NË SHKOLLËN TEKNIKE «HARRI FULLC»
Historia me Ibrahim Kodrën nis herët, që kur shkeli për herë të parë në shkollën teknike «Harri Fullc» në Tiranë. Ende i parritur mirë, i brishtë, me një shtat që po rritej me vështirësi, që lodhej shpejt dhe me një zbehtësi karakteristike të moshës, rrinte paksa i mënjanuar duke vërejtur me vëmendje sidomos djemtë më të zhvilluar në trup dhe që merreshin me sport. Kjo i tërhoqi vëmendjen edhe njërit prej mësuesve të edukimit fizik, një djalë i ri me fytyrë të qeshur dhe i përzemërt, që i hodhi krahun rreth qafës dhe i tha se mund të merrej me sport, për shembull me mundje ose boks, pasi e shihte qartë zhvillimin e mundshëm të gjoksit dhe të qafës, ndërsa që atë pasdite ia nisi stërvitjes për t’u bërë mundës. Ke qafë demi, i thoshte mësuesi i ri. Muskujt mezi presin të bëhen për mrekulli, do të bëhesh i papërkulshëm. E shoh. Mirëpo djaloshi heshti, kishte pasur një ëndërr të bukur, donte të merrej me vizatime, ky art i pëlqente dhe e mbante pezull, por nuk i tha gjë mësuesit. Askush s’të afronte aq kollaj, duhej të jepje prova, të kishe edhe një imazh të përfillur, një vijë tekanjoze profili, ashtu si dhe në sport, një vijë karakteri si një frymë perëndie. Mësuesi i edukimit fizik po i fliste më tej për vullnetin, punën këmbëngulëse, dëshira të papërmbajtura… Sporti është jetë dhe të bën vërtet njeri të madh. Edhe sikur të mos arrish majat në gara bëhesh ai që ke dashur të jesh në kushte të tjera… A sheh filma? Edhe unë i kam përzemër. Shkojmë sonte bashkë në kinema. Nuk ia prishi. As që e çoi në mendje kundërshtimin. Por ndihej ngushtë brenda vetes, i vinin dhe i largoheshin lloj-lloj mendimesh. Në kokën ende të vogël frynte një erë e çuditshme. Kush ishte ky mësues? Ngriti supet. E ndiente me erë se do t’i pëlqente ajo që i thoshte, por megjithatë e ndiente shtypjen, ngushtësinë, një lloj halli pa ngjyrë. Dukej se po i buzëqeshte fati, po hynte në jetën e tij prej konviktori një mik, e gjitha brenda një dite. Nuk e shihte veten, por mësuesi i ri e kapi damarin e tij, e vuri re natyrën që kishte, përshtypjen e këndshme që të krijonte. I dukej se e kishte njohur prej vitesh, aq të lehtë e ndiente veten dhe po ashtu edhe vërshimin e gjakut në trup e në fytyrë. Kishte parë pak filma (dhe këta vetëm nga konvikti «Naim Frashëri») pa ndonjë jehonë dhe nuk arrinin ta bënin që të ëndërronte për të ardhmen. Po si do t’ia mbërrinte asaj dite? Ku do t’i gjente forcat?
Djaloshi kishte një të mirë që zbulohej lehtë. Ai të vlerësonte pa të njohur. Kjo me siguri i dhuronte shpresë, një gjë të dukshme që e bënte të skuqej në fytyrë. Bëje për mua, i tha mësuesi i edukimit fizik. Edhe nëse nuk e sheh të ardhmen, s’ka gjë, ajo vjen vet, e di rrugën, sepse patjetër duhet hedhur hapi i parë. Sidoqoftë, bashkë do t’i hedhim hapat, do të njihemi çdo ditë e më shumë për të bërë punë të bukur me trupin tënd. Fundja kushdo nuk do ta ketë aq të lehtë të merret me ty, qoftë edhe pak… Unë të kuptoj dhe nuk të vë në pozitë të vështirë. Kështu nisi stërvitja, me një kuturisje për të thyer duart, forcën e krahut, si një skemë e njohur. Ushtrime, vrap në palestrën e ftohtë, veshja e re sportive, një shok i ri me të cilin do stërvitej përditë, dy orë… Vajti dy herë asaj jave me mësuesin dhe me shokun e stërvitjes në kinema. S’kishte ndodhur më parë kështu, sepse tani e kishte pranë dorën e ngrohtë. Ndoshta një vendim fatal mund ta kishte detyruar gjithnjë të rrinte akull i ftohtë, i veçuar, i fshehur, duke mos u marrë me ndonjë gjë. Krahët e ngrohtë befas i fitoi nga mësues Liu, një njeri aq i dashur dhe mjaft shoqëror. Edhe pse ndonjë nga mësuesit e tjerë nuk e shihnin mirë stërvitjen e tij në palestër, ndër ta edhe mësuesi i ri i vizatimit Odise Paskali. Ai ishte i mendimit se sporti të heq ndjeshmërinë e gishtave, aq më tepër mundja ose shtanga. Thjesht nuk i pëlqente, por edhe nuk i priste mirë sukseset e paparashikuara, duke thënë një gjysmë fjale se sporti dhe arti nuk kishin gjëra të përbashkëta; tek e fundit ashtu ishin mësuar nga tradita.
Tani i mbetej në dorë palestra e ftohtë, por e pastër, aty ku mahniteshin me planet afatgjata përplot laryshi stërvitjeje, përplot freski ekspresive e të paimitueshme, ushtrime dhe vegla gjimnastikore. Djersitje. Stërvitja të kthen në mit.
I pëlqente mësues Liu, njerëzori, i miri i përzemërt, sportisti i paepur, muskuloz, por modest, që stërvitej shumë dhe t’i dhuronte të gjitha me bujari, që rrinte me orë të tëra me të në palestër dhe që e shtynte të studionte, duke e nxitur po aq edhe drejt vizatimit, sido që mësues Paskali nuk e shihte me sy të mirë, si nën flakën e një pamjeje të shtrembëruar e kokëposhtë, duke shpjeguar deri në një sekretet e stërvitjes. Liu e shtynte vetëm të stërvitej, të gjallërohej, të fitonte forcën e munguar. Profesor, i thoshte, jo kaq shumë, jo kaq fort, lodhem shpejt. Hm. Kjo vinte edhe nga ushqimi i munguar. Prandaj, e këshillonte, ato që të shtrohen në tryezë duhet t’i hash, mos ki qibër. Sepse të duhet ushqim. Patjetër. Edhe kur është jo aq me kalori, prapëseprapë të duhet. Edhe unë do të ndihmoj. E kemi vendosur që do t’ia dalim të dy. Në fakt të tre. Se edhe Isai, ky Pampur Shkodre ka po aq nevojë sa edhe ti. Muskujt dhe gjithë aftësitë formohen tani, në këtë moshë, madje më herët, më mirë do të qe. Megjithatë prapë nuk jemi aq vonë. Fillo të zgjohesh një orë më parë se të tjerët. Kam pasur një shok konvikti edhe unë, ishte gati të hante edhe gurin dhe të bëhej gur! Qeshja me të, se ai donte miq në tryezë dhe nuk vuante fare nga mendjemadhësia. Profesor, shikoje këtë lëvizje… Dhe bëri rrotullimin në unazë. Mësues Liu duartrokiti. Fuqia e tij ishte aftësia për t’i motivuar të tjerët. Rrinte edhe ai në konvikt, jetonte me nxënësit dhe si Ibrahimi kishte edhe trembëdhjetë djem për t’i stërvitur individualisht dhe në mosha të ndryshme. Motivoni sa të mundni! Kjo ishte kthyer në qëllim dhe këtë donte ta zhvendoste te nxënësit e tij. Kjo kërkonte punë, punë të imtë, shumë të imtë, kujdes të madh, përndryshe mbeteshe në duart e së keqes.
Nuk e harronte kurrë që mësues Liu i kërkoi t’i vizatonte portretin. Ndikimi i profesorit Odise Paskali ishte i madh dhe me një thjeshtësi të habitshme, më i thjeshti nga të mëdhenjtë e shkollës, që nuk shfaqej, por hija e tij qe kurdoherë e pranishme ndonëse mbetej si padashur larg zhurmës. Nuk kishte kohë të tepërt ai njeri. I duhej të studionte pambarim dhe të punonte shumë me gishtat e tij të gjatë për të gdhendur të ardhmen. Ishte i vetëdijshëm për vendin që zinte Odise Paskali, sepse qe jashtëzakonisht i aftë. Një talent i rrallë. Dhe nxënësit e tij e ndienin nën lëkurë. Po atje te palestra nuk i eci. Nuk u tundua asnjë çast.
Po vinte me shpejtësi muaji i fundit i stërvitjes, pa ndonjë shpresë të dukshme. Ibrahimi riosh ndihej i dëshpëruar, ishte gati të hiqte dorë, ndonëse kishim vuajtur disa muaj, ishte lodhur dhe stërvitur fort, kishte përballuar edhe urinë dhe, duke qëndruar një kohë të gjatë brenda ambienteve të palestrës së madhe, midis shokëve që stërviteshin dhe lutej çdo çast, që të arrinte deri te ky prag, deri në fund, dhe le të vdiste pastaj njëherë e mirë. I kishte dhënë fjalën profesor Liut… Duke pritur garën e kishte zënë gjumi, ai gjumi i çuditshëm i pritjes… I bëhej se po kthehej në shtëpi, në Ishëm, vetëm… Por ja që në mes asaj qetësie erdhi dikush që e pa ashtu, dhe e shkundi me qetësi… Dhe kjo ndodhi aq thjesht sa që nuk u kuptua fare. Lahu dhe shpëlahu fort. Hidhu syve shumë ujë. Uji të gjallëron, të jep freski dhe fuqi, mos e humb rastin. Mos mendo ta lësh, kurrë! Kush tha? Më dërgoi profesor Liu. Të pret. Gara fillon.
Gara e mundjes u prit shumë mirë, ndonëse u ndërpre në shumë raste nga referi. Ai u ndesh me shokun e tij të klasës. Ai ishte nxënësi më i mirë në matematikë. Kishte edhe një foto të madhe në shkollë. Kurse Ibra ende nuk ishte nga këto përkëdhelje. Ai e priste ndeshjen fare thjesht. Por ama përbrenda ziente.
Ta lëmë me kaq, pëshpëriti Ibrahimi, nuk më pëlqen të të mund… Ç’thua! Ç’dreqin pate? Po të duash mbathja e mos t’i shoh sytë, këtu! Unë jo! Ibrahimit iu trash damari i ballit. E di ky që unë jam rritur pa përkëdhelje, po me dru, shtyje ta shtyjmë. Varfëri hesapi. Dhe e pa thellë në sy. Çfarë habie. Shoku i tij i rrëzoi krahët poshtë, pastaj i bëri hark të qullosur mbi kokë dhe mbeti një hop ashtu, duke parë si i trembur. Ç’kishte ndodhur? Dorëzohem, pëshpëriti dhe u largua. Referi u afrua, por Ibra e shtyu me delikatesë dhe nuk pranoi ta ngrinte krahun dhe dorën lart si fitimtar. Jo, edhe vet qe tronditur prej asaj që ndodhi.
Me bukë thatë i kemi bërë stërvitjet, me sytë e futur thellë nga uria. Ishte gati të thërriste si i handakosur, ndonëse ende i vogël, ende pa i dirsur mustaqja, kur sapo dëgjonte veten dhe zërin e tij pak të ngjirur. Megjithatë e kuptoi ç’kishte ndodhur. Shoku ishte futur nën kthetrat e hipnozës së tij të çuditshme, siç ndodhte zakonisht me gjarpërinjtë. Dridhej nga një emocion i fshehtë, ç’të bënte tjetër? Nxitoi që ta përqafonte dhe përbrenda ulërinte, duke shtrënguar dhëmbët, tëmthat i rrihnin fort dhe koka po i shungullonte, i dukej se po nxirrte tym nga veshët që gjëmonin…
Ç’ndodhi? – e pyeti profesor Liu. Ku u fsheh Isai? Ibrahimi ngriti supet. Profesor, unë e kam fajin. E detyrova të largohej. Kë? Isain? Ç’thua! Po. Jam unë fajtori. I hodha sirrën. Sirrën? Ti? Po. E zotëron magjinë? Magjinë? S’e di këtë. Po edhe fjalën sirrë nga gjyshja e kam. Bile, s’ia di edhe kuptimin… Ç’më thua! Paskemi punë më duket… Braktisje, kthime, ndonjë dramë e vockël, pëshpërima, pritje të gjata… Duhej hapur zemra. Ai mund t’ia thoshte të fshehtën… Një përkorje e hollë ia zbukuronte fytyrën. Do ta lë sportin, i tha profesorit. Po, tha Liu, garën po, por sportin kurrë. Ti mund të bëhesh i famshëm. Dhe sekretin s’duket t’ia thuash kujt! Ti zotëron një të fshehtë superiore, detyruese, atë që e di se të ndihmon për ta shkrehur kundërshtarin. Zoti i madh të ka vënë në mbrojtje, të ka dhënë fuqi të tjera, por ama ti duhet të vijosh të stërvitesh. Merr vesh, vëllai im i vogël? Ato fjalë i dhanë jetë të vërtetë Ibrës së ri që po rritej me vrull. U stërvit derisa t’i binte të fikët. Por nuk mori më pjesë në gara. Se e dinte që instinktivisht do ta detyronte kundërshtarin të shkrehej. Dhe ngrinte pesha, boksonte dhe rrokej kushdo që i dilte përpara. I thyente si presh. Rrezik të hipte në qibër. Liu nuk donte t’i rritej egoizmi. E shihte nga larg dhe nuk i shpëtonte duarsh. Flisnin e flisnin gjithnjë, shëtisnin kudo që ndodheshin, rrokeshin të dy, shfrenin, këlthisnin, ulërinin. Djaloshi po rritej me nxitim. Shihnin filma, përgatisnin pllakatet e filmave të radhës që u siguronin biletën e kinemasë dhe vizatonin pa pushim. Edhe Liu merrte mësime dhe po bëhej i mirë në vizatim. Shoqëria me të e mbrojti Ibrën.
Mësimet me profesorin Odise Paskali shkonin vaj, por asnjëherë nuk u bënë të afërta. Ai i ndiqte nga afër nxënësit, por mbante distancë, nuk e tepronte. I ashpër, i pa fjalë, gjithnjë i shoqëruar nga një pasthirrmë tronditëse, si të thuash një njeri gati monumental, bënte vazhdimisht tutje tëhu nëpër klasë dhe kurrë nuk e thoshte të parën fjalën e mirë. Ata, si duket, vuanin për gjëra të vogla dhe profesori, Odise Paskali, gjente diçka të veçantë, siç ndodhi edhe atë drekë. I dha Ibrës një libër mbi bangë. «Sikur të isha djalë» të Haki Stërmillit. Lexoje dhe mendo të bësh ndonjë ilustrim. Dhe pastaj mendo për kapakun. E lexoi librin me një frymë dhe bëri katër skica. Bëri edhe kopertinën. Odiseja e përkëdheli me një shpupuritje flokësh. Mirë. Kaq mjaftonte. Dhe pas kësaj përkëdhelje ai mori një kthesë të madhe. Vizatimi e sugjestiononte, e përfshinte krejt, e thëthinte në një ingjir të thellë aq sa s’e mendoje dot. Vizatimi i jepte me të tepërt një ekstravagancë të habitshme, e çonte në shtëpi, i zgjaste ditët, e mbështillte me një aureolë të fshehtë e të bukur, e bënte të ndihej ndryshe, aristokrat, më shumë miqësor me fletën e bardhë, të kafshonte dorën dhe lapsin, të ngallosej me gjurmë boje, të lëshonte pastaj pasthirrma habie.
Shkoni tani, më lini rehat, nuk dua të luaj. Do iki në palestër, më pret profesor Liu. Po detyrat me profesor Odisenë? Eh, pa kryer ato nuk shkoj atje, jo!… Dhe qeshte. Ndihej me fat që i kishte pranë ata dy njerëz, që, në mënyra krejt të ndryshme, i dhanë forcë dhe energji Ibrës, e rritën dhe e bënë djaloshin që shpejt do të fluturonte në Akademinë e Brerës… Do ta kthente shpesh kokën pas dhe do ta sillte veten përpara, sidomos kur ishte vetëm, fillikat vetëm, duke dashur ta kapërcente kohën menjëherë.
NË AKADEMINË E BRERËS
M’u ul përballë në një tavolinë të vjetër dhe befas këndoi nën zë në një mënyrë të çuditshme e të gjëmshme po ashtu, sikur po ndodhte vërtet diçka e rëndë dhe e papritur. Bashkoi duart kryq mbi gjoks për t’ia nisur një kundërshtimi të prerë. Sytë i kishte të përqendruar tek fytyra ime, me një dritë të veçantë, që lëbyrej me ndriçime të kithëta si nëpër mjegull. Si gjithnjë i vëmendshëm ai po më kërkonte me durim e këmbëngulje që t’i bashkohej grupit të parë të studentëve, pa veshur këmishat e zeza ala fashista, por edhe me shpresën që të kishte profesorin e dëgjuar Carlo Carrá. Dukej si mani bezdisëse, por në thelb ishte një nga porositë e profesorit të tij Odise Paskali. «Prano të jesh me grupin e profesorin e Arteve të Bukura Carlo Carrá! Mos luaj nga kjo kërkesë.» Sikur prisnin një gjë të veçantë dhe me vendosmëri. Takimet e para gjithnjë ngjallin interes qoftë edhe përmes heshtjes. Puna e parë duhet ta përdorja si nikoqir bursën, të më dalë e të më teproj. «Rrnoftë Nana Mbretneshë!» Vërtet e rrallë. E prita si një simfoni të Bethovenit. Ah, Liu! E çmendte konviktin me gramafonin e tij ultra dhe ishte gati të zgjonte edhe lagjen! Kishte ca pllaka të jashtëzakonshme. Dale, Ib, ke ardhur në Milano, mblidhe mendjen, budalla! Edhe buka me ujë ka për të bërë mirë! Dhe pas shishes me ujë vetëm stërvitu! Mos e harro zakonin e Liut. Mos garo! Stërvitu sikur ke përpara garën më të vështirë në botë. Dhe, meqë e ke qejf kitarën, mësoje. Muzika është ushqim i shpirtit. E ka thënë Ai, Shurdhi i Madh! E gjitha ç’po ndodh me ty është fat! Dhe zogu vërtet të ulet në dorë, rastis, por nuk rri aty veç ca sekonda. Ikën. Ikën dhe s’vjen më…
Lexo, lexo, lexo pa fund. Leximi të bën mik me njerëz të mëdhenj, t’i duash e të të duan. Që të lexosh duhet të dish gjuhët e mëdha. Dhe ti nuk se je keq! Por ruaje vath në vesh, njeriu s’ka nevojë për këshilla po për udhëheqje në veprim. Këshilla e profesorit të pikturës, mikut të zorshëm, Odise Paskali. Në fund një përkëdhelje dhe shpupurisja e flokëve, pastaj një «Hajt». Ky ishte maksimumi që mund t’i merrje atij njeriu. Prej atyre që kisha lexuar s’mbaja mend asgjë, mbi korteks ishte krijuar një shtresë e heshtur që më trembte. Vura re se në Akademi ishte një bibliotekë jashtëzakonisht e pasur, por edhe një arkiv i bukur arti. Pranë meje piktura të varura nëpër mure që mund t’i shijoje duke ndenjur me orë të tëra. Përditë një mendim i ri, argumente, stoli të tjera, shqyrtime, nxitje dhe motivim, trill dhe frymëzim. Gjithë zelli fashist i botës rreth e qark nuk ndihej fare. Studimet e mia, miku im, kanë qenë në vite të vështira. Edhe ky mund të quhet fat. Student i vitit të parë, Shqipëria ime ra nën thundrën e Duçes, atij Musolinit që, s’më hiqet nga mendja, e përshkruan aq bukur greku i famshëm Kazanzaqis. M’u duk se ma prenë kokën, aq i rëndë është pushtimi. Prej tij u deshën javë të bëja zap veten, dhe ca më fort prej atyre që kisha rrëmuar në jetën e përditshme. Veçse Carlo Carrá kishte qëlluar njeri i mirë dhe një piktor me ideal, metodist i shkëlqyer. Jepej me shpirt pas studentëve. Për fat bursat i mori përsipër qeveria e Tiranës, sepse Shqipëria ime tashmë ishte me mëkëmbësí të mbretit italian Viktor Emanueli III. Po, kisha fatin të hyja që herët në ato dhomat e gjera të artit të madh italian, të lexoja kryeveprat e shkrimtarëve të mëdhenj, të miqësohesha me burrat më në zë të letërsisë botërore dhe sidomos italiane, që në fillimet e dyzetës. Një nga kënaqësitë e rralla u bë kitara. U dashurova me të si i çmendur. Dhe nuk e lashë qoftë edhe një ditë të vetme stërvitjen! Formula magjike e profesor Liut, më jete zemër. Përditë je para një gare të vështirë!
Nuk e di pse, por Francesko Messina, një nga profesorët e Akademisë, i lidhur ngushtë me grupin tonë, kishte njëlloj ngjashmërie me Odise Paskalin. Ndaj dhe porosia e tij e leximit më tingëllonte vazhdimisht në vesh: lexo, lexo, lexo dhe… Ky, Francesko Messina, e kishte përjetuar gjëmën fashiste në një mënyrë të ngjashme, po si të thuash edhe përmes peripecive dhe lavdisë, që s’iu bë kurrë e afërt dhe as e prekshme, gjithnjë me mendjen larg, pasi i vëllai ishte ushtar në Shqipërinë time. Oreksi italian i Duçes donte Greqinë, Ballkanin e çfarë nuk donte. Ndaj dhe do të fillonte luftën italo-greke dhe kjo e mbante Franceskon në një tërheqje të dukshme. Po, sigurisht kishte edhe më keq, që fati s’u eci kurrsesi, burg, tortura, heshtje të lodhshme brenda shtëpive, fëmijë të mbetur jetimë, vejusha që kërkonin me sy burra të rinj. Herë pas here Francesko më kërkonte të dinte sesi ishte Shqipëria ime. Dhe unë i thosha me të qeshur: Ja, shihmë mua! E tillë është Shqipëria! Ai qeshte me shpirt, por ndihej se mendjen e kishte andej. Pastaj, po aq i përvuajtur ishte edhe Aldo Carpi, që në mënyrë befasuese ishte i dhënë pas kitarës (një nga shkaqet e shoqërimit me mua!) dhe pas shërbesave kishtare. Një mësues i përdëllyer. Po përgjithësisht bënte jetë të vetmuar, kryesisht në trekëndëshin shtëpi – akademi – kishë. E shihja që me raste ndihmonte njerëz në rrugë, ose nevojtarë që papritur e kujtuar i dilnin përpara. Prej tij mbaj mend shprehjen «Ka edhe gjëra të mira kjo luftë e mallkuar!» Nëntekst i qartë, përplot art dhe meditim. Ja, në ngasje të tilla të shtynte profesori im Aldo Carpi! Dhe unë e doja sinqerisht. Mbrëmjet me të dhe profesor Carrá ishin për t’u mbajtur mend. Ndërkaq Francesko Messina sikur kërrusej brenda merakut të madh dhe përjetimit emocional të fuqishëm. Kështu, or mik, u përfshiva në magjinë e artit italian që bënte majë në atë akademi.
Si të thërrisnin në akademi? Ib. Më pëlqen. Dhe shkon me shkurtesat që bëjnë burrat në Shqipërinë e Mesme, maksimumi me tri germa. Ai qesh dhe sytë e bukur i marrin një dritë tjetër. Po me dhuntinë tënde të veçantë ç’u bë? Dhuntia ime e veçantë flinte dhe fle brenda meje. Kur vjen të dalë jashtë meje, jashtë burgut ku unë e mbaj me zinxhirë, pa pasur kurrë rast të kthehej ndonjëherë në një mjet a mundësi përfitimi prej meje, apo të «pijë» qoftë edhe një kafe me miqtë e mi (të cilën po ta kishte një i papërgjegjshëm mund të bënte kërdinë!), në këto raste e lë të lirë, sepse edhe ajo dhuntia ime ka nevojë të shfrehet. Ajo, mik, e kishte dhe e ka të ndaluar të veprojë lirisht, veç kur e thërret më të rrallë nevoja e egër, mbytja e trishtë dhe halli… Asaj kohe, sikur e shoh që ajo bëhet problem më vete dhe ia shoh qartë cingërimën dhe ironinë e paskajshme.
E përmenda kaq gjatë dhuntinë time sepse fati i saj tek unë qe vërtet për t’u dhimbsur. Midis ne të dyve kurrë nuk pati marrëdhënie të mira, me ç’mund të ketë midis një poseduesi dhe skllavit të tij. Por e ndieja si një hije, që dilte shpesh jashtë dhe shëtiste por asnjëherë nuk u shkëput dot. Kjo hije mund të të ndihmonte veç kur një karabinier të ngulte sytë dhe pas shigjetimit tënd me sy hiqte kapelën, kruante kokën fort nga arareti dhe vërtitej rrotull vetes. Interesante dhe për të qeshur. A mjafton kaq? Asnjëherë. Por ama frika se mos të bëhej mani dhe lodër dhuntia mbahej me fre, ashpërsisht. Dukej shpesh sikur ishin dy Ibë, si dy Ulisë, dhe në mes tyre Çirçja: kë do shndërronte ajo në derr? Mendoja shpesh se vetëm goditjet e fatit mund të më përkulnin që të bëhesha puthador i saj, por fatmirësisht nuk u theva. Sidoqoftë ka qenë për mua një provë e rëndë ajo! Dhe, sikur ta dinte, profesor Carrá në atë kohë përdorte një shprehje: «Kush ta ketë risk…» dhe ngrinte supet. Miqtë e mi unë jam ruajtur fort prej saj si nga një mallkim…
Të gjithë ne kemi qenë dhe jemi të mbërthyer në gozhdët e Artit. Jo, figurativisht, natyrshëm, po edhe si besnik të vendimit të brendshëm që merr çdo artist. Gjithmonë më gërricte përbrenda ideja që të mos kishin frikë për t’u shprehur. Me gjuhën tonë artit. Duket që po hidhja shtat. E ndieja fort.
Francesko Messina më pyeti një ditë: a mund të flitet për dinjitet njerëzor apo për dinjitet artistik? Kjo pyetje më mundon edhe sot kur po ata vrasës i kemi kurdoherë nëpër këmbë. Por asnjëherë nuk rashë pre e naivitetit dhe u dhashë liri iluzioneve, vetëm vepra e artit do t’më largonte brengën e rëndë, mallin dhe trishtimin që s’di se si më gërryente. Na dukej se hymë në lojën e artit tonë, jo si lojtarë, po thjesht si spektatorë. Si në kohën e Qepës kur hijet lëviznin gishtin kot (në fakt ai ishte gishti ynë dhe mua më egërsohej përbrenda ajo, imja!): lart, ngjitu lart; mëso, mëso dhe ushtrohu për ta fituar pastaj lirinë tënde dhe për të dhënë më të mirën që ke. Se lojë është jeta. Po ata njerëz që ke parë dhe sheh ata janë gjethet e ullirit të jetës, bien, mbijnë të reja, fishken, gjallërohen, vrasësit e tyre janë ngujuar aty dhe po aty bëjnë gjëmën, viktimat jemi po ne që zotërojmë fuqinë. Pa prije ullirin të shohësh ç’ndodh? Edhe Lufta është sëpata që pret ullirin… Një mbushje e fortë me ajër në mbrëmjen milaneze, ku vazhdimisht më bëhej se e shihja gjithçka me sytë e polemit. Ndieja se shpejt do të bija në dashuri…
Gati-gati po më shfaqej një natyrë tjetër, që donte të shfrehej, që kërkonte të gjente kohën e tij, të ishte i pranishëm, megjithëse mundi i kthehej në sfilitje, përplot dashuri dhe urrejtje. Ti je talent i shquar, i thoshte Carrá. Unë nuk shihja asgjë prej talentit, por ndieja fort dhe në gjoks më vlonin dëshira të pafundme. Ç’mjerim! Do të duhej të kalonin vite që ta kuptoja se të dhënit pa kuptuar pas diçkaje, përfshirë si pa dashje nga pasioni i madh që të skllavëron me elegancë dhe fisnikëri (po ama të skllavëron, sado e bukur qoftë!), ai është thelbi i talentit. Ke rënë brenda. Dashuria është pasion, talenti është zotërim! Ai prandaj gëlon brenda, gjithmonë brenda nesh.
E ke vënë re pse s’të duan, më pyeti Farncesko, sikur të pyeste veten, pa e ditur ende të fshehtën time, atë që ruaja me kujdes. Ishte i butë ky njeri, shpirtnjeriu i thonë nga ana jonë, të fliste, të qeshte, por bëhej dhe i prapë sidomos kur ishe në auditor apo në sallën ku secili pikturonte për qejf, apo ta pyesje për diçka që lidhej me luftën ose për fenë. Herë-herë fliste shpejt dhe ashtu i nevrikosur hante fjalët i mëritur. I vinte prej gjaknxehtësisë së befasishme. Por e kuptonte, i thërriste mendjes dhe papritur urtësohej në mënyrë origjinale. Dhe gjithnjë kishte sukses të madh. Nuk kisha parë njeri më të çiltër se ai, i dashuruar pas ideve të reja, fin, elegant dhe përplot stil, i shoqëruar me një freski të pashoqe, i përkryer në pikturë, shumë i shoqëruar me këdo. E doja me shpirt. Edhe kur kthehej nga Firencia çdo kryejavë dukej mjaft i mëdyshur, sikur të kishte takuar njerëzit e ardhur nga larg, sidomos për n jë diskutim të gjallë feje…
Më shikonte ngultas. Vija e zezë e shkruar e syve sikur kërkonte dashurinë. Por mua më dukej se kërkonte të vërtetën. Sepse Francesko i donte të gjithë, harronte se ishte profesor dhe bënte sikur nuk e kuptonte arsyen pse ndodhte lufta që po e kthente çdo gjë si një mallkim. Iba, sidoqoftë, ishte i ftohtë, i papajtueshëm, bëhej papritur shkëmb. Nuk harronte asgjë. Dhe i mësuar me këtë gjendje fshihej nga vetvetja, vihej para një tabloje dhe meditonte thellë. Asaj kohe vetja e dytë e tij, me siguri flinte. Nuk vuante prej asgjëje, por i mallëngjyer për vendin e fshehtë në Ishëm dhe Tiranë vihej në pritje të mendimit që i pështjellohej disa herë përbrenda me një vorbull marramendëse. Iba shikonte ëndrra me Ijen dhe vendlindjen dhe hovte nga entuziazmi për jetën. Por pastaj befas i duhej të luftonte. Sa dilte nga guaska e një natyre e brente tjetra, duke qenë se ato i bashkonte talenti i madh. Tek ai gjërat e mëdha shfaqeshin shpejt dhe në një liri të plotë por, sigurisht, që prishej sa hap e mbyll sytë.
Iba hynte në katakombin misterioz të krijimit, prej ku e tërhiqte me rrëmbim dhe e mbërthente me darë vetminë e krijuesit, pa vënë re lëshimet, porositë, të qeshurat rreth e rrotull, britmat, mendimet në subdominancë… Të gjithë i dukeshin të sëmurë, të gjithë të braktisur, të gjithë në e ekstazë për luftën, që sikur nxiste orgjinë, minutën e fundit për qejf. Dhe Iba i tregonte ato çaste Franceskos për ato që rrëfenin dikur ndanë zjarrit që kërciste në oxhak. Frynte erë, stuhi, shi i madh. Përplaseshin kanatat e dritareve të ulëta. Dhëndri dhe nusja në dhomë. Dhëndri sa i hoqi telin nuses dhe u shtrinë për të fjetur. Pëshpëritnin. Shpërthyen kanat dhe brenda u plas një burrë me shi e erë. Çou! Bërtiti. Dhëndri iu bind zërit të furtunës. Futu në dollap! Dhe mos lëviz. U fut i varfri burrë. Furtuna hoqi koburen dhe e drejtoi grykën nga dollapi. Furtunë, stuhi dhe shi përmes britmash edhe në shtrat. I gjori dhëndër shihte aq sa mundte dëshpërimisht e në mëshirë të fatit, aty brenda dollapit. Heshti stuhia brenda. Dritarja rrihte kanatat. Furtuna fluturoi jashtë. S’është parë fat më i mbrapshtë! Tha nusja me zë të mekur. Dhe burri doli. Po ti i tha ajo, e lagur e bërë copë nga stuhia. Unë? Ah, moj e dashur… më mirë ty në tule sa mua në lule! Dhe argalisej jashtë stuhia. Dhe përqethej shtati i nuses. Dhe dridhej i varfri dhëndër brenda në hallin e tij…
Nuk ngopej së qeshuri si në makth, Francesko. Paske humor të hollë dhe kaq dramatik, Ib! Ku ishin piktorët në këtë kohë, askush nuk trokiste në studio, nata ngrysej shpejt dhe gdhihej vonë. Në një vend të zhvilluar e në një qytet të madh. Hapat hidheshin me kujdes. Edhe aty rritej mosmirënjohja. Më e rënda për njeriun. Që vazhdon edhe sot, që vazhdon. Po kush ta fal këtë mallkim? Ib! Çohu, mik! Si mund të kesh kaq shumë talent, tejet të veçantë, kaq me ndjenjë e të drejtpërdrejtë? Si mund të jesh kaq i magjishëm, i lirë, me kaq guxim dhe krejt origjinal në stil? A ta falin këtë thua? S’e di. Por edhe në vendin s’të lë kush të dalësh nga tufa! Kam frikë se do të mbetesh jashtë! E di? Vetëm prej talentit të madh. Por… seç ke diçka tjetër ti, ta bën tym mendjen, t’i hup mendimet, ta tjetërson egërsinë, të mpin… E ke vënë re? Jo? E kam vënë re. Vetëm prej saj mund të shpëtosh. Të mbron perëndia mik… Është hija ime, i dashur! Edhe Ija ime. Shpirti im i brejtur brenda. Edhe malli. Janë të gjitha në një. Mund të ndodhë edhe e mira, edhe e keqja, si me çdo njeri tjetër…
NËNTOR 1944,
EKSPOZITA E PARË VETJAKE
Hajt ta rregulloje këtë punë delikate, ndryshe do të qe e pamundur. Mos duhej orkestra e tij e thjeshtë me tyrli vegla, pse jo edhe kori i grave të magjepsura, apo ndoshta një nga artistët, mik i tij, që të interpretonte një arie? A shkonte kjo atmosferë? Se bëhej fjalë për një ekspozitë pikture. E para. Lufta vazhdonte. Edhe aty rrotull. Madje tani edhe shtëpi më shtëpi. Musolinin dhe të dashurën e tij i kishin kapur dhe pushkatuar partizanët! Iu lumtë! Hm. Po unë ku e kam vendin? Në sallë? Apo midis pjesëmarrësve, të ftuarve. Muzika do të ishte e lehtë në sfond. Një gjysmë toni. Unë do të shoqëroj mendimet e vizitorëve. Pa komente. Do të jetë edhe orkestrina, edhe kori i famshëm, më tepër një kuintet, por jo, kurrsesi jo, në sallë si spektator. Ky ishte kulmi!
Kjo natë do të qe vërtet romantike, disi e varfër, por shumë e bukur dhe gjithnjë në shtëpinë e tij, drutë në zjarr, shpuza, qirinjtë, kafet, çaji, rakia (ah rakia!)… Kaq shumë intimitete të paharruara, kujtime të trishta të një jete që duket kaq e largët.
E dashura e tij i erdhi pranë. Një bukuri qiellore. Qeshte dhe befas qante me ngashërim. Ai ia mori duart dhe ia puthi i përmalluar. E shikonte në sy me një si pikëllim, që dukej e çuditshme. E dashur! Sot është dita e parë e jetës që do të bëj. Shpalos shpirtin sot! Jo, vetëm mos u harro pas pikturës. Se jam edhe unë. Kam lënë edhe unë viset e mia, Kozencën, Frashtanin, jetën atje, sikundër ti Arbërinë e vjetër. Ti duhet të shkosh, shpirt. Kjo punë të lodh. Kur të ngehesh, eja. Do të këndojmë të dy një këngë tjetër për vendin tim. Për vendin tënd. Kjo kohë për ne do të jetë shumë e bukur. Dhe për kaq ia vlen! Duhet të shkosh, shpirt. Kam frikë se do të mërzis. Kam frikë se do harrohem pas pikturës. Unë nuk mund ta prish dot jetën ty, por të dua si askush tjetër. Ti më frymëzon, më krijon një shpirt të madh, por nuk më mban zëmra të të lidh pas jetës sime, pas frymëzimit tim, pas pasionit tim. Ti je e lirë të duash, të duash edhe pikturën, edhe muzikën, edhe pasionin e shpirtit tënd. Ti je modele e madhe, një ëndërr!…
Njerëzit shëtisnin në sallonin e madh të galerisë. Pikërisht si në një ditë shfaqjeje ditën e parë, shoqëruar nga një oboe e jashtëzakonshme, zëhollë dhe gjithnjë në gjysmëtoni. Jashtë Milanos bëhej luftë. Edhe guerilet partizane aty luftonin. Binte shi. Një mot i ftohtë ngjyrë hiri. Frynte erë (dhe atij iu kujtua Stuhia) dhe kudo rëndonin tymrat e qytetit saqë të zihej fryma.
Atë natë në sallën e madhe të galerisë bëhej festë dhe dikush aty afër vinte gishtin tregues mbi një kryevepër, ndërsa piktorin e ftonin më tej për të diskutuar rreth ngjyrave. A mund të thoshte dy fjalë?
Donte të pinte një cigare. Doli në holl i rrethuar nga admiruesit e shumtë. Ndjente një lodhje tronditëse, spërkatur me një brengë pa e ditur nga i vinte. Asnjë nga miqtë e tij të rinj që kishte në Akademi nuk punonin. Ose prisnin Ditën e Madhe, ose rrinin si të fshehur, ose ngrysnin ditën me lodra. Lufta kishte rrëmbyer në gji thelbin e politikës dhe kishte marrë për vete të tjerë burra. Pikërisht në kohën që do t’i përmendte ata, i nxitur rrëmbyeshëm nga një mall i madh, dikush i foli për vdekjen e vëllait në luftë. Shumë nga të ardhurit ishin të panjohur, që rrinin-rrinin dhe pëshpëritnin sa për të ndërruar temë. Një flokëkuq më tej donte aq shumë të rrinte para pikturave të kësaj ekspozite saqë u betua publikisht për ta gdhirë në një mënyrë disi tragjike. Tingulli i oboes u bë i bezdisshëm. Tinguj të tjerë e prishnin natën e ngarkuar me stuhi e me shi të rrëmbyeshëm.
Kaq thatë mund ta vizatoje natën e ekspozitës së parë? Thatë? Pse? Kjo ka nota dramatike të forta. Stuhia. Shiu i rrëmbyeshëm. Lufta që endej si zjarr që s’po shuhej dhe tek e fundit një marrëzi që s’linte rast pa grisur të vërtetat e mbetura pezull apo dreqnitë e pavarrosura, si ato që këndonte Montale.
Të nesërmen banda muzikore po përcillte në luftë një grup të rinjsh «Bandiera rosa» dhe një oboe të ngrinte nervat në kupë të qiellit. Disa shikues, të parët e ditës së re po shkelnin pragun e galerisë. Iba doli te shkallët, pas natës së pagjumë. Në krah të tij e dashura arbëreshe. Mirëmëngjesi Milano! Të përshëndes. Ku do t’i fshihemi ditës sot, e dashur? Ajo edhe vetë qyteti ngritën supet të habitur. Ku mund të fshiheshin?
- KONGRESI I PAQES NË ROMË
Picasso: Edhe firma jote Ib, është një vepër arti!
«Kishte ardhur në Romë për Kongresin e Paqes. Më prezantoi miku imi dashur Renato Gutuzo. Gjatë darkës më ftoi të shkoj në Kanë për vizitë. Mysafir, siç i themi ne.» Ibrahim Kodra
Pablo Picasso do të takohej me Maestro Kodrën në Romë. Ishte takim i rastësishëm, apo i kërkuar, i mezipritur? Dihet vetëm që Iba e adhuronte Pablo Picasso-n e famshëm në tërë botën me një pasion të jashtëzakonshëm. E ndiqte pas në çdo hap dhe kubizmin e tij e pëlqente gjer në skaj. Frymëzohej prej domethënieve, dritëhijeve, nënteksteve, shprehjeve, figurave, lëvizjeve, filozofisë dhe në vetvete të metaforës si figurë përgjithësuese ku do të gjente strehën edhe vet…
Takimi i parë me Romën ishte befasues. Kur pat ardhur dhjetë vite më parë, kishte ndenjur vetëm një muaj nën strehën e studentëve, me përkujdesjen e ambasadës. Një kohë e trembur dhe njerëz po aq të trembur. S’dinte ku të fuste kokën. Dhe gjatë një muaj u rregulluan dokumentet për të studiuar në Milano, në Akademinë e Brerës. Studimet po edhe lufta qe një shkak i fortë që të mos shkelte herë tjetër në Romë, ndaj dhe Kongresi i Paqes do të ishte vizita e parë në Romë. Sigurisht ajër tjetër, lëvizje të lira, gdhendje fjalësh, portrete miqsh, sfida të çuditshme, dëshira të papërmbajtura. Në hollin e hotelit gjeti figurën qendrore të kongresit, Pablo Picasso, piktori i madh, njeriu i përkëdhelur nga vështrimet e grave dhe burrave, njeriu ëndërr për Ibën. Mirëmëngjesi, Picasso i madh! Jam Ibrahim Kodra, prej Shqipërie, piktor i ri, kongresist edhe unë, kam fatin e madh t’ju takoj! Edhe unë, iu përgjigj Picasso, kam fatin të shoh një piktor seksi, një djalë tjetërsoj! U ulën. Pinë kafen. Ke marrë punë me vete? Po, dy. A i shohim bashkë? Si jo! Nder i madh! Po më nderon shumë djalosh. Kam frikë se na dëgjon Modiliani me Pol Eluarin, kokëkrisurin. Iba po dridhej. Drejt e në provim. Dhe ndodhi që Qytetin në bregdet Durrësin e tij ndryshe, detin domethënës, diellin e deformuar, retë dhe shkëlqimin, figurat me një shprehje ndryshe, do t’i shihte Picasso. Pas pesëmbëdhjetë minutave buzështrënguar dhe me sy të mbledhur pak në lartësinë e duhur, bëri një hap pas. Kjo paska domethënie të bukur dhe një metaforë që s’e kam ndeshur kund. Duket që e ke në shpirt vendin tënd, detin tënd dhe mjetet shprehëse janë vendosur bukur dhe rrinë mirë. Ja dhe firma jote. Edhe kjo qenka vepër arti! Dhe qeshi, pastaj e shtrëngoi në krahë piktorin. Ruaje këtë stil të rrëmbyer Ib. Ec përpara djalë. Të nderoj shumë. Faleminderit miku im i madh! Nderi i takon Shqipërisë sime… Picasso qeshi, një e qeshur e ajrët që Ibës i mbeti e gdhendur në mendje.
Të nesërmen u gjendën prapë së bashku në Rome Open Tour. Zumë vend në ulëset e katit të sipërm, dhe tanimë të gjithë ishim gati ta pushtonim Romën me dashuri! Njohje të reja. Pranë tij qëlloi Pol Eluard. Poeti i mrekullueshëm. Xhiroja e autobusit ishte e njëjtë si dy pika uji me ditën e mëparshme. U ndalë pak dhe duhej të zbrisnin para bazilikës Santa Maria Maggiore, të mahnitur. Kundronin çdo detaj, pastaj me një ndjenjë peshe të lehtë ndoqën me sy e me këmbë zigzaget e tatëpjeta të rrugëve me kalldrëm, për të arritur para Coloseum-it, një nga shtatë mrekullitë e botës së lashtë. A do të vinte ndonjëherë rasti të shihte Piramidën e Keopsit, apo mrekullinë e jashtëzakonshme me emrin e madh të Babilonisë me kopshtet e sa të ngritura në imagjinatën krijuese, pse jo edhe në Shtatoren e Zeusit në Olimp dhe ajo tjetra në miniaturë dhe e kudondodhur në miniaturë! Gjithçka mund të qe e mundur. Dhe bota do të bëhej gjithnjë e më e vogël dhe nuk i hynte dhe aq në sy as Kolosi i Rodosit, as Tempulli i Artemidës në Efes, apo edhe Mauzoleumi në Halikarnas me gjithë Farin e Aleksandrisë, të sjell në mendje Bibliotekën e famshme e të harruar. Sigurisht botës kishe ç’i shihje dhe jo vetëm në Itali. E megjithatë Roma mbahej gjithnjë në krye të listës me veprat që mbijetuan deri në ditët tona, si Coloseum-i, për shembull. Autobusi do të bënte shenjë të ndalonte disa metra larg Harkut të Kostandinit, si të ishte një portë kontrolluese për të hyrë në oborrin e Coloseum-it. Ky hark në përkujtim fitoreve të Konstandinit (315 k.K). Burrat dhe gratë, artistët e mëdhenj zbritën duke u shtyrë nga kureshtja po edhe nga të kthyerit që hipnin në autobus, të cilët sapo kishin kryer vizitën në Coloseum. Kjo mrekulli nga afër dukej edhe më madhështore. Fotografi të shumta para mureve të larta, në grupe e vetëm. Fotografët duket se qenë më të shumtë se turistët. Biletat dhe padurimi nëpër shkallët e gurta. Dukej sikur ecnin nëpër këmbët e tyre nja njëqindmijë skllevër hebrenj nga Lindja e Mesme (një botë aq e trazuar edhe në vitet 72-80 kur u ndërtua kjo kryevepër. Secilit prej artistëve të Paqes u vjen ndërmend edhe perandori zjarrvënës, Neroni i zi, që pikërisht në këtë vend, kishte ndërtuar pallatin e tij. Iba lexoi shkaras se themeluesi i Coloseum-it ishte perandori Vespas pikërisht në truallin e Domus Aurea, që të bëhej qendër për gjithë romakët. Emri i kohëve më të vjetra ishte «Flavian», sipas dinastisë që
mbante fronin. Ndërsa të gjitha bota e sotme i ka harruar dhe mbeti vetëm një: Coloseum.
Padyshim që secili prej tyre shpresonte që aty të luheshin filma me themeluesit, kryengritësit, gratë e burrat e asaj kohe, me aristokracinë dhe jetën e atëhershme, ndoshta ata filma do të qenë projekte fantastike. Përfytyrimi ndizej si me magji nëpër korridoret dhe kthinat e shumta ku kalonin gladiatorët dhe kafshët. Gjithashtu përfytyronin edhe ndezjen e publikut, gazmendin, pasthirrmat, klithmat, shpërthimet e të qarave që ngriheshin në kupë të qiellit. Edhe argëtimi aq emocionues i asaj kohe dukej se përshkallëzohej brenda një lodhjeje të bukur. Aty të krijohej përshtypja iluzore, se çdo gjë dukej si e vërtetë dhe vijim logjik i asaj kohe. Mund të merrje informacione të saktë në çdo kthinë, kënd, korridor, hapësirë, shkallë dhe kudo të ndodheshe. Iba vërtet u mrekullohej. Nuk ndahej as nga Picasso dhe as nga Eluari. Aq të këndshëm të dy. Duket se Eluari kishte njohuri të gjera për këtë kryevepër të njerëzimit, histori të ndryshme lidhur me të, si dhe ndonjë kuriozitet tjetër. Një diell i bukur ndihej se do t’i bezdiste, por rrezet e tij magjepsëse të rrëmbenin në krahë. Një çast u ulën të tre në shkallë. Në atë «strehë» kolosale s’të mbetej tjetër veçse të meditoje.
Coloseum-i, në formën e një elipsi, në dimensionet 187 metra me 155 metra, në lartësinë marramendëse mbi 50 metra, mund të akomodonte mbi pesëdhjetë mijë shikues. E merrja me mend brohorimën shurdhuese të zërave njerëzorë që do ta kenë shurdhuar komplet Romën. Arena e drunjtë, domethënë me dërrasa që u shtrohej përsipër një shtresë rëre e verdhë të quajtur arena që i dha emrin e madh! Çfarë argëtimi makabër luhej aty! Luftë me gladiatorët, ekzekutime të dënuarish, therje spektakulare kafshësh, trimëri kokëkrisur, bukuri mrekulluese mashkullore, karaktere të vërtetë burrash, po edhe të kundërtat poshtëruese. Njeriu për njeriun është ujk! Iba qëndroi paksa. Lexoi: Beteja e fundit e gladiatorëve në Coloseum është zhvilluar në vitin 404… Për fat të keq egërsia njerëzore aty është ngritur si monument.
Iba qëndroi edhe pak dhe lexoi: tërmeti i shek. V e goditi Romën dhe dëmtoi rëndë strukturën e Coloseum-it. Muret rrethuese të dëmtuar rëndë dhe platforma e arenës gjithashtu, kthimi për një kohë të gjatë në varrezë dhe më pas edhe si kështjellë mbrojtëse. Përsëri mure të shembur nga një tërmet i tretë në shek. XIV. Rekonstruktimi dhe përkujdesi për të filloi vetëm me Papa Benediktin XIV që ngriti kryqin brenda tij.
U kënaqe Ib? Shumë. Do t’më marrë malli për ta parë sërish. Vjen, shtoi Picasso. Vjen, sepse e bëre tëndin, prandaj. Të vura re. Po pse të pëlqeu më tepër. Iba u mendua pak. Mos e lodh djalin Pablo, kërkoi Pol Eluari. Më mirë bëjmë një foto. Ta kemi kujtim. Dhe ashtu bënë. Me vete përtypte shenjat konvencionale që kishte ngjizur në tru. Do t’i duheshin ato si mujëra fjalë dhe sidomos për raportet e mbivendosura, si shkatërrimi që bëhet themel i rindërtimit. I bëhej ndërkohë se aty po kalonte edhe një grup aktorësh të veshur me rroba të lashta luftëtarësh romakë, e më pas ata dolën prej Coloseun për të mbajtur frymëm jashtë mureve madhështorë, si mbrojtje e vetishme dhe e sigurtë. Rruga në këmbë për tek autobusi i radhës, sepse do të ngjiteshin te kodrina me pallatet e lashta Palatino, e pastaj edhe drejt gërmadhave të forumit Foro Romano. Të shëtisje Romën brenda një dite qe e pamundur. Po edhe një tjetër kulturë. Rroftë Kongresi i
Paqes.
Pol Eluari, sapo u kthyen në hotel dhe po shihnin pikturat e varura në mure, të paspartuara bukur, i tha: Më bëri përshtypje përqendrimi yt Ib.
Vërtet? Kam idenë mos isha më shumë indiferent. Kjo është piktura jote?
Po. Do gjej pikat e përbashkëta me ty.
Dhe ndenji shumë përballë saj. Shumë. U lodh edhe Pablo me padurimin e vet karakteristik.
Na thuaj një fjalë, Pol, i tha ai mikut të tij. E vure në siklet djalin.
E thjeshtë, Ib. Ti do të kesh të ardhme, duket. Por që tani po ta them formulimin tim: ti je primitivi i artë i kubizmit! Naa, mos e shkruaj, tha. Se mund ta tjetërsoj të formuluar ndryshe. Ku i dihet, mendje është…
Dhe ç’mendje se! – përvijoi një ironi shkrepëse të Pablo Picasso. Pol Eluari u përkul thellë. Iba qëndronte si në ethe midis dy kolosëve…
Komentet