët e llojit të Anri Rusoit dhe sidomos prej zbulimeve historike të një Sezani. Por të gjitha këto ishin vetëm sinjale, përgatitje terreni. Pikaso për herë të parë zbatoi në art idenë platoniane mbi ekzistencën e objektit në realitetin e ideve. Në raportin midis artistit dhe objektit të analizuar prej tij. Mbi këtë platformë u zhvillua veprimtaria e kubizmit dhe e rrymave të tjera.

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

* * *

 

Pikaso është revolucionar i artit. Tek «Çupat e Avinjonit» ai solli për herë të parë shikimin e objektit nga shumë pika në kohë të njëjtë. Analizon për të krijuar përfytyrimin e plotë të figurës. Pjesën, segmentin e shikon në të gjithë fijëzimet indore, ashtu siç është, si kirurgu  pacientin. Pikaso nuk magjepset pas kanunit tradicional të bukurisë klasike. Arti afrikan, iberik, keltik e ndihmojnë për të krijuar formulën antiapoloniane. Në këtë aventurë ai çshenjtëron përfundimisht perspektivën lineare dhe ajrore. Harmoninë e mbështet mbi antipodin: disharmoninë kromatike të planeve dhe të nënplaneve.

«Guernika»: Në të realizohet dyfish konstantja revolucionare e Pikasos në temën, idenë, problematikën si edhe në mënyrën e realizmit. Në historinë e artit janë të pafundme skenat bataliste. Pikaso nuk ndjek rrugën e Velaskezit, Rubensit, Davidit etj., ndjek Pikason, itinerarin e befasisë estetike. Format i thjeshtëzon sipas konceptit primitivit. Figurat e vendosura rregullisht ndërlidhen jo nga marrëdhëniet me njëra-tjetrën, por në nyjën e idesë. Pra tejkalohet kodi i kompozimit tradicional. Nga të gjitha këto, «Guernika» fiton një kumbim rrëqethës. Edhe vajtim edhe epos. «Guernika» është simbol i fitores së jetës mbi vdekjen.

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

* * *

 

Nga punët, shqetësimet artistike. U takuam në periudhën e festivalit të Kanës. Këtë kohë e kisha zgjedhur posaçërisht për ekspozime. Kishin kaluar tashmë 10 vjet dhe unë kisha fituar 12 çmime nga më të rëndësishmit e Italisë. Ekspozitat e hapura në vende të tjera qenë të shumta. Mund të veçoja ato më të afërtat. Të Nju Jorkut dhe të Venecias. Ato tërhoqën vëmendjen e publikut dhe të kritikës së kualifikuar. Kisha shpëtuar disi nga hallet financiare, të cilat dikur më detyronin t’u jepja mësimin e gjuhës angleze vajzave adoleshente, ose të pikturoja afreske përkundrejt shpërblimeve modeste, në muret e lokaleve. Më 1958 punët ishin ndryshe. Unë isha dikush.

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

* * *

 

Artisti vihet në dyshim, po nuk eci kundër rrjedhës. Kritikët e njohur Vivian Bost u shprehën pozitivisht për gjendjen piktorike të ekspozimeve. Thelbi i analizave mund të përmblidhet në konkluzionin e Vivian Bostit. «Në Kanë suksesi i Ibrahim Kodrës u manifestua plotësisht».

Dy mesdhetarë në intimitete të hapura. Humor, meditim, kalambure, sinteza traktatesh filozofike, estetike, gjykime mbi artin, artistët, zbulimet e fundit shkencore. Pikaso bënte çmos që ta mbante bisedën në temporitëm. Kjo për mua ishte emocionuese.

Atë mbrëmje në vilën e tij në Kanë Pabloja kishte ftuar edhe dy admiruese të pikturës së tij. Njëra ishte angleze. Ajo ndiqte mjaft e përqendruar bisedën dhe, me sa dukej i bënte përshtypje mënyra konfidenciale në të cilën më drejtohej Pikaso si dhe vlerësimi i Mjeshtrit për punët që kisha ekspozuar në galerinë «Sezan». Anglezja tha se ishte vërtet mbresëlënëse metodika ime piktorike e shkrirjes së konkretes me abstrakten, e reales me mbirealen, e poezisë me muzikën. Megjithatë ajo kishte një rezervë. Jashtë artit. Asaj i dukej disi e çuditshme që kisha sjellë kaq shumë tablo në një ekspozitë, ku përfaqësoheshin edhe autorë të tjerë. Mos vallë këtu binte pakëz erë komercializëm?

Pikaso e ndërpreu menjëherë. Kjo nuk është e saktë, – i tha. Ka vetëm një shpjegim: motivi i afirmimit. Po edhe po të ishte e kundërta, ç’të keqe ka? Fajtorë janë tregtarët e veprave të artit. Piktori është ai që fiton më pak. Ta zëmë nga Parisi vjen një tregtar i veprave të artit dhe ble tek unë në Kanë një tablo për 20 milionë franga. Në Paris e shet 50 milionë. Nga Tokio arrin në Paris një samuraj i tregut të artit. E blen veprën 100 milionë. Në një ditë të bukur piktura ime përshkon një trajektore gjigante dhe ndalet në skaj tjetër të globit, në një makromuze njujorkez, çmimi 200 milionë. Pastaj bën xhiron e fundit, mbylljen e rrethit. Kthehet në pikën e nisjes, në Paris. Kësaj radhe çmimi: 300 milionë franga. Më thoni ju lutem, ç’faj ka piktori në këtë mes?

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

* * *

 

«… Pikturat e tij mundën të kishin fat në shitje nga koleksionistët, sepse i shkonin për shtat shijes së kohës. Kodra ka një eksperiencë të gjatë, një trashëgim bizantin të vendit të tij… një shprehje mahnitëse që është gjithmonë një shenjë e individualitetit.» (RAFAELE DE GRADA Rai-Arti-Plastiche 1957)

 

* * *

 

Jashtë vetmisë as që mund të mendohet ekzistenca e artit. Robinsonada kërkon forcë të madhe vullneti. Kjo nuk më ka munguar. Ka pasur raste që nuk më kanë kuptuar për këtë mbyllje. E keni marrë si largim nga shoqëria nga grupet. E pasaktë. Në procesin e krijimit asnjëherë nuk je vetëm. Je i populluar me të tjerë. Po heq një vijëz paralele. Nuk di që teknologjia e formësimit të perlës të zhvillohet kur guaska të jetë e hapur. E kundërta.

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

* * *

 

«… Kodra ka një eksperiencë të gjatë. Sot duket se ka arritur në majat e krijimtarisë së tij. Një pikturë moderne, gjithnjë në ngritje si dhe me imagjinatë i afrohet shumë Bizantit. Kodra ka disa muaj që me krijimtarinë e tij arrin gjendje sugjestionuese.» (MARIO DE MICHELI – L’Unita 1957)

 

* * *

 

Eh, kjo është jeta ime, miku im, dritë dhe hije, hije dhe dritë. Përplasje kontradiktash. Vuajtja nxit gjeninë.

Ka qenë një ndër ekspozitat e para të grupit «Oltre Guernika». Botimpelit i kishin bërë përshtypje krijimet e mia. Më afrohet për të mësuar diçka më tepër për opinionet dhe më pyet se çfarë përfaqëson për mua jeta në art. Iu përgjigja se jeta që nga ana e interpretimit shkencor buron prej atomit, përbëhet nga lëvizje dhe kontraste linjash. Edhe jeta në art. Natyra është krijuar nga të kundërtat. Nuk do të kishte kuptim një vijë horizontale pa një vijë vertikale. Botimpeli mbeti disi i befasuar. Ai e publikoi këtë përkufizim, që pati jehonë në atmosferën e asokohshme të mendësive artistike.

Në jetë më ka qëlluar shpesh të gjendem në situata jo të zakonshme. Jam shoqëruar me njerëz jo të zakonshëm nga të gjitha pikëpamjet: nga rrezatimi i përbotshëm i famës, nga bilanci i mendimit dhe i talentit, nga pamatësia e magazinimit kulturor. Para tryezës me shishe vere në studion time kam biseduar përzemërsisht me Pol Elyarin, që u shpreh me entuziazëm për artin tim. Kam kaluar orë të paharruara në Kanë me Pikason dhe në Milano me kardinalin Montini, që më vonë u bë Papa Piu i gjashtë. Më kanë ftuar përzemërsisht në tryezën e tyre personazhet më të shquara të jetës politike si Kraksi, që më ka thënë se mbante në shtëpi tablo të miat, Andreoti, Berluskoni e të tjerë. Kam këmbyer opinione dhe humor me Alberto Moravian, Lorenc Olivierin, Franko Xefirelin, Euxhenio Montalen, Dino Buxatin dhe Xhuzepe Ungaretin. Për shumë kohë kam qenë në shoqërinë e Bertan Rasellit, ndërsa me Salvadore Kuazimodon, këtë Orfe të vërtetë të poezisë bashkëkohore, të cilit i kam bërë një portret në grafikë që më 1954, kemi qenë në raporte të ngushta jetësore dhe artistike. Në Paris kam shkuar për vizitë në shtëpinë e Andre Bretonit, ku jam njohur me Zhan Pol Sartrin, Lui Aragonin, dhe një pjesë të grupit më në zë të itelokratëve të Francës. Megjithatë zgjedhjen e asaj pikëze që më kërkoni do të bëja në atë pjesë të jetës, kur Ibrahim Kodra nuk ishte bërë ende ky që është…

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

* * *

 

Në Itali jam afirmuar më parë si orator dhe më pas si piktor. Ja sesi. Pasi mbërritëm në Bari na shtruan një darkë në «Hotelin e madh të kombeve». Pastaj të gjithë studentët shqiptarë i dërguan të shohin një spektakël në teatrin «Petroçeli». Drejtimi tjetër, Roma. Hoteli «Eçelsio». Aty na njoftuan se në orën katër pasdite duhet të paraqitemi në «Palazio Venezia». Do të kishte një ceremoni zyrtare. Salla ishte madhështore. Ishin të pranishëm hierarkët më të lartë të regjimit duke përfshirë edhe kryehierarkun. Sipas programit njëri nga studentët shqiptarë duhej të mbante fjalë rasti. Më caktuan mua.

Organizatorëve iu thashë se do të flisja anglisht. Anglishten e zotëroja mirë. Në një semestër profesori i anglishtes nuk më pati vlerësuar edhe aq. Atëherë u ankova tek drejtori i shkollës, Harri Fullci, në gjuhën angleze. Ai më dha të drejtë duke më thënë se prova më e mirë për zotërimin e anglishtes ishte biseda që kisha zhvilluar me të.

Mirëpo në mbrëmjen ceremoniale nuk fola anglisht. Ndërrova mendje në çastin e fundit. Fjala ime ishte e papritur për të pranishmit. Mora pozën tipike të oratorëve të kohës me njërën dorë në brez, ndërsa të nxjerrë përpara. Kokën ngritur më lart se pozicioni normal. Fillova të numëroj ngadalë deri në treqind. Gjatë numërimit syri më kapi shqetësimet e shokëve, ankthin e tyre. Por tanimë e kisha kaluar çastin e vështirë të zotërimit të vetes. Improvizimi përfundoi me sukses të plotë. Përgjatë numërimit, pas çdo dhjetësheje, bëja pauzë dhe shqiptoja me zë të fortë Jul Cezar, perandoria romane, Makiaveli, emrin e kryehierarkut.

Salla shpërtheu në duartrokitje.

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

* * *

Muzikën e kam pikë të dobët. E dobët në atë kuptim që nëna i thotë fëmijës: «Shpirti im, dobësia ime. Ose në kuptimin që Romeoja i thotë Zhulietës: «E bukura ime, dobësia ime.» Pra, e kundërta. Edhe muzika është një pikë e fortë. Muzika gjithmonë më krijon një kompleks gjendjesh të ndërthurura të brendshme.

