«Përsëri një trinitet. Ungaret, Montale, Kuazimodo. Në krahasim me triptikën e poetëve spanjolle, janë më homogjenë nga pikëpamja tipologjike. Përfaqësojnë denjësisht hermetizmin italian. Me novelistët Montale dhe Kuazimodo kam pasur shoqëri të ngushtë.
Kur Kuazimodos iu dha çmimi Nobel, ndodhesha në Gjermani për një ekspozitë. U gëzova shumë, por edhe u shqetësova. Në shtypin gjerman nderi që iu bë Kuazimodos pasqyrohej gjerësisht me analiza për veprën poetike, me komente të shumta. Ndërsa në shtypin italian publiciteti ishte më i vakët. CORRIERE DELLA SERA, njëra nga gazetat më të mëdha të Italisë, kësaj ngjarjeje të një interesi më tepër se evropian i kishte kushtuar vetëm një lajm prej disa radhësh.
I skandalizuar nga ky qëndrim, sapo arrita në Milano ia shpreha menjëherë redaktorëve pakënaqësinë…
E vërteta qe se në CORRIERE DELLA SERA ishin të xhelozuar. Në këtë gazetë, që nga viti 1948 punonte si redaktor Euxhenio Montale. Ai pranohej prej kohësh si poeti më i madh bashkëkohor në Itali.
Montale i kishte kryer studimet për gjuhët dhe letërsinë klasike duke qenë nxënës i eruditit të njohur Sivori.
Më parë kishte punuar si gazetar në «Primo tempo»; «Solario»; «Mondo». Edhe për mua ai ishte poeti më i madh bashkëkohor në Itali.
E njoh mirë poezinë e Montales. Kjo më ka krijuar lehtësira në gjetjen e zgjidhjeve kompozicionale, kur realizova ilustrimet e grafikave për librin ceremonial «50 vjet poezi»; kushtuar krijimtarinë shekullore të këtij poeti.
Më ka ndihmuar gjithashtu në ilustrimin e këtij libri edhe përvoja paraprake në ilustrimin e poezive e poezive të bukura të Vitorio Serenit, të poetëve të tjerë italianë e kosovarë. Fillimet e mia në ilustrim janë larg. Në Tiranë kur isha ende nxënës, kam realizuar kopertinën e romanit të bujshëm «Sikur të isha djalë».
Euxhenio qe i interesuar për ilustrimet. Ditëve, kur përgatisja ciklin e grafikave jemi takuar shpesh dhe kemi qëndruar gjatë. Pas botimit ai më dhuroi një vëllim të firmuar. Kur mori çmimin Nobel, më ftoi në shtëpi në rrethin e miqve me të cilët festoi kurorëzimin e merituar.
Tek ai ndërsillen dy qarkullime të tërthorta. Në fillimet poeti kërkon filozofin. Në maturi filozofi kërkon poetin.
Filozofi e kërkon poetin në fazën e maturisë, jo se poeti ka filluar të largohet, se mungon, porse në rrethanat e zgjerimit të vizionit filozofik mbi botën, jetën, njeriun, kërkohet përsosja paralele e mekanizmit të poetikës. Sepse, në fund të fundit, ky mekanizëm është parësor. Është ai që i ka bërë thirrje filozofit dhe jo e kundërta.
Qendrën e filozofisë poetike të Montales e përbën kërkimi i së vërtetës universale mbi njeriun dhe jetën.
Përgjatë vrojtimeve të fillimit ai «Shpesh të keqen e jetës ka përjetuar», megjithatë përpiqet të shpresojë tek e mira. Kërkon «lulediellin e marrëzuar nga drita», por nuk e gjen. Përkundrazi, shikon si… «Fiton e keqja. Rrota nuk ndalohet». («Eastburne») në këtë rrotullim makabër zbulohet fati i tjerrtë i kohëzgjatjes mikroskopike të jetës. (Jeta është e shkurtër. Jashtë bie shi.)
Dhe në shi, era e vonuar. Vdekja. Kjo është e gjitha: «Vdekja që jeton».
Në poezinë spanjolle dramaciteti buron nga destinacioni i karakterit të njeriut spanjoll. Tek Montalja dramaciteti është e ndërgjegjshmërisë mbi fatalitetin e jetës dhe të njeriut.
Fataliteti i njeriut është hemisfera e dytë i zbuluar nga vëzhgimet intensive. «Një hije, – ajo unë jam»… «Hiçi në shpatullat e mia dhe boshi brenda meje». Ai ka sigurinë dhe bindjen se «Vetëm këtë sot mund të themi: atë që nuk jemi».
Të jesh a të mos jesh… Është shumë më tepër se «Të rrosh a të mos rrosh». Një e vërtetë më e universalizuar…
– Piktura «Kodra» bashkëpërkon me të dy galaksitë poetike. Kam vënë re se me hermetizmin italian ju ndërlidh ideja e gurëzimit të njeriut, e burgimit të tij brenda lëkurës së vet.
– Me poezinë spanjolle dhe italiane ju lidh një unazë e kaltër: deti. Deti jo vetëm si motiv, po edhe si këndtrajtim konvencional…
– Megjithatë ndryshon përmbajtja e konvencionit.
– Deti në poezinë e Maçados përfaqëson lindjen dhe rilindjen, vazhdimësinë e jetës, përjetësinë. Përreth tij grumbullohen yjësi elementesh simbolike si burimet, uji, rrjedhat. Tjetër gjë është vizioni konvencional i Montales ndaj detit. Bregu ligurin, vendlindja e poetit, ullinjtë, deti vetë, barkat, të përsëritura nga njëra skenë në tjetrën ndërmarrin funksione të shumëfishta. Ato janë dekor poetik, por mbi të gjitha janë objekte që tjetërsohen në qenie të shpirtëzuara. Kjo mundëson krijimin e raporteve njerëzore të poetit të shpirtëzuara. Kjo mundëson krijimin e raporteve njerëzore të poetit me secilin prej këtyre elementeve. Shpesh poeti e sheh veten të trupëzuar shpirtërisht tek çdonjëri prej tyre. Pra shumëzon vetveten. Skenat e bregut të Liguries, me ullinj, xunkthe, batica dhe zbatica, me pyje të vdekur algash, yje deti, popullohen nga shumëfishimi simbolik i Euxhenio Montales.
Sidomos deti është poeti:
DET…
ti më ke thënë më së pari
që fermenti i vogël i zemrës sime
është një çast yti;
që e kisha në thellësi
ligjin tënd të rrezikshëm:
të jesh i gjerë dhe i larmishëm
e njëkohësisht i qëndrueshëm
të zbrazem nga çdo ndyrësi
ashtu si bën ti kur flak në brigje
midis grumbujsh të algave dhe të yjeve të detit
rrënimet pa vlerë të abysit tënd…
Në damarët e Montales i pulsonte gjaku i navigatorëve të mëdhenj gjenovezë…»*
* (Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)
HAKMARRJA E VETVETES
Po e dëgjoja me vëmendje rrëfimin e këtij djaloshi të mësuar që më erdhi mik në një natë të errët, pa yje dhe të mbushur me erë e suferinë. Ishte nata e gjatë, plot vuajtje që përjetonte Shqipëria ime, kredhur në një trishtim të thellë pa kisha e xhami. Kushdo që më ka ardhur mik në shtëpi ia kam treguar në regjistrimin tim në magnetofon. Se edhe këtë e bëra gjënë time. Dhe e vuaj shumë…
«…Vdiq? Vërtet? Ç’thua more derdimen! Nga nepërka? Iu hodh me egërsi mbi gjoksin e hapur! E çë… ç’domethënë kjo? A nuk e pret kryq vendin ku ajo monstër e kafshoi? A nuk ia thithët gjakun? Kjo–ë–shtë–e–tmerr–shme! Me sa duket nuk e kuptoni fare ç’ka ndodhur! Më duket se kisha ngrirë. Vdiq, studenti nga një fshat i Elbasanit, Myrto Zela, i vitit të parë, në ditën e parë të luftës së shpallur kundër fesë, duke shkulur gurin e parë të kishës në manastirin e bekuar të Shën Vlashit. Ne përshkonim rrugën me pluhur me një makinë të zbuluar drejt manastirit. Këndonim. Lëkundeshim sa andej–këndej dhe sërish i shtronim në dru fjalët e këngëve revolucionare. Flamuri i kuq mbi ZIS–in e hapur tundej si çdo flamur në erë. Te sheshi i manastirit, teksa ZIS–i po rrotullohej me shpejtësi të vogël unë u hodha nga spondi dhe «fluturova» mbi barin e njomë. Ishte fillim qershori. Provimet ende s’kishin filluar. Sa e pashë atë që po kalonte aty, u çudita dhe e ndjeva se duhej ta takoja. Dhe ashtu bëra. Ajo, si gjithnjë, «u tremb» nga e papritura. Vëllaçko? Ç’kemi? Kur paske ardhur? Ja, i tregova, kemi ardhur, do ta shembim! Ju? Na thanë se do ta shembë ushtria! Ç’ne! Do ta shembin studentët dhe ata të shkollave të mesme të Durrësit… Atë dikush e thirri dhe ajo iku. S’u duk më. Aksident që ditën e parë. Kishim ardhur të mbushur me një moto të madhe dhe e gjitha u kthye në rëndomësi, në fatalitet. S’dinim ç’të bënim. Ata, më të vegjlit, domethënë dy ose tre vjeç më të vegjël se ne, ia kishin therur vrapit përmes rrugëve me tym që ndërthureshin plot udhëkryqe drejt Durrësit, ish–kënetës dhe detit. ZIS–i i flamosur se ku qe fshehur, s’u mor vesh. Ndoshta ia kishte mbathur drejt spitalit me djaloshin e vdekur, me Myrton e shkretë, «dëshmorin e parë të luftës kundër fesë». Ne na mbeti në prehër dhimbja dhe s’dinim ç’të bënim me të. E shtynim tutje ajo nuk largohej, e afronim dukej sikur na hidhej në fyt. Dhimbja na përfshiu me shpejtësi skëterrë. Pastaj, pas pak, rreth e qark manastirit vumë re që sorollatej e lirë. Dhe ky i fundit