Më ngushëllon, më këshillon, më mbush zbrazëtitë, sepse te njeriu shpesh krijohen boshllëqe si në sferat kozmike. Ajo më mundëson rijetimin e së shkuarës, vlerësimin dhe rivlerësimin e saj. Muzikën jo rrallë e kam seancë spiritizmi. Ndërmjet saj hyj në marrëdhënie me shpirtrat e njerëzve që nuk janë më, që i kam dashur dhe më kanë dashur. Muzikën e kam shpesh atë momentin biblik të hapjes së qiejve dhe prej andej, prej lartësish misterioze zbresin pëllumbat e bëjnë fole në kurm. Dhe kjo më pas shndërrohet në akt artistik në pikturë. Muzika të krijon mundësi të kalosh në të ardhmen, të ëndërrosh, të fantazosh, të bëhesh – pra – futurolog. Të parashikosh. Kështu, masat muzikore marrin kuptimin e një kodi astrologjie… Tjetër: muzika është katarsisi i zbuluar që në antikitet…

Njeriu në përgjithësi dhe krijuesi në veçanti asnjëherë nuk janë njëdimensionalë. Mikelanxhelo ishte edhe poet. Hygoi, Shatobriani, Gëte, Ernesto Sabato e plot të tjerë janë edhe piktorë. Aq sa më kanë lejuar kushtet dhe mundësitë, diçka kam sajuar edhe në muzikë. «Zëri i kambanave» në la maxhor i ka lënë mbresë Lorenco Karprit, kompozitor i muzikës së filmit, mjeshtrave të njohur Korradini, Konfalorini e të tjerëve.

Beet’hoven, Moxart, Stravinski. Janë të gjithëfuqishëm, të gjithëpushtetshëm. Të tillë janë edhe Vagner, Bahu, Vivaldi, Verdi. Bahu është magjistar i harmonisë. Leksionet muzikore të harmonisë së Bahut kanë gjetur zbatim edhe në ligjësitë e harmonisë në pikturë dhe në artet plastike të traditës.

Bitëllsat. Janë kulm. Udhëhapës të mëdhenj. I flasin njeriut, duke iu drejtuar pjesës më të rëndësishme të tij, zemrës. Nxisin hovëzimin e poezisë, të fantazisë tek njeriu. Këtë e arrijnë jo duke u shkëputur nga tradita muzikore. Beethoveni dhe Bahu janë përherë qendrat e tyre të gravitetit. Muzika e Bitëllsave: edhe qiellore, edhe tokësore.

Luçio Dalën dhe Adriano Çelentanon. Qeliza timbrike e të dyve ka ndërtim të çuditshëm. Një pjesë e mirë e saj përmbytet nga ndriçimi lirik, por që shumohet gradualisht në masë viskoze. Nga kjo përzierje e qelizave timbrike bëhet disi opake, e formësuar deri në pragun e gurëzimit. Kjo të kujton vezullimin e mbytur të opalit...

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

* * *

 

Kontakti me Kadarenë është magjepsës. Mbi të gjitha ai është kombi, populli. Për mua Kadareja është projektor i fuqishëm i drejtuar në thellësitë e mëdha të shpirtit të popullit, kombit, atje ku fillon, formëzohet, rrit përmasat magma vullkanike e këtij shpirti. Elementët që e përbëjnë këtë magmë janë të shumta: mite, rituale, kultura shekullore e të jetuarit, filozofia e saj, mendësia e raporteve ndërfamiljare, mendësia e juridiksionit të mahnitshëm popullor; i mahnitshëm edhe si pasuri juridike edhe si mekanizëm real, që jep përgjigje për gjithçka; historia e mirëfilltë e ndriçuar në zonat e saj më pulsative si segmenti pas pavarësisë, periudha tërmetore e pashallëqeve të mëdha, kulmi skënderbejan i shek. XV, shekujt sërish me shenjë të formimit dhe të konsolidimit të principatave të para shqiptare etj… Mbi njëmijë vjet të shikuara artistikisht me prirjen për t’u shtyrë akoma përtej në rrjedhat historike. Kadareja e fut këtë magmë në laboratorin e tij, i shton asaj kronikën e ditës, herë tipike, herë-herë ordinere, herë tragjike, herë groteske dhe nxjerr prej andej jo elementin magjik të alkimistëve të moçëm, por formulën sekrete të jetesës dhe të mbijetesës shqiptare. Alambikët cilësisht të rafinuar të artit të Kadaresë edhe pse shpesh punojnë me lëndë të kufizuar në caqe hapësinore i japin asaj rrezatim universal.

Kadareja është traditë dhe novitet. Në të gjendet në formë të kristalizuar arti i popullit, arti i përzgjedhur i traditës sonë të kultivuar. Gjithashtu në të bashkohen mrekullisht Homeri me Eskilin. Dantja me Shekspirin. Xhojsi me Kamynë, Kafka me Sartrin e Elyari me poetët e tjerë të mëdhenj të këtij shekulli, për t’u tjetërsuar në markën e veçantë tepër të njohur në prozën bashkëkohore, në markën Kadare. Kadareja është  shpallje botërisht e mundësive të magjisë sonë artistike. Pohim i ri i gjenisë së vjetër shqiptare.

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

* * *

 

Shtëpia jonë në kodër qe e rrethuar me kumbulla. Në pranverë oborri rrethohej me një protuberancë lulëzimi të bardhë. Kur e shihje në largësi ky shkumësim dukej se ishte pjesë e dallgëzimit të detit. Eh, deti… Deti është pelena ime. Edhe më shumë se kaq. Detin e kam brenda vetes, si të thuash, qarkullim të madh e të vogël të gjakut. Detin e vendlindjes.

Linjat e mia drejt jugut janë një kompensim. Një mbushje mungese. Në Pozitano dhe në brigjet e tjera të jugut kam kërkuar, për shoqërim idesh, bregun e shtrenjtë të vendlindjes.

Ngjyrën time përfaqësuese quajnë të katërtën. E kaltërta në të gjitha variacionet është deti magjik i vendlindjes.

Ndonjëherë analistët e veprës sime, në kompozimet e nënujet shohin reflekse të Pol Kleit, apo të ndonjë tjetri. E vërteta është ndryshe. Në fëmijëri më pëlqente të futesha në thellësitë e detit me sytë hapur. Më vonë në tablo kam ribërë ç’kam parë në kaleidoskopin nënujor të fëmijërisë. Natyrisht, duke ndërthurur shikimet. Detin e kujtesës e kam parë me sytë e së sotmes. Shikimi i dytë është më i rëndësishëm. Prej tij lind vepra artistike. Ai i përçon në një laborator të kujdesshëm përzgjedhës gjurmët e mbresave, të cilat sublimohen në jetë artistike.

Nëse dikur të gjitha rrugët Cezarin e çonin në Romë, janë njëmijë rrugë që e mbajnë të pashkëputur artistin me vendlindjen.

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

* * *

 

Alfabeti «Kodra». Ato shenja nuk janë shkrime fenikase, as asirobabilonase, nuk janë shkrime etruske, as hieroglife. Mbase nga ana formale mund të përngjasojnë njëfarësoj me arkeoshkrimet enigmatike, por nuk janë të tilla. Është alfabet i krijuar për qëllime artistike. Si lexohet? Unë nuk do të flas për këtë. Duhet gjetur shifrazhi zbërthyes. Një lloj si në arkeoshkrimet. Sa për orientim mund të them që në përdorimin e këtij alfabeti më intereson shumë forma gjeometrike e shkronjës. Ajo është gjymtyrë e përmbajtjes. Nganjëherë e qartëson atë, nganjëherë e bën ezoterike. Braku thotë se nuk është art vetëm ajo që kuptohet, por edhe ajo që nuk kuptohet.

Shumë herët. Në vendlindje. Kur isha tre vjeç, plotësimi ka vazhduar për vite me radhë…

Kur isha tre vjeç, babai më mësoi të shkruaja emrin me alfabetin arab. Format e shkronjave më tërhiqnin. Më nxisnin fantazinë. Sipas klisheve të tyre sajoja shkronja të tjera. Kështu, kohë pas kohe, deri sa ky sistem u bë pjesë integrale e pikturës.

Në moshën tre vjeçe zënë e ngjizen embrionet e mia tematike, të cilat vijnë duke u shtuar e shumuar. Një pjesë e tyre vazhdojnë edhe sot. Këto janë: deti, dielli mbi det, varkat në det, peshkatarët në breg të detit, peshkatarët në barkë e të tjera.

Marrëdhëniet me vendlindjen janë shumëherë më tepër komplekse se ato që analizuam. Kryesorja: janë raporte të brendshme me folklorin, ritualistikën, sidomos me tipin e të menduarit artistik. Kjo e fundit të jep ngjyresën vetjake, të përveton prej të tjerëve.

Ndryshe nga kritika që sheh tek personazhi idol refleksione kubiste, në shikimin tim përmbajtja e ndërtimit të tij të çon në mitologjinë tonë. Figurat dyshe janë diçka e zakonshme në repertorin e saj. Edhe kryesimbolin, shqiponjën e flamurit e kemi me dy krerë.

Kujtesa mitologjike, folklorike etj… është njëra anë. Është fillesa. Ajo ndërthuret me mendimin metaforik. Mendimi metaforik i ekzistencës së shumë njerëzve brenda një njeriu të vetëm shndërrohet në metaforë piktorike. Në këtë proces relievi artistik krijohet në raportet e zbërthimit të psikologjive. Edhe Shagalli e sublimon metaforën poetike në piktorike…

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

* * *

 

Njeriu e ka të vështirë të përgjigjet për disa gjëra që janë ngushtësisht intime. Më pyetët për dashurinë. Po e nis me martesën, me mungesën e saj. Në fillim vetmia më mundonte. Më vonë u binda që vendimi për t’mos u martuar kishte qenë i drejtë. Martesa nuk i shkon natyrës sime. Për më tepër martesa e tipit të sotëm, ku gjithçka është e futur në kontratë. Mungesa e martesës më ka përqendruar në art. A ka dashuruar Kodra? Si gjithë të tjerët… Nuk kam qenë as Don Zhuan, as Don Kishot, as Emir i haremeve. Si gjithë të tjerët kam pasur vazhdimisht në rremba një zjarr gjarpërues, përzhëlitës, siç thotë poetesha ime e dashur, Safoja e antikitetit. Kur më ka djegur ky zjarr për herë të parë, kur për herë fundit? Nuk kam dëshirë të flas për të gjitha prushitjet, shkrumbimit dhe rindezjet e këtij zjarri. Në dashuri secili i përngjet zogut të legjendës që rilind prej hirit të vet. Po flas vetëm për disa flakadaj.

Isha vetëm tetë vjeç kur kam dashuruar për herë të parë. Pronari gjerman i shoqërisë ku punoja kishte dy vajza të vogla, të bukura. Njërës i pëlqente të shoqërohej me mua. Prindërit e saj më ftuan një ditë për drekë. Një drekë e bollshme për urinë time. Meny përrallore, qirinj të ndezur, të madhësive të ndryshme, atmosferë ëndrrash. Vajzës që shoqërohej me mua i vunë tek dy faqet fetëza sallami dhe i ati i saj më tha që t’ia merrja ato, por jo me dorë… me buzë… Unë ngurrova. Ndërsa ati i saj ngulmonte, më shtynte drejt vajzës. Desha s’desha, i skuqur flakë u çova dhe e putha në të dy faqet. Idili midis meje dhe vogëlushes gjermane u ndërpre, pasi u largova për në skelën e Patokut.

Në Brerë kam pasur lidhje dashurie me miss Brerën. Ishte vetë Venusi i ringjallur. Venusi nuk ishte më shumë se 16 vjeç. Ishte më shumë se njëdimensional. Pra, nuk ishte vetëm e bukur, por edhe e zgjuar. Aventura u ndërpre nga ndërhyrja e prindërve të vajzës. Kishin projekte të tjera. Ende i kam të padegëzuara plagët e shigjetave të erosit të kësaj periudhe. Më 1974 një arkitekte e re u magjeps pas meje. Dashuria e fundit? Për të nuk ka ardhur koha të flas. Akoma nuk më ka trokitur në prag. Njeriu pret të dashurojë dhe të dashurohet gjithë jetën. Mosha të ndalon vërtet të shkosh drejt dashurisë, megjithatë është dashuria ajo që vjen drejt teje. Ndoshta dashuria e fundit mund të jetë dashuria e vërtetë. Dashuria e parë.

Si në dashuri. Edhe këtu skajet puqen. Mundet që në fund të moshës të jesh po ai që ke qenë në fillim të saj.

Nuk ke nënshkruar asnjë kontratë faustiane për rikthimin në rini, megjithatë ti je ai që ke qenë njëherë e një kohë. Në art mund të gjesh gurin filozofik të alkimistëve të moçëm.

Thashë që te personazhi i idolit arrita të gjej çelësin për të hapur dyer të pahapura. Prej tyre kam hapur mjaft deri tani. Por si në atë përrallën e bukur shqiptare, dera e fundit është ajo që mban të fshehur Të Bukurën e Dheut. Ajo pret të shkyçet… Bisedën e nisëm me genin e Magelanit. Ky gen më shtyu akoma në udhëtim. Kanë mbetur aty-këtu arkipelagë të rinj, ishuj, brigje, ende të pazbuluar drejt tyre është drejtuar bashi i anijes «Kodra»…

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

 

 

ME SHQIPTARËT E FILLIM VITEVE ’90

 

 

«Tani nëna Shqipëri ka anemi, temperaturë të lartë afebrile, konvulsione gjumëndjellëse.

Por shtypja lind antishtypjen. Lëvizja demokratike e kohës së fundit herë në rrugë të qetë, por edhe më shpërthime, që tekembramja ishin provë e nivelit e dëshpërimit të popullit qe frymëdhënie për bronket në pragreshtje të Shqipërisë. Dy gishtat e saj të ngritura në formën e shkronjës V, që është simboli më se dymijëvjeçar i fitores, po e ngrenë atë nga shtrati i lebetishëm i agonisë dhe në vend të saj këta dy gishta shtruan në shtratin e vdekjes regjimin e egër, diktaturën shtypëse. Janë disi të hulluar, të dërrmuar, të drobitur nga pangrënia, megjithatë, kanë forcë herkuliane ata dy gishta kanë forcë demokracie.»

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

Çuditërisht ditët e para të marsit 1991 bënin të ngrohta. Me sa duket pranvera, që sapo bulonte sythat e pemëve dhe po ashtu sythet në shpirtrat e njerëzve, do të vinte shpejt. Nuk ishte thjesht era e ngrohtë që frynte nga perëndimi, por diçka tjetër edhe më ngacmuese: sapo qe fituar liria e fjalës në Shqipërinë time. I kam në kujtesë fërkime duarsh nga gëzimi që s’duronte dot më pa shpërthyer, gojë të hapura – disa madje të çapëlyera, zëra të ngjirur nga britmat e pafundme, vështrimet e kithëta plot kërshëri dhe padurim, thumbat e këndshëm tepër njerëzor, fshikullin e armiqësisë së gufuar ndaj komunizmit që padyshim merrte shprehje konkrete duke u drejtuar për nga njerëz që ruanin thellë kujtesën individuale për të bashkuar një ditë fragmentin e kujtesës historike e kombëtare…

 

Ditët e Marsit më çojnë vetvetiu në korrikun e Nëntëdhjetës e pesë muaj më pas në dhjetorin e po atij viti. Klithmat e korrikut e çanë hapësirën shqiptare. Ishte epilogu i «skandalit» Popa, pleq të ngujuar heroikisht në ambasadën italiane, një histori tashmë e shkruar dhe e treguar në të gjitha variantet e saj. Klithmat e korrikut, për habinë naive të shumë shqiptarëve, nuk u kthyen mbrapsht si jehonë e faqeve të maleve pas të cilave pa pikë dyshimi që u përplasën. Në shënimet e mia të përditshme më dalin parasysh rreshtat e shkruar me nxitim në plazhin e Vlorës.

«Ora po shkon drejt dymbëdhjetës. Ende nuk jam mësuar dot me atë çka dëgjova: shqiptarët, djemtë dhe vajzat u janë vërsulur ambasadave! Kufirin gjithnjë e kemi pasur te dera dhe asnjëherë nuk kemi guxuar ta shohim dot. Dëgjova fjalën huliganë, dëgjova klithma histerike të përgjakura. Më duket sikur fjalët dalin jo nga goja, por nga një mitër e çuditshme. Kjo është prova e parë. Cili qe ai patriot që e hodhi gunën i pari përmbi telat?… Kur të reshtet moti i keq me siguri kemi për të parë ato ç’ka nxjerrë deti në breg. Por a do të duhet mjaft kohë derisa të qetësohet tallazi? Stuhia sapo ka nisur. Anija komuniste shqiptare – një varkë tërë vrima dhe e shqyer ngado – është shí në mes të këtij deti të egërsuar, me siguri që nuk ka për të duruar shumë. Dhe nga kjo ditë e nxehtë më duket se po fillon ajo që ka humbur në shkretëtirën e shqetësuar të një harrimi të përbindshëm…»

Sikur jam atje, në Tiranë dhe dëgjoj befas një ritëm xhazi që shpërthen aty afër. Dhe disa të qeshura që të shpojnë si thikë…

Po ju, mo, akoma s’keni shkuar?

Ku? Atje ku po bëhet dasma, de!

Epo në dasmë nuk venë të tërë, apo jo?

E dimë, atje po ju rreh ju!

Po ku?

Përsëri radioja dhe zëri i hollë i Majkëll Xheksonit.

Nuk të lë rehat edhe ky pederasti!

E ku e di ti se ai është homoseksual?

Nuk thashë ashtu unë, mos m’i ngatërro fjalët, sepse njëherë desh e pësova në format e edukimit…

 

Po dëgjoja Radio Tiranën:

«Po shoh para meje aktorin Ardian Cerga. Po ky djalosh nga mbiu këtu, në mes të Milanos? Se nuk mund ta harroj dot një episod me të. Aktori ishte ulur në një tavolinë me drejtorin. Punohej tema dymbëdhjetë që bënte fjalë për naftën. Drejtuesi i formave, një rrondokop që sidoqoftë dinte t’i lidhte fjalët mirë, por gjithnjë sipas parimit të pranuar tanimë «korr e mos lidh», pyet Ardianin mjekrosh (për rol) dhe ky nuk ia përton, ngrihet dhe pa e dëgjuar pyetjen përgjigjet duke deklamuar një monolog nga «Monserati». Fjalët e fundit qenë për partinë dhe Enver Hoxhën. Drejtuesi mbante shënime, pastaj pasoi një heshtje torturuese. Kështu i erdhi radha drejtorit. Ia përkëdheli sedrën Ardianit dhe tha se kështu duhej të përgatiteshin të gjithë…

Po ai, drejtor, nuk foli për naftën asnjë fjalë.

Po ti, derdimen, tha drejtori, nuk e kupton dot Ardianin. Ai, në fund e lidhi aq bukur me partinë dhe shokun Enver. Pra, filli i kuq, ky ka rëndësi!

Rrëkeja e së qeshurës më zbriste me rrëmbim të lemerishëm. E mbi të gjitha Ardiani që po rrinte si i bukuri shejtan. Pas disa sekondash u dëgjua pallma e stuhisë, domethënë e qeshura e Ilir Pipirisë…

 

«Ndërtesa politike Një kompozim miks. Shkrirja e formës së disa institucioneve të rëndësishme në jetën politike të vendit. Plus disa nga format e banesave private të zyrtarëve më të lartë, ku ata harxhonin pa kursim paret, djersën e popullit. Ndërsa në podiume iu binin ethshëm fanfarave që populli të kursente kudo dhe në çdo gjë, sepse socializëm do të thotë  kursim…

Pastrimi i këtyre stallave është punë e mundimshme, bile do të thosha titanike, sepse ato kanë përmasa mjaft të mëdha. Janë 50 vjet të gjata, 50 vjet të gjera, 50 vjet të larta. Janë të mbushura plot e përplot. Vendime për masakra të fshehta, legale, urdhër për gjurmimin e jetëve private, për arrestime, internime, për larje hesapesh midis klanesh pushtetmbajtëse, ose pushtetlakmues. Ligje pa logjikë ose me logjikën e shtrembër, e cila kërkesën njerëzore për mirëqenie e shpallte mëkatin djallëzor, ligje për mbylljen e njeriut dhe të shtetit në guaskën e vetvetes, pa asnjë mundësi komunikimi me botën, pra kërmillëzim absolut. Hosana 50vjeçare për Faraonin para shkëlqimit të të cilit në diademën jo vetëm të historisë kombëtare po edhe botërore rrëzëllima e diellit të vërtetë as që mund të llogaritet. Por tanimë pastrimi i këtyre stallave që e mbushën për 50 vjet hapësirën shqiptare me kundërmimin e tyre të padurueshëm ka filluar. Ata dy gishta të ngritur po punojnë me shpejtësi të rrufeshme. Dhe kanë goxha punë në një kohë mjaft të shkurtër. Kur ato të zbrazen përfundimisht, ajri i Shqipërisë do të kundërmojë aromë lulesh. Aromë demokracie.»

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

Po dëgjoja radion «Zëri i Amerikës» në shqip. Të gjitha ditët e korrikut qenë të mbushura me drama të çuditshme. Një djalë pranë një kabine, pasi u rrah ters nga i ati dhe u gdhi i lidhur pas shtyllës me rripin e pantallonave të zborit, që çuditërisht kishin ardhur në plazh (duket për gatishmëri të lartë në mbrojtje të atdheut socialist!) e shkuli shtyllën, rrëzoi ballkonin dhe iku. Mora vesh se kishte hyrë në ambasadën italiane.

Djalë oficeri, Besnik Merdani quhej.

 

E takova vonë në Milano krejt rastësisht.

Ku më njeh? – më pyeti.

Si jo! Ty të njeh gjithë bota nga «Zëri i Amerikës», thashë.

Dhe ti me këtë vrapin tënd këtu, në mes të Milanos me siguri i ke gajasur të gjithë. Paçka se bën dhe ke bërë shumë mirë.

Si rron?

Siç e sheh. Ende jam rrugëve, pa punë. Por do të rregullohem se s’bën një ditë. Rruga nuk duron gjatë.

Po pse kështu?

Në sy të vetëtimës jemi dhe në dritën e saj njihen burrat… Për pak e bëra dhe unë proçkën, si shumë të tjerë. Vajta në Zvicër, u mora me drogë dhe më kthyen këtu. Sidoqoftë… Të më falësh. Goditje e rëndë…

Futi kokën midis duarve. Dridheshin të njëzeteshtatë vjetët e tij. Më foli për të atin që kishte vdekur dhjetë ditë pas plazhit, për të ëmën që rronte si qyqe në shtëpi, për motrat që ishin martuar që të dyja në Greqi. E ç’e doje këtë jetë? U shpërndamë si zogjtë e korbit! Rrinte gati me sy të fjetur dhe belbëzonte. Nuk më vjen që të kthehem një ditë në Shqipëri. Jam hollë. Kisha menduar gjithnjë që të vija si kont! Dhe ja si jam katandisur!… Dy pika lot i ngrinë mu në mes të faqes. U ndamë.

 

Ato ditë korriku kur pritej me ngulm shpërthimi kosovar, ndodhi po ajo paralele edhe në Shqipërinë time. Shpërtheu Shqipëria. Kosova u mbyt menjëherë. Republika e mitur, foshnjë, mbeti papritur zbuluar mu në pikë të zhegut. Përpëlitje. Fjalë të bukura. Fjalë të bukura përsëri. «Zëri i Amerikës» e ngrinte zërin në kupë të qiellit. Hingëllima kuajsh druri. Lepuj frike që futeshin thellë në strofkë të barkut. Lajme të ashpra drizë. Vringëllima betimesh para partisë dhe Ramiz Alisë. Përjashtime rrufe nga partia komuniste, siç kishte ndodhur me siguri me të atin e Besnikut dhe u prit aq thekshëm vdekja e tij e papritur. E vërteta po hyn në varr bashkë me të fshehtat e tjera, mendova…

 

Thirrje histerike. Merreni këtë! Dhe e dini vet! Sigurisht u ngrita vonë me kokën të çarë mu në mes të pellgut të gjakut. E pra, nuk ishte fundi im atë çast! Ku të jenë ata që i çuan në Malin me Gropa? Familjet e tyre ndoshta i dinë nëpër Evropë, ndoshta në Greqi, pse jo edhe në Turqi e Australi. Mos vallë familjet e atyre qyqarëve duhet të presin 45 vjet sa ç’prita unë për të gjetur një zë të hollë nga Shqipëria ime. A i njoh unë ata që m’i vranë njerëzit dhe shpresat? Po, i njoh. Por a dua të hakmerrem? Përsëri nuk e di por do të perifrazoja një thënie: fali Zot se s’dinë ç’ka bajnë!…

 

«Eksodi është edhe hemorragji edhe transfuzion. Autoritetet italiane janë të shqetësuara nga vërshimi i papërfytyrueshëm i shqiptarëve. Sistemi i një mase kaq të madhe njerëzish paraqet vështirësi të shumta, nganjëherë tëpazgjidhshme. Megjithatë dalëngadalë kjo inondatë shndërrohet në mekanizëm dobiprurës.

Jo vetëm në planin ekonomik. Thashë që eksodi ësht% hemorragji dhe transfuzion. Teksa zbrazen dhimbshëm venat e një populli, mbushen ato të një tjetri. Merret me mend, ky është blatim i paçmuar fuqie biologjike shpirtërore krijuese. Kështu ka ndodhur gjatë shekujve. Historia e popujve është ciklon i ndërsjelltë hemorragjish dhe transfuzionesh. Lëvizjet amorfe të vorbujve të tij i kanë vënë njësitë demografike dhe etnokulturore në ndërlidhje dhe bashkëpuno im të pandërprerë. Rezultatet e këtij bashkëveprimi janë mjaft pozitive.

Populli shqiptar i ka dhënë Romës së Lindjes dhe të Perëndimit perandorë, shkencëtarë, artistë, emrat e të cilëve janë panteonikë. Ja disa: Diokleciani dhe Kostandini i Madh, që figuron në anale për pranimin që i bëri Krishterimit si fe zyrtare. Perandori Justinian, njëri nga më të njohurit në historinë e Bizantit, formulues i novelave, tërësisë kodike të juridiksionit Lindor, ishte me prejardhje nga një fshat i Dardanisë. Anastasi i mirënjohur si perandor i ringjalljes ndërtimore të Bizantit ishte nga Durrësi. Gjatë Mesjetës së hershme dhe asaj pasuese dy kompozitorët e mëdhenj, Niketë Dardani dhe Jan Kukuzeli zotërojnë plotësisht horizontin artistik të kohës. Që të dy shqiptarë.

Veçanërisht i madh është kontributi shqiptar në gadishullin e Apenineve gjatë periudhës së Rilindjes Evropiane. Në këtë kohë e më pas dyndjet e eksodit ishin valë të pashterura. Nëpërmjet kontributit shkencor dhe kulturor të Gjon Gazulit, Mikel Marulit, Marin Barletit, Viktor Karpaçit etj., shqiptarët janë në rrugë paralele me popujt evropianë…

Eksodi ka zgjatur në një trajektore kohore prej disa muajsh. Dhe nuk mund të thuash se nuk do vazhdojë… Ngjan si me ujërat në digë. Kur ato e gjejnë të çarën, inondata shpërthen furishëm. Edhe në u mbylltë përkohësisht kjo e çarë, kërkojnë tjetër. Sepse ato janë ujëra të kreshpëruara…

Gjatë gjithë këtyre ditëve e netëve nuk kam qenë i qetë. Nuk e kam parë dramën nga plateja… Nuk kam ndenjur në meditim në katin e gjashtë të studios sime, në Piaza Lagosta. Rrugët më kanë çuar në skenë. Atje ku vuajtja vuan.

E ke të pamundur të jesh mirë, kur njerëzit e tu janë keq. Ne shqiptarët i përpjesëtojmë me njëri-tjetrin të mirat e të këqijat. Gëzohemi në gëzimet e të tjerëve, hidhërohemi në dhembjet  e të tjerëve. Zakone të mrekullueshme këto. Shenja të një kulture të madhe njerëzore. Tjetrin e gëzojnë me prani, me fjalë të hareshme. Ia heqim brengën me prani, me fjalën ngushëlluese, me solidaritet shpirtëror. Shumë ditë e shumë net jam gjendur në mesin e eksodit. Në Rho me Amedeo Galin, kryetarin e bashkisë, kam njohur nga afër hallet e njerëzve të ikur nga rrënjët, u kam folur vëllazërisht, i kam sqaruar me dashamirësi, jam interesuar të sistemohen sa më mirë në banesa, në vende pune. Megjithatë kaq më dukej pak. Duhej bërë diçka tjetër, më e rëndësishme…

T’u bija kambanave. Madje t’u bija me të madhe. T’i dëgjonin edhe ata që nuk kishin veshë, që ishin të shurdhër ndaj rënkimeve të eksodit. Kishte zyrtarë me këtë lloj veshësh… Ishte çasti për të shpërndarë një SOS nëpër botë. Anija po mbytej dhe jetët njerëzore duheshin shpëtuar.

Vendosa lidhje intensive me shtypin. Më 11 mars Mikele Markiano botoi një shkrim të gjerë, ku trajtoheshin në bashkëbisedim me mua në plan historik dhe aktual problemet e eksodit shqiptar. Nënvizova me forcë kontributin e shqiptarëve si luftëtarë të Serenisimës dhe të Skënderbeut që për një çerek shekulli mbrojti Evropën nga invazioni osman. Të ftuar në Itali nga Ferdinandi i Aragonës më 1460 ata shkruan kapitur trimërie.

Tokat që më pas u bënë troje të shqiptarëve në Kalabri i qenë dhënë me dekret Skënderbeut nga Ferdinandi i Aragonës. Ju kujtova italianëve që në betejën më të famshme për bashkimin e Italisë në Volturno pesëqind shqiptarë ishin pesëqind dragonj, pesëqind heronj, përkrah Garibaldit, që siç dihet në imazhin poetik të Serembes shfaqet si një Skënderbe i dytë.

Më 14 mars në «Corriere della sera» botuen pjesë nga biseda ime me Kostantino Muskanin. Pohova me plot zërin se refugjatët shqiptarë nuk kërkojnë vetëm të hanë, nuk kërkojnë një çati ku të futin kokën, por kërkojnë vende pune, ëndrra dhe iluzione. Me keqardhje vija në dukje se ata kishin kërkuar në Itali parajsën tokësore, por në të vërtetë kishin zbritur në një tokë ku askush nuk të dhuron asgjë.

Para një viti së bashku me Ismail Kadarenë, në një takim me ambasadorin kërkuam që në Shqipëri  të kishte më tepër liri, më tepër demokraci. Por as njëra, as tjetra… Rezultati: eksodi… Tani ai pulsonte në një atmosferë psikologjike dërrmuese…

Pak muaj më vonë gazeta e Veronës «L’Arena» botoi në të gjithë faqen e parë një intervistë ekskluzive të gazetarit Pier Zhuve me mua, nën okelion: plan i parë. Titulli: «Vëllezër italianë, ndihmoni popullin tim». Përmbajtjen e përmbledh ekstrati i paravënë në fillim të intervistës «Shqiptarët janë të varfër, të harruar nga bota, por të fortë, punëtorë, krenarë, të pasur me energji.»

«Jepuni atyre një punë, po edhe ëndrra e shpresa»: … … Kjo ishte njëra nga idetë e thirrjes, që kisha botuar në muajin mars në gazetën «Avanti».

«Shpëtoni vendin tim». Një SOS drejtuar të gjitha vendeve, të gjitha qeverive. Natyrisht edhe qeverisë italiane, veçanërisht Betino Kraksit, i cili është i ngarkuar me cilësinë e këshilltarit të OKB-së për probleme të paqes dhe të zhvillimit. Në këtë thirrje kërkoja që të shpëtohej Shqipëria oara se një luftë e tmerrshme të shkatërronte në mënyrë të pandreqshme ekuilibrin kombëtar e shoqëror të krijuar në më shumë se dymijë vjet histori.

Botës ia bëja të qartë se kombi, për të cilin isha krenar që i përkisja i është dashur ta mbrojë përgjatë historisë mijëvjeçare identitetin e tij kundër armiqve të mëdhenj e të shumtë. Ndonëse me sforcim të madh ai kishte arritur t’i jepte mbijetesë kulturës së tij, e cila në asgjë nuk mund të gjykohej inferiore në krahasim me kulturat e tjera ballkanike dhe evropiane. Shqipëria duhej të hapte përfundimisht dyert ndaj një procesi të vërtetë demokratik, duke respektuar të drejtat e njeriut. Por që të arrihej kjo ishte baras me… «… ndihmë morale, politike dhe sidomos materiale.» Gjendja ekonomike e Shqipërisë ishte katastrofike. Pastaj: «Shqipëria ka nevojë për një Shqipëri të lirë, që ajo vetë të ndjehet plotësisht e lirë…»

(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

 

«Zëri i Amerikës» ushtonte siç ushton sot BBC ose CNN në emisionet plot kundërshti të lajmeve që vijnë në veshët e etur. Një burim për të pirë pak ujë të ftohtë! Zheg, vapë, ujë jo më i dashur për njerëzit. Megjithatë plot njerëz të shkapërderdhur. Njerëz që iknin kuturú, të çorientuar. «Zëri i Amerikës» u duk si burim shpresëdhënës. Jepte të paktën kurajë. Por edhe kuraja mbetet si kufomë e braktisur nëse tretet vetëm si lojë fjalësh. Fjalët e gjetura me lehtësi dhe mahnitshëm kundër diktaturës. Intervistat nga Tirana, profili i ri i komunistëve duke ndërruar kostumin. Hunda e tyre e gjatë nuhaste pushtetin e ri dhe detin e parasë. Pastaj buzëqeshjet e fiksuara para pasqyrave, klishetë e fjalive, dhimbja e padurueshme e premtimeve (të cilat të nesërmen do të ktheheshin në premtime të reja – në dukje joshëse, por brenda me kalbësirën e reklamës!), tortura e mendësisë marksiste–leniniste për t’u futur shpejt e shpejt në kanalin e ri të jetës kapitaliste. Por ishte ende herët. Synimet, që të arrihen, duhet të jenë të përshkallëzuara. Dhe shkalla e parë është ndezja e urrejtjes. Më ka tronditur shumë kjo gjë, ta them hapur.

Studentët e Tiranës e ngritën në shkallën më të lartë këtë urrejtje. Tri ditët e tyre historike do të mbeten në kujtesën kombëtare si pishtari i vërtetë i demokracisë. Arka e Noes tanimë ishte gati. Brenda saj gjallonte jeta e së ardhmes, mjaftonte të gjendej toka e përshtatshme. Nuk mund ta harroj dot. Një telefonatë në Tirana tek «Zëri». Fundi i ditës së tretë: djali i torturuar, me trupin plot vizatime shkopinjsh gome të policisë ramiziane, vete në shtëpi. Dihej ç’kishte ndodhur. Doni ta shihni kurrizin tim? Mos e harroni kurrë këtë skenë! Djali tjetër, më i vogël, në vitin e dytë gjimnaz, po e shihte me habi. U ngrit, i vajti pranë.

Cili ishte shkopi që ke ngrënë për mua?

E qeshura e egër e studentit të vitit të fundit. Shtrëngim dhëmbësh. Një klithmë e mbytur. Dhe një pikë loti mu në mes të syrit. Lot i ngrirë.

Po, e kam shkopin e fundit për ty, një për babin, një për mamin dhe të tjerët për vete.

Dole gjë fotografi, Dori?

Djallëzia e mendimit, krejt familjare, përshkëndijoi një buzëqeshje një buzëqeshje miturake tek i madhi.

Si jo! Do të jetë fotografia e shekullit! Ka për t’u lakmuar edhe nga Indiana Xhons!

Po mirë, ndoshta fiton një vend në librin Guinness.

Jo, vëllaçko, aty ke për t’u shkruar ti!…

 

Dy ditë më vonë, tregonte një burrë në «Zëri», pas lëvizjes studentore, u bëmë bashkë tre miq nga Berati dhe udhëtuar për Tiranë. Ndenjën ca para dhomës së punës së Besnik Mustafajt. Orientimi i tij: në qytetin Studenti. Dhe pastaj takimi me Azem Hajdarin dhe Arben Imamin. Regjistrimet. Pagesa simbolike e ndihmës. Atë çast ra në sy prania e një shkodrani.

Më regjistroni, tha. Dhe duhet të paguaj dhjetëmijë lekë ndihmë. Edhe kaq është pak. Por mbase së shpejti do të kemi më shumë…

Kështu, si vetiu, erdhi një ditë të jemi të lirë. Të paktën për të folur. Megjithatë ngaherë nuk të linte të qetë shprehja e njohur e Jevtushenkos, që ma thoshte gjithnjë Sebastiano Graso, poeti i Milanos: Ja e fituam lirinë e fjalës, të fjalës së lakmuar, por befas tani që duhet të flasim sa të lodhemi, goja papritur na mbeti hapur, s’dimë ç’të themi; ku i kemi pra fjalët?

Dhe kjo histori e mungesës së fjalëve është tipike edhe për ne shqiptarët: së pari duhej të shanim, ose e thënë më butë të kritikonim gjithçka komuniste. Po më pas? Sigurisht duhej të premtonim. Vetëm qiejt nuk duhej t’i zinim me gojë. Gjithçka tjetër do të ishte pronë njerëzore. Mirëpo edhe ata, qiejt, mund të pushtoheshin të paktën në hapësirën e imagjinatave.

E fjalët tona u përzhitën prej plumbave. Midis acarit të dimrit qindra e qindra të rinj shqiptarë, nëpër gjurmët e vëllezërve minoritarë, po iknin. Më bëri përshtypje të madhe tregimi i një djaloshi, që vonë-vonë u sistemua afër Saçiles dhe është impreditor, atëherë njëri nga ushtarët e kufirit shqiptar, Astrit Kafazi, që po tregonte: «Kjo që them është e vonuar, madje tepër e vonuar. Po më mirë vonë se kurrë. Po, janë vrarë shumë djem shqiptarë! Dhe varret e tyre nuk kanë për t’u mësuar kurrë. Më kujtohen dy djem, thotë më tej Astriti, më vijnë drejt grykës së automatikut. Ndal! Ata ndalën të tmerruar. Vëlla, jemi të rinj, jemi nga Tirana, të paguajmë ato që kemi, mos qëllo. Nuk ju vras, u thashë. Ikni. Dhe kujdes, i bini nga Shtegu i Qafës. Duket që këtu! Andej nuk ka roje. Kujdes! Ishte mugullim mëngjesi. Ikën të shkretët. Pas dhjetë minutash dëgjova një breshëri automatiku. O Zot, mos kanë qenë ata? Kushedi ndonjë pritë e fshehtë dhe… i sosën? Zot i madh! Moskurrë! Ndoshta ka shtirë në qiell ndonjë ushtar. Enigma nuk u zgjidh dot. Poshtë Shtegut të Qafës ishte humnerë. Më theri zemra për ata dy djem, por fatmirësisht unë ua kisha dhënë adresën, unë u takova me ta pas dy vjetësh në shtëpinë time. As mund të merret me mend. Nuk i njihja dot edhe pse rastin s’mund ta harroja. Dhe qava. Paskëshin shpëtuar! Mrekulli! O Zot! I mbajta asaj darke. Qeshëm me lot, por edhe qamë pa zë për fatin e të tjerëve. Unë dhe një shok nxorëm nga nëndëbora kur ajo shkriu në pranverë dy trupa djemsh. Sytë e tyre të shqyer nga lemeria s’kam për t’i harruar kurrë! Unë dhe shoku im, si u porositëm të mbyllnim gojën mirë, na transferuan në një repart tjetër. Dhe unë që prej asaj dite e kam ruajtur porosinë, e kam mbajtur mbyllur gojën!…

 

Përsëri histori të pafundme nga «Zëri i Amerikës», BBC etj. Vargu i njerëzve në drejtim të kufirit grek në dimrin e 1990–1991 është i papërfytyrueshëm. Njerëz të uritur me trasta në krah, veshur e mbathur keq, njerëz pa buzëqeshje dhe me shpresën e ravijëzuar në të çarën vertikale të ballit, njerëz të pambrojtur, njerëz që kërkonin të ktheheshin ndryshe në vatrat e tyre, të paktën duke pasur në xhep pak pará. Sytë e tyre xixëllonin, kërkonin, jepnin e merrnin me aftësi të çuditshme gjithçka të shëmtuar e të bukur. Zemra e tyre rrihte me nxitim marramendës. Nuk më ndahet nga përfytyrimi që m’u bë kujtesë: një piktor i talentuar Agron Bregu (Goshe, i thoshin shokët) dhe bashkëshortja e tij, sopranoja Kozeta Londo. Një natë para se të ikte ftoi për darkë poetët Bujar Xhaferri e Visar Zhiti. Eh, Visari është tjetër histori tragjike, e madhe, e madhe, e ububushme! Një javë më parë kishte qenë e ftuar nderi poetesha Mimoza Ahmeti e Mamurrasit, atje ku kam ndenjur fëmijë tetë vjet, gati një vit shkolle…, e cila një çast replikoi me një piktor: Je shumë i bukur për të qenë mashkull! Gjithnjë buzëqesh me vete me turpin e piktorit nazeli. Le t’u mbetet pra, bukuria dhe hijeshia femrave. Megjithatë nuk di më asgjë për atë piktor se ku përfundoi, ndoshta në Athinë, ndoshta në Amsterdam, po pse jo edhe në New York. Emrat dhe njerëzit m’i sillte si histori të mrekullueshme – edhe pse tragjike – «Zëri»… Dhe pyes vazhdimisht veten: kush i dëboi Agronët, Visarët, Ardianët me shokë?!…

Ishte një skenar, ndoshta edhe një sfidë. Tani, për shembull, bijtë e sigurimsave të mallkuar, bijtë e zyrtarëve të lartë shtetërorë e partiakë, flasin me një qeshje cinike. Një prej tyre, studente në Universitetin e Triestes. Përsëri, biri im, «Zëri i Amerikës». Dialogu zhvillohet në shtëpinë triestine e aktorit shkodran Gjosho Vasia. Dhe aty vjen mikja ime (o çudi!) poetesha italiane Xhokonda Amadei, e dobësuar, e ligështuar për më tepër që vargu i saj nuk vrau dot drogën, poetesha e disa çmimeve ndërkombëtare tanimë e vetmuar në kështjellën e saj. Aty, në hollin e hotelit janë edhe, Gjosho Vasia, Arian Popli, djali i një regjisori të persekutuar dhe gjithashtu studentja jonë.

Ne i dinim të gjitha, vijoi studentja.

Çfarë dinit ju?

Anijet, ambasadat, pluralizmin, Gorbaçovin – efektin Barnhauz, paratë që duhen fituar, kreditë. Unë flas hapur se atë që kini bërë ju për mua, askush tjetër s’e ka bërë.

Fol hapur bijë, rrëfehu, këtu është kisha!

Po. Shumë nga ju kanë qenë të persekutuar. Edhe bukën e gojës mezi e siguronin, kurse ne e kemi pasur me tepricë, madje edhe e shkelnim me këmbë. Të kuptohemi, unë studioj për drejtësi dhe termi me tepricë është gjithnjë relativ.

Vazhdo, nuk të ndërpreu njeri.

Po. Ju erdhët këtu me motive të tjera. Pa hidhi njëherë sytë rreth e qark vetes, kush të rrethon? Unë i njoh, shumica dërmuese janë si unë. Mua dhe vëllait më 5 mars në darkë na tha babi: ju të dy, vëlla e motër, do të niseni nesër me anije në Itali. Më vonë ndoshta vijmë edhe ne. Mirëpo as unë e as vëllai nuk ikëm. Në të vërtetë vëllai do të ikte por nuk u tund nga vendi vetëm pse i tha babai. Dhe ai bënte gjithnjë të kundërtën… Natyrisht pati edhe të tjerë rastësorë, por për mendimin tim qenë të paktë.

Ke të drejtë.

Gjosho Vasia rrinte, përkundër tipit të tij, i menduar. Një tjetër, i shkrehur, që e mblodhi veten menjëherë sapo ndjeu vështrimet. Xhokonda vërente e habitur. Djemtë qeshnin. Ç’nuk dëgjoje në ato biseda. Fjala më e rëndomtë ishte spiun, njerëz të krimbur, komunistë, vandalë, persekutorë, të vuajtur e të internuar, të burgosur politikë… Hotel Gozzi në Trieste sikur donte të hante njerëz, thoshte «Zëri». Ishte hoteli që kishte mbajtur emigrantë. Aty qenë bërë edhe tentativa për t’i helmuar. Pastaj më tej gjithçka degjeneronte në muhabet kafenesh, sepse imagjinoheshin e sajoheshin biseda telefonike me shkrimtarë të arratisur, sigurisht edhe me ata që kishin ndenjur në Shqipëri, mendoheshin herë të tjera edhe akte dhune, përplasje bandash të transplantuara në Itali, që në ditët e para të arratisë… Madje një nga personazhet e bisedave tona ishte edhe Mamurrasi, qytetthi ku qenë mbledhur si me dorë poetë, piktorë e shkrimtarë e ndër ta edhe i shquari që u shua sa hodhi dritë – Bilal Xhaferri.

Xhokonda do të tregonte më tej në «Zëri» për artikullin e freskët që pat shkruar kundër Nexhmije Hoxhës. Dikush pranë saj i dha jetë zërit të një telefonate të regjistruar në magnetofon:

«Po më paralajmëron, zotëri?»

«Mos luaj më me fatin tënd!»

«Mos të erdhi keq për artikullin?»

«Mos u tall. Unë të njoh ashtu si ime shoqe.»

«Jo, zotëri, ajo më njeh ndryshe.»

«Mirë, mirë, mjafton kaq sa të thashë…»

Ndërhyri Gjosho: Edhe mua më kanë ardhur kërcënime të shumta. Më çudisin këta njerëz! Ku e gjejnë guximin, sidomos këtu dhe tani?…

 

Tërë sy e veshë pas «Zërit» po shihja se si po vraponte të ngjitej në skenën e historisë së sotme shqiptare, 6 marsi i vitit 1991. A erdhi si një klithmë gjigante në qiellin e përmbytur nga dëshpërimi dhe nga vetëtimat e shpresës. Klithmën e dëgjoi thellësia e tokës. Ishte shpërthimi i dhimbjes së nënave. (Ah, Ija ime e gjorë! Vdekja ime, ku je!) E dhanë të gjithë dhe e dëgjuan po vetë, sepse klithma e dhimbja u ra mbi fytyrë. Madje vraponte nëpër rrugë si një re e çartur që s’gjen dot vend ku të shkarkohet. Më të guximshmit nisën ta tregojnë me gisht sikur të thoshin: vështrojeni të marrën! Klithma thuajse i shkeli të gjitha çatitë dhe papritur mori trajtën nënave të vjetra e të reja, të gjyshërve e të etërve. Shkuleshin leshrat dhe ndukeshin faqet. Pu–pu–pu, e zeza unë djali! Rënkime të thella, heqje me shpirt. Etërit me rrudha të reja pinin cigare mërzie dhe rrinin ngurosur te portat e shtëpive.

Dukej sikur vetë Zoti kishte klithur aq fort.

Ja një tregim rrëqethës gjatë një mëngjesi tek BBC: Kishte ikur djali! I vogli, i dhembshuri! Lajmi se do të hapeshin sërish ambasadat në Tiranë qe përhapur stuhishëm në çdo qelizë të qytetit. Çerdhet e para të lajmit (duket se kumtin e kishte sjellë një shkodran duke fluturuar me motoçikletë!) qenë bërë shkollat. Atë ditë 6 marsi 1991 vij nga puna. Dreka. Në kuzhinë djali dhe një shok i tij. Bëheshin gati për kursin e italishtes.

«Babi, më jep 25 lekë për profesorin (i jepte mësim), pagesa e muajit.»

«Mirë bir, urdhëro.»

«Po 5 lekë për një pastë?»

Dhe qeshi ëmbël. E qeshura e tij aq e bukur, sfiduese.

«Ohu, orë e çast pesë lekë!»

Ai iku pa e kthyer kokën. Xhaketa bezhë me kuadrate, dikur e të vëllait, pantallonat bluxhins, këpucët me qafa. E pyeta gruan nëse kishte ngrënë drekë. Hëngri pak, tha, në tarracë. Pastaj ndenji ca me mua, hante fara luledielli dhe sesi më shihte, nuk e di se ç’kishte… Pas pak gruaja shkoi në punë. Ora ende nuk kishte vajtur dy. Ndërkaq ngjitem në dhomë dhe fillova punën me studimin psikologjik Imagjinata. Përgatitesha për disertacion. Nuk u ngrita nga tryeza gjer në orën gjashtë. Trokitje të nxituara në portë. Një miku im, mësues. Ai më thotë se i biri, (i biri, shok klase me tim bir) dhe djali im paskëshin ikur. Di gjë ti? Dolëm bashkë. Dhe menjëherë thuajse ngriva nga një befasi përplasjesh: zhurma, bisedat, të qarat, thirrjet, ulërimat… Gjithë qyteti klithte e vajtonte. Nëna, baballarë, motra, fëmijë, pleq. Kuja vraponte nëpër rrugë. Ç’të qe kjo gjëmë? Përgjigja ishte brenda meje. Kishte filluar të hapej një shpellë brenda gjoksit, mu në mes të tij, një zbrazëtirë që përhapej me shpejtësi skëterrë, një lëvizje marramendëse drejt greminës. Hapat tanë të lodhur e të mpirë më tepër ngjanin me ato të një somnambuli se sa të njerëzve normalë. Ndryshimi qe se nuk mbanim duart përpara. Veçse instinkti ishte ai që komandonte orientimin tonë. Fjalët e shkëputura, si copa letre të hedhura nëpër rrugë vinin gjer në veshët tanë.

 

Ambasada që nuk hapeshin, plumba policie në Tiranë, (po zgjedhjet a do të bëheshin më 31 mars?), Ramiz Alia, tanke në rrugë, Kavaja ishte përgjakur sërish, kampistë që fare pa shkak mund të rrihnin njerëz në rrugë, parulla Enver–Hitler, fjalimet e Azem Hajdarit e të Gramoz Pashkos, lëvizjet me hapa të gjatë të Sali Berishës, betimet e përtejdetit (madje përtej oqeanit) të Leka Zogut (më dhimbset mbretnia!), gazeta që mundoheshin të gënjenin kush e kush më shumë (dhe të vjen të shkulësh të vërtetën e mpirë në qiell për ta sjellë në tokë, të përplasësh fort këmbët e të ulërish derisa si e vërtetë e kësaj bote, si një dokument historik mbetet gënjeshtra e tiposur në shtyp nëpër gazeta, – o Zot!…) Fjalët herë iknin tej si gjethe vjeshte dhe herë afroheshin si një fragment furtune. Timpani ishte gati të çahej. Duhej të vidheshin rrugës. E ku të vinim? Burri që fliste në TV po thoshte: Mezi rregulluam një kamionçinë që nisej për Tiranë. Aty nga ora një pas mesnate u nisëm. Goma e parë skopjoi në Urën Vajgurore, e dyta në Rrogozhinë, e treta në Gosë dhe e katërta në të hyrë të Kavajës. Gjithçka ishte kundër nesh. Aty në të hyrë të Kavajës, duke pritur shoferin, afrohet një nënoficer ushtrie. Duhej t’i thoshim njëri–tjetrit mirëmëngjesi. Një çast heshtëm. Pyetjet e zakonshme për t’u futur në hullinë e njohjes. Dhe, sigurisht ia arritëm qëllimit. Doli që nënoficerit i kishin ikur tre djemtë. Qenkëshin anijet në Durrës dhe jo ambasadat. Nënoficeri qante. E bënë, maskarenjtë, thoshte nën zë dhe me një emocion të veçantë. E me kë do të rroj unë tani? Dy janë të martuar, një nuse me një vajzë të vogël dhe tjetra plot. E unë? Po ime shoqe që prite sikur e ka përdredhur? Edhe këtë helm donte ajo!… Teksa po niseshim drejt Durrësit morëm vesh se nënoficeri ishte armatosur gjer në dhëmbë nën kapotë me të gjitha armët, me sa duket qe betuar për të vrarë dikë nga «të mëdhenjtë» tanë, e pse jo edhe Ramiz Alinë. Të vinte për të qeshur. Eh, thoshte gjithmonë nën zë kapteri, edhe Mujo Ulqinaku, si unë ishte, po ama ia doli i vetëm për disa orë kundër Italisë Fashiste! Pale ai, Abas Kupi! E, sikur të mos lënë babush? Hm! Atëherë do të pushtoj Italinë! Shpirt i plasur. Dhe shpella ime në gjoks dukej sikur do të më gëlltiste të tërin. Ishte e qartë, unë do të kridhesha pafundësisht në atë shpellë.

Përfundimisht kamionçina na la te Plepat, vijonte burri në TV. Unë dridhesha i tëri. Më vinte për të qarë. Ora 6 e dhjetë minuta. Një lumë i vërtetë njerëzish që vraponin. Duhej të vraponim edhe ne. Djersët e vrapit, të zagushisë së veshjes, të padurimit për të vajtur tek e panjohura. Rruga Plepa–Durrës ishte plot me njerëz. Përrenj njerëzorë zbrisnin nga të gjitha drejtimet përballë detit, nga rrugicat e holla që dalin në rrugën e Shkozetit. Dhe lumi tjetër i njerëzve nga rruga e Vorës, bulevardi i gjerë i Durrësit në hyrje. Dhe derdhja e kësaj Amazone bëhej mu në port. Në orën gjashtë e dhjetë fiks anija panameze me kapiten grek ishte nisur në det. Jemi vonë. Ah, po bëhet gati «Partizani». O burra! Ku është? Nuk e shikon? Edhe po të mos doje këmbët të çonin vetë në anije. Mirëpo, një analizë e befasishme: sikur këta njerëz të kenë vajtur në Tiranë për në ambasadat, atëherë tani kthehen për të hipur në anije. Prit të presim. Një pritje e çuditshme, sa tragjike aq edhe komike. Dallgët e detit, të cilat atë ditë të 7 marsit, ishin dallgë të vërteta, na kishin bërë qull.

O burra në anije!

A mund të dëgjonte kush në atë katrahurë njerëzore? Vura re përqeshjen e dallgëve të detit, që enkas dukej si i zemëruar, buzët e për–veshura të të cilit e shkërmoqnin shkumën histerike te këmbët tona. Det i pacipë! Det i dhimbjes sonë të përjetshme, në vend që të kishte qenë krejt ndryshe! Det, që jo shumë vonë do të falënderonim, pastaj sërish do të mallkonim përbindshëm. Sa qindra e qindra djem rrëmbeve në gjirin tënd si ushqim për peshqit ogurzinj? Po falënderimi, pse? Se, ai na e mori në gjirin e tij diellin tonë dhe ne njerëzit në buzë të tij e sollëm sërish një diell të ri nga malet? Mos vallë për këtë akt sublim mëngjesor do të duhej të na falënderonte pikërisht ai? Joo! Ne që kemi lindur diellin e përditshëm, kemi lindur padyshim mijëra e mijëra diej! Djemtë tanë që janë vërsulur tanimë drejt teje, o det, ndoshta për të gjetur një diell të ri, ti befas i fsheh dhe i mundon për të mos e parë atë, diellin e tyre…

 

Ishte shembur diçka e madhe tek unë. E ndjeja. Ai burrë që tregonte historinë e tij më vuri në mendime. Fliste shtruar dhe unë nëpërmjet tij po ndërtoja historinë e rëndë të emigracionit shqiptar. Katër herë isha nisur nga plazhi i Vlorës, po tregonte ai, për t’i hipur një makine të rastit që të isha në Itali apo nëpër Evropë. Gjithnjë kishte qenë një ëndërr imja, ashtu si e të gjithë shqiptarëve. Ja tek isha tani: përpara hapësirës së lakmuar. Po të mos ishte dhembja e madhe aq e parrëfyeshme, një gjendje pothuaj patologjike që, ashtu si të tjerët, padyshim që shprehej në fytyrë dhe në tërë shqisat e mia. Ku ishte e fshehta e forcës për të kërkuar ende, për të edhe më gjatë? Të kthehesha në shtëpi? Jo! Para meje ishte anija «Partizani» dhe dy–tri anije të vogla. A do të niseshin, vallë? Ndoshta! Por… a do të ketë hipur këtu im bir? Përsëri krimbi i dyshimit. A mund të gjendet në tërë këtë lumë të harbuar? Njëra nga mundësitë ishte reale, ose është nisur, ose është në këtë anije, ose është kthyer nga Tirana në shtëpi krejt i zhgënjyer! Atëherë mbetej një shpresë e gjallë, të hipja në atë anije. Dallgët zbardhnin dhëmbët, dielli na nxehte pa mëshirë (mëshirë e marsit!), re të holla rrinin diku pezull si të bënin sehir atë çka ndodhte kaq tragjishëm në këtë qelizë të jetës. Këmbët mbi urë. Frymë të nxehta mbi fytyrë. Erë djerse të kripur. Erë shurrë. Erë mut. Erë det. Erë djersë dhe njerëzish të çartur. Në anije mund të çaje vetëm skiç. Shtrëngim supesh. Grisje rrobash. Lekë të hedhura përmbi koka. Portofolë që pluskonin mbi det. Lumturi të lodhura e të vrara në fytyrat e shqetësuara. Pyetjet e ngrira në buzë: kur do të niset, hë? Nesër, me siguri! Pështymët flakeshin te këmbët dhe ngecnin nëpër xhaketa. Krahët nuk mund të lëviznin. Pak ujë, a ka? Të qara fëmijësh në krahë të dërmuar nënash. Smira e vështrimeve ngecte mbi dallgët e thërrmuara në betonin e platformës së Portit. A mund të kalohej nata kalli në këmbë? A mund të gdhihej ashtu? Dhe thirrjet: Gentur, Ervin, Alket, Trim, Altin, Arian, Bojken, Ilir, Gerrunt, Luftar, Endri, Neritan… humbnin nëpër shpellat – gojë që ishin tharë për një pikë ujë! Një gotë njëmijë lekë. Kujdes, more derdimen, merri erë se mos është shurrë! A kishte bir nëne që ta dallonte erën e mjedisit nga ajo e një shisheje plastike që fluturonte andej–këtej derisa çahej dhe i spërkaste të gjitha kokat si një rrëke për së kthjellëti. Atëherë dikush paralajmëronte si kofini pas të vjeli: kujdes, shihini ngjyrën! Dikush qeshte me vetveten. Një tjetër ulërinte si ujk. Një më tej pyeste. Erdhën gjë përforcimet e policisë? Atë çast ndiej një shtrëngim në krah. Luli. Po ti? Po, unë! Pyetje të mërzitshme. Fola me shtëpinë dhe më thanë për Genturin. Ashtu gjallë-vdekur, isha unë ai që duhej ta gjeja. E pra, unë ku të mbytesha? Si më gjete? Ja, nuk e shikon? Kë të shihja? Po, elektrovinçi i madh i varur mbi kokat tona. E mora vesh dhe të gjeta. Po Ariani? Ai është në Burrel dhe ndoshta nuk di gjë. Kulmi! A qëndrohet më këtu? Jo, jo, duhet të qëndrojmë. Po ti nuk je mirë, të kam sjellë diçka për të ngrënë. Atë që ke sjellë jepja kësaj nënës me fëmijë në krahë. Vërtet para meje ishte një grua e re, rreth të tridhjetave me një vajzë miturake në krahë. Gruaja në të folur, sa herë u jepte përgjigje pyetjeve apo kërkesave të fëmijës, duhej të ishte shkodrane. Ardhja e Lulit ma gjallëroi interesin për të. Këmbyem vështrimet. Ishte gdhirë dita e dytë në anije. Era e zakonshme. Gjendja e një tmerri të vërtetë. Sytë e asaj gruaje, përveç bukurisë fizike, shprehnin edhe një shpirt të bukur. Me siguri nuk e kishte menduar ferrin e këtij qëndrimi të ngujuar aty në port. Ku do t’i kryente ajo nevojat personale e rrethuar veç nga burra e djem? Që të gjithë puq me të. Iu luta me sy që ta pranonte qesen e sjellë prej Lulit. Jo, është e pamundur, përgjigjeshin sytë. Nuk mundem, se pastaj, ti e kupton vetë. Sigurisht, jo vetë ajo, por asnjëri prej nesh s’duhej të hante. Anija vetëm një urdhër priste e do të nisej. E, në det, si do të vepronim? Me siguri do të bëheshim pelté. Kisha dëgjuar që deti të zë ligsht. E, megjithatë, vonë gati dy vjet e gjysmë nga ai fillimmarsi, e provova se prej detit duhej të mos kisha frikë. Jam kthyer me tragetin Expresso–Greccia të shoqërisë Adriatica dhe megjithëse në det kishte hone e male dallgësh, përsëri në 32 orët e rrugës Trieste–Durrës. Edhe tetë orë plus udhëtimit të zakonshëm. E megjithatë i qëndrova «heroikisht» detit.

 

Po më tërhiqte tregimi i tij. Ndihesha në siklet dhe fjalët e tij ngashëruese më shtynin të mendoja thellë dhe të ndërtoja një tjetër histori të ngjashme. Edhe detit, edhe anijes së prishur me tetë mijë njerëz mbi shpinë, edhe diellit të fshehur pas reve, edhe ajrit kutërbues, po i vinte keq për ne. E ndjenim thellë tmerrin brenda vetes, përjetonim ankthin, nuk mendonim asgjë ç’kishim lënë pas vetëm për gjithçka na priste. Vështrime aspak dashamirëse ndaj njëri-tjetrit. Lodhje rraskapitëse. Jehonë dashakeqe e nimfave të detit. Jo, anija nuk niset! Është e prishur! Mos! S’ka mos! Nuk paska ndonjë hundëlesh këtu me automatik apo me revole që t’ua ndërtojë qejfin atyre zagarëve komunistë, kapitenëve apo ndih–mësve! Apo kaq deshën ata, veç sa nisën kë lajmëruan a për kë kishin urdhër! Ruajna Zot nga e liga! Unë kam një trastë me bomba! – klithi dikush; nuk u mor vesh se nga erdhi ai zë i ngjirur. Një trastë me bomba, nuk i thonë shaka! Po nuk u nisëm do t’ia hedh mu në mes atyre… (Ha, ha, ha, u trembë?) policëve, gushëkuqëve të qelbur që më rrinë si spurdhjakë! Përsëri zëri nuk po identifikohej. Sa mbaronte lemeria e një kumti ia niste sherri, ca grushte të vdekur që binin mbi trupat e sfilitur. Askush nuk mund ta imagjinojë dot shkatërrimin e atyre çasteve, të një pritjeje të llahtarshme veç për t’u nisur.

Por nisja s’kishte për të ardhur kurrë! Ishte vendosur edhe fati i anijes «Partizani». Qeveria italiane protestonte ashpër, pa u shpallur në radio, televizione apo në shtyp. Por më parë ishte vendosur midis rrufjanit president komunist shqiptar Ramiz Alia dhe qeverisë italiane. Ndonëse, siç e besoj unë, dokumentet janë zhdukur thuajse të gjitha, përsëri kanë ngelur pas (siç ndodh gjithnjë në rastet e përmbytjeve të mëdha) gjurmë e mbeturina të fakteve që kjo periudhë kohe i qëmtoi për të ngritur në këmbë ngrehinën e diplomacisë ramiziane. Kohë të vështira për qeverinë komuniste të Tiranës. Orët e saj të fundit. E megjithatë kanali diplomatik i Tiranës u vu në funksionim me Romën, rrëmujshëm e me nxitim të madh! Tiranës zyrtare i duhej të tërhiqte vëmendjen. Kosova dhe altari i fjalëve për të nuk pinin më ujë. Thirrjet  për aksione kishin vdekur. Ulërimat e kuqe nëpër plenume të përditshme patën marrë rrokullimën. Lëvizja demokratike po zgjerohej si uragan. Muri i kufirit me Greqinë ishte shembur përdhé. Deklarata e Micotaqisit se do ta ndihmonte Shqipërinë dhe sidomos rininë shqiptare, kuptohet atë që kishte gjetur strehë në Greqi, të niste një jetesë të re, t’i besonte realitetit të ri dhe të ecte me këmbët e saj. Greqia do të mbetej një patericë e fortë! Taktika e detit, e përpunuar hollë nga ata pak reformatorë komunistë (ata do të dalin hapur një ditë dhe do të na flasin për bumin ekonomik dhe mrekullinë po ashtu ekonomike të shembjes së murit kufitar të detit!) mundi të zhvendosë të paktën vëmendjen nga situata politike, qoftë edhe për pak ditë. Shtojini këtyre sensacionin televiziv, gazetat, vëmendje e botës. Duhej një ngjarje e madhe që të tjerët të t’i hedhin sytë. Dhe kështu u luajt akti i fundit i tragjedisë shqiptare, akt që nuk mund të shkruhet dot në të ardhmen veç si një dëshmi në ndihmë të kujtesës kombëtare dhe të gjithëve atyre që duan të njohin historinë dhe jetën e vuajtësve të të njëjtit komb. Pra, ky akt i fundit i tragjedisë u shkrua dhe u regjistrua prej reformatorëve të pakët komunistë (që dihet se nuk e bënin dot ligjin!). Si skenar ishte i pëlqyeshëm, skena e hapur dhe me furtunë. Por askush nuk bënte dot regjisorin dhe nuk mbante dot përgjegjësi – të paktën në dukje të drejtpërdrejtë dhe me «aktorë» pa përvojë artistike (shumica dilnin për herë të parë në skena të tilla dhe për më tepër në skena me përmasa kaq të mëdha! Mos harroni se edhe ata që do të ishin rastësorë në lojë, të dukshëm e të padukshëm, duke filluar me policët, njerëzit, masa gri, oficerët – edhe ata njerëz krejt të zakonshëm dhe me pak përvojë – u gjendën në skenën e madhe gjigante, krejt të papërshtatshëm. Kësisoj loja do të qe e përfytyrueshme. Por loja e fatit vendosi gjithçka. «Regjisorit» i iku nga duart kontrolli. Ai e kishte të vështirë edhe ta shihte nga lozha e tij këtë lojë makabre! Cili «gjení» mund të mburrej me këtë katrahurë?…

Sidoqoftë, pavarësisht nga gjaku i derdhur, loja diplomatike e «regjisorit» doli e shkoi mbroth. Nuk ishte cajtnot. Mund të quhet edhe lëvizje e shkathët. Dhe në politikë lëvizjet bëhen duke sakrifikuar jetë njerëzish! Loja diplomatike duket se është si loja e shahut; e qetë në dukje dhe e vrullshme përbrenda!

A do të japë dënime historia, vallë? Sigurisht bëhet fjalë për 6 marsin. Deklaratat zyrtare theksojnë se jemi për lëvizjen e lirë të njerëzve dhe për emigracionin ekonomik të organizuar. Mirëpo kjo traktativë nuk mund të vinte në 6 mars 1991. Ajo edhe tani është me pikatore, sidomos emigracioni ekonomik i organizuar. Shqipërisë duket se sot po i mungojnë shumë telat me gjemba dhe fasadat e kuqe, madje fasadat i ka fituar. Atëherë, ç’duhej bërë? Deti u mbush me malin e njerëzve e më pas do të provonte shpikjen e çuditshme shqiptare për të kapërcyer detin. Kështu udhëheqja komuniste, kujtoi se me këtë gjest do ta kapërcente 31 marsin ashtu siç e kaptoi me sukses të thjeshtë. Njerëzit mbase do ta prisnin mirë këtë ikje masive. Me një gur vriteshin dy zogj. Porse ai njeri harroi dhimbjen e thellë prindërore, lotët e nënave. Me siguri dënimi për ta do të jetë që të mbyten në këtë det lotësh…

 

Kur diskutoja me Eugjenio Montalen, rrihja shpesh këtë temë. Eugjenio ishte thuajse çdo dy javë në sallonin tim… Mos vallë kontetë e Mesjetës që i nisën arbrit në mënyrë masive drejt viseve të Egjeut (Egjeu! Duket sikur pellazgët ia dhanë këtë emër shqip zotit të tyre.) do t’i ketë trazuar lëvizja diplomatike? Se asnjë kohë nuk ka qenë pa diplomatët e saj! Ndoshta traktativat thërrisnin gjakun arbër drejt stërgjyshërve pellazgë në Egje. A mos kanë qenë të pranishme këto biseda të nëndheshme diplomatike edhe në periudhën e pas Skënderbeut që i largoi arbëreshët drejt viseve të Italisë, ndoshta aty ku dikur patën jetuar mesapët? (mes i hapët! – edhe një mesazh tjetër nga pellazgët!)

Lëvizjet e stërmëdha të mesjetës, më tha njëherë Eugjenio, kishin një numër shumë më të dukshëm njerëzish. Të bëhet, ashtu si pellazgët populluan dhe lanë pas gjuhën e tyre në botën mesdhetare, se edhe shqiptarët – pasardhësit e tyre sot – po bënin të njëjtën gjë, po popullonin viset nga brigjet e Egjeut gjer në Tirren. Aty ku do të binte loti shqiptar, do të mbinin thesare të vërteta, do të derdhej djersa e paguar keq, në mënyrë diskriminuese, do të ndërtoheshin të mira materiale me kallot e duarve të njoma dhe viset shqiptare përsëri do të mbeteshin nën presionin dhe mëshirën e investimeve të huaja! Vallë, a do të mundnin të kalisnin aq bukur e aq mirë durimin e tyre të shkatërruar njëpasnjëshëm nga koha dhe njerëzit? Le të shpresonim. Me Eugjenion mbeteshe pa fjalë.

 

 

Përsëri para televizionit. «Zëri i Amerikës» po kthehej në legjendë dhe rit. Përsëri tregimi i gjatë i atij burri simpatik. Të paktën mua më pëlqente… Anija nuk niset as sot, as nesër, asnjëherë! Duket se piramida shqiptare ishte mbytur në detin e kënaqësisë mizore dhe në atë të llumit të vet e nuk mund të lejonte kurrsesi të kapërcehej masa e përcaktuar që më parë në traktativa. Pikë! Mjaft më!

Dhe policët filluan taktikën. Kryepolici, zëvendësministër Berti Gjylameti, ish shef policie në Berat, ecte me hap krenar në platformë. Megafoni punonte dhunshëm e me agresivitet megaloman. Automatikët herë pas here shponin qiellin me krisma të thata. Shkopinjtë e gomës ngatërroheshin me koburet e nxehta. Klithmat shoqëroheshin me inat bindës qeveritar. Njerëzit, nëna e baballarë tejet të shqetësuar thërrisnin midis telave me gjemba, ferrave, grykëve të automatikëve dhe shinave të shtrembëruara të hekurudhës. Pluhuri ngrihej si një re afrikane midis zhegut të pazakontë të marsit. Fjalët qarkullonin gojë më gojë me shqetësimin e mërzitshëm të fatkeqësisë. Asnjëri prej nesh nuk kishte parë lajme në TV dhe as kishte lexuar gazetë. Më me fat ishte ai që pinte një gllënjkë ujë e më pas ne qemë të sigurtë se do të pshurrte pantallonat. Kapitali kryeneç i secilit ishte dërrmimi i urisë. Kollët e shkaktuara nga djersët shpesh ngatërroheshin me pordhët. Një kafshëri e tillë që vetëm ngrohej paksa prej shpresës. Kaos është pak të thuash. Mund të krahasohet me trenat që nisnin gjermanët në kohën e Luftës së Dytë nga Selaniku drejt Mynihut. Të paktën sipas rrëfimeve të qëmtuara nga ata që shpëtuan prej kampeve të nazizmit. Edhe ata që donin të flisnin zëri u thahej në qiellzë. Rrënjët e dhëmbëve thernin aq sa s’bindeshe dot nëse ishe ti apo ndonjë tjetër njeri. Emrat e përtej telave vinin në anije si jehonë e shuar me një rezonancë që sa të ledhatonte veshin.

Jo, nuk nisej Anija! As në krye të ditës së tretë. Po fillonte operacioni i koduar me emrin (siç u mor vesh më vonë) «Partizani i fundit». Askush nuk ka ndërmend sot të analizojë psetë. Qoftë fashisti i parë, qoftë partizani i fundit, kjo nuk kishte pikë rëndësie!

Dyndja e sampistëve filloi në orën 14.00, por falë guximit të disa djemve të shkathët policët u sprapsën. U mblodhën si delet në hije nga vapa dhe po këshilloheshin. Berti simpatik e natyrisht me shpirt të zi, një zbatues i zellshëm i urdhrave, bërtiste dhe urdhrat i jepte me megafon. Papritur shpërtheu uji me presion i zjarrfikësve. Ulërimat e njerëzve në anije dhe heshtja e zezë e mijëra të tjerëve, sehirxhinj, fatkëqij, të ngjethte mishtë. Të sharat kapardiseshin me të qeshurat e marrosura. Njëra nga klithmat ishte ajo që s’mund t’i shqitet askujt prej kujtesës. Një nuse e re bashkë me fëmijën në gji u hodh nga direku në det. Ra apo e shtynë? Ndoshta presioni i ujit. Ndoshta u këput nga vilania. Apo mos vallë vendosi të shkëputej nga kjo botë sepse gjithçka ishte e kotë që të kthehej në ferrin pa fund të dëshpërimit dhe të jetës së zezë? Hamendjet ishin po aq të shumta sa edhe arsyet që e shtynë atë nuse të re të hidhej në det, madje dhe të mbytej në detin e heshtjes qeveritare, të gazetave dhe të TV. Sigurisht ne që jemi dëshmitarët e saj të gjallë askush nuk donte të na jepte mundësinë për t’u pyetur apo për të ngritur zërin tonë. Ne pamë një skenë, një grua shqiptare si ato të Sulit që përfunduan në rrëpirat e humnerat e shkëmbinjve nga ndjekja e përbindshme e Ali Pashë Tepelenës dhe e ushtarëve të tij. Madje edhe kurveleshaset që u hodhën nëpër shkëmbinjtë e thiktë për t’i shpëtuar ndjekjes së ushtarëve turq. Kurse ajo nuse e re, së cilës me siguri ia di emrin, u hodh nga direku i «Partizanit» sapo filloi operacioni i policisë komuniste. Asaj policie të trembur nuk dije ç’emër t’i vije. Sulmonte e dëshpëruar, rrihte me një inat të xhindosur, kërkonte të poshtëronte pikën e fundit të dinjitetit të ikanakëve, shtrëngonin dhëmbët, bashkonin vetullat, këlthisnin – thua se qenë shtazë të egra të zëna në çark dhe të shqetësuara se mos papritur e pa kujtuar i zinte një çark i ri. Mungesa e forcës i detyroi djemtë e skalionit të parë të shtriheshin për tokë. Tri ditë pa ngrënë. Kush i kishte krahët më të gjatë pati arritur të merrte diçka ose të paktën të rrëmbente, ndryshe nga të tjerët, pak erë, pak ajër. Një grusht erë! O Zot! Dhe gruan me fëmijën në gjoks nuk e shihja dot më. Para meje ishte raprezalja, dhuna, shkopi komunist, kërcënimi, gjaku, ulërima, heshtja, gjithçka e pistë, e ligë. Nuk nuhasje dot më aromën e shurrës e të mutit. Askush s’kishte më nevoja fiziologjike. Ndijat e puqjes me të tjerët qenë larguar edhe prej humbëtirave të nënvetëdijes.

O zot! Ç’qenka ky njeri që flet kështu? Ky xhind! Dëgjojeni edhe ju bashkë me mua… Si bagëtitë! Edhe më keq! Mosikja, një shok psikologjik. Largimi prej anijes, njëlloj si të merrje kufomat nga morgu dhe t’i hidhje në makinat që prisnin diku. Ndodhte tamam e kundërta: njerëzit (burra, gra, fëmijë, të rinj, nuse, foshnja, kapeshin diku në një pjesë të trupit, ose në leckat e veshura dhe tërhiqeshin me forcë përmbi trupat e gjakosur në buzë të urës. A kini parë ndonjë lopë që bariu e fshikullon me një shufër të gjatë në një rrugë krejt të ngushtë? Ndoshta. Veçse duhet mbajtur mirë parasysh që lopa duhet të jetë tej mase e dobësuar, që ecën duke iu marrë këmbët. Ose gjendja jonë i ngjante diçkaje tjetër: trallisja që shkakton tërmeti. Përfytyroni: njerëzit duan të dalin me ngut e rrëmujë. Dera është e ngushtë. Shtyhen, përplasen, madje edhe përfyten (pse ti e pse unë!) dhe nëpër atë të çarë (derë) nuk del dot jashtë askush! Asnjerí. Atëherë, për t’i qëndruar besnik këtij përfytyrimi, le të mos e marrim dot as me mend se tërmeti ynë ishte rrafshues, shkatërrimtar, në të gjitha strukturat fizike e shpirtërore, mbi nëntë ballë! Do të thotë se kjo në vetvete ishte një mrekulli, sepse pas përmbysjes do të rilindte një botë e re…

 

Tani jam unë ai që kam përfytyrimin tim më të gjallë se tregimtari. Kthimi në shtëpi do të ketë qenë edhe më tronditës se tmerri i atij «Partizanit». Sy të shqyer habie, them unë sipas stilit të tij. Dhe gruaja që e pyet, me siguri: Po ti? Po djali im i vogël? Po djali i madh? Qenke bërë i mbaruar, o i zi, nuk kishte ujë deti? Fol të paktën një fjalë. Mos e bëj kot dramatike. Hajde, fol, ç’dëgjove, ç’të thanë, si?… Mumje. Fjalë, mijëra fjalë të thara në gojë, do të shqiptonte tregimtari. Jam i bindur. Pastaj: Një kafe. Shqeto. Ah! Le të qe mesnatë. Ardhja e fqinjëve. Koka të ulura. Ikje. Ikje masive. Çdonjëri e kishte një plagë të hapur në gjoks. Jepi më parë një gotë ujë, nuk e sheh? Por megjithatë fjalët mungonin. Shkretëtirë fjalësh. Vonë, do t’i dukej (unë jam ai, ai është sivëllai im!) se qe kthyer pas një jete, se e kishte mundur gjumi. Sikur jam atje: ai nuk mbante mend edhe si qe larë e kush e pat larë. Di që ishte mbledhur me një batanije leshi dhe asgjë tjetër. Kur u përmend te koka i rrinte gruaja dhe djali i madh. Shihnin njëri-tjetrin. Një kafe tjetër. Shkrifërim. Ujë. Mëngjesi i parë në një trup qiellor tjetër. Atë çast dhe do të fillonte të derdhej lumi i fjalëve dhe uji i tyre do të humbiste në hatullat e vetëdijes së tyre të etur. E pamundur ta besoje…

Eh! Një shkatërrim mosbesues. Kishin ikur djemtë dhe vajzat. Qyteti (dhe e gjithë Shqipëria ime) ruante një drejtpeshim të prishur. Dridhej qenia e gjallë me emrin e tij dhe njerëzit që ecnin rrugëve prisnin të ndodhte një tjetër hatá. Zgjedhjet e 31 marsit. Humbje e demokratëve dhe fitore e komunistëve të konvertuar në socialistë. Askush nuk mund ta besonte. Kjo ishte edhe humbje e allasojtë edhe për ne kaq larg. Ah të kisha votuar edhe unë, edhe këta mijëra e mijëra shqiptarë që morën rrugët e botës. E pse ndodhte kështu? Por, sidoqoftë, lufta e re politike do të shkaktonte një ngritje dhe uragan të ri, fuqia e të cilit do të rrafshonte gjithçka. Askush s’mund ta mendonte se jeta e vendit ishte paralizuar dhe po futej në hulli të tmerrshme. Banda. Hajdutë. Kriminelë. Thirrje asgjësuese. Vjedhje masive të ekonomisë në qytet e në fshat. Vetëm shkatërrime! Blegtoria po grabitej përditë. Ludistët e rinj i kishin kthyer me këmbë përpjetë makineritë e fabrikave dhe uzinave. Punonin vetëm ata që s’kishin mend. Dhe budallenjtë, kuptohet, janë kudo dhe kurdoherë të pakët. Sikur të kishim shumë budallenj të tillë!

E përfytyroj Shqipërinë time: Njerëzit lajmëronin njëri-tjetrin. Vraponin biçikleta, njerëz, zëra, romuze, thirrje telefonike, postierë pa emër, policë të fantaksur, gra të bëra pishman që kishin ardhur në jetë, burra të trembur nga frika se mos i tridhnin më keq se ç’kishte ndodhur, hoxhallarë dhe priftërinj të sapoveshur me rrobat e reja të fesë, të sëmurë të ngritur enkas nga shtrati. Mund të takoje një mik ato ditë, duke shtrënguar fort xhaketën pas trupit dhe po ashtu edhe nofullat dhe mezi nxirrte fjalët nga tërbimi i brendshëm. Duhej nxjerrë shfrimi i llahtarshëm. Askush nuk e vinte kokën në hesap. Mbledhje. Tym. Kritika të ashpra. Thirrje. Jakobinë dhe borgjezë, ndoshta si klubi i Maratit. Por mbi të gjitha etje. Shumë etje për liri, për të çelur derën e demokracisë, për të gjetur çelësin e duhur e për të hapur portën e munguar, dyert e lodhura të fatit…

Me siguri që nënat e dhembshura (Ija ime e mjerë!), pas aq ditësh pritjeje, gjenin edhe një oazë prehjeje të qetë. Alo? Djalë, o shpirt! Zemra e nënës! I lodhuri im! Trim! I bukuri i nënës… S’dinte kush të fliste i pari. Kam dërguar një letër. Edhe një fotografi. Është bukur këtu, mos kini merak. Zëri i ëmbël i birit. Cicërima zogjsh. Një këngë e re kjo e bisedave me fëmijët e larguar. Do fillonte një jetë tjetër, duket. Politika mbetej atje ku e do ta kishte vendin, në skiç. Papritur e lodhur dhe e uritur për të pasur në tryezën e saj gjëra mjaft të rëndësishme. Marsi fillonte me ikje masive, biblike, dhe do të mbaronte me fitoren e krimbur të forcave politike të vjetra. Eh, Shqipëria ime! Thoshin se s’kishte forcë t’i mundte ata.

I përfytyroj gratë e atij vendi që më dhimbset aq shumë, ndoshta ndiheshin disi më të qeta. Megjithatë meraku i nënës nuk flinte. Telefonata po shkaktonin një mrekulli të re, të paprovuar… S’kishte ende vendi im, asokohe lidhje direkte telefonike, përveç disa pak zyrave të shtetit e të partive politike. Zgjim gjysmak. Megjithatë shqiptarët e mi, andej, i gëzoheshim pranverës që vinte krahëhapur e me tipare jo si të tjerat: e veshur ndryshe, e çelur, fjalamane, e mbushur me lëng jete e plot shpresa, e llastuar dhe me hire të mrekullueshme. S’ka fjalë që e përshkruan prillin dhe majin e 91shit. Nga tragjedia në krahët e mrekullueshëm të lirisë. Askush nuk ngopej me ajrin e saj. Askush nuk ndihej i qetë, sepse ndërrimi i gjakut kishte ardhur bashkë me ndërrimin e mënyrës së jetesës…

 

Vera e vitit 91, e nxehtë dhe e freskët, me diell e me shi, e bukur dhe e shëmtuar, erdhi dhe iku përmes tallazit të bisedave, të mallit, të punës dhe nën ethet e politikës. E gjithë ajo kohë u qe kushtuar shqiptarëve të mi dhe  Shqipërisë sime! Atje burimet shtereshin. Kaosi shtohej. Filluan rrëmbimet e para. Po dilte në pah shkathtësia. Erdhën ditë të çuditshme, vërtet të çuditshme. E morën vajzën e Raqit në Durrësin tim, apo të Idrizit në Ishëm?! Si?! Po more, po! Harrove të bijën e Sadikut? Edhe ajo, e uruara, vishej bukur dhe nuk hiqte dorë nga grupi i valleve të fshatit. Këto lajme përtypeshin me zemër të ngrirë. Kapën njërin te Turizmi me drogë. Hyri edhe droga? Çudi! S’ma merrte mendja. Epo, janë sëmundje të kapitalizmit këto! Ta puthësh Enverin! O Zot, ku arrin puna dhe njeriu!) Ik, more, lanet! Ne mezi arritëm t’i heqim statujën gjigante në mes të Tiranës, ti ma kujton! Lëre katranin me bojë! Malli për të ikurit, urrejtja e thellë për të djeshmen, frika nga pasiguria dhe ekonomia e rrënuar i bënin mbrëmjet e familjeve shqiptare me dhimbje koke dhe me shpirt të trazuar. Asgjë nuk shërohej dot menjëherë, asgjë nuk fitohej dot lehtë. Mitingje. Dy gishtat çanin qiellin. Vraponte vera drejt vjeshtës dhe do të vinte dhjetori i përvjetorit të parë. Njerëzit shëtisnin më pak, por ama mbanin të vërtetën të palosur në sqetull: gazeta «Rilindja demokratike». Më erdhi edhe mua kopja e parë dhe kopje të tjera. Dhe kudo diskutonin me zjarr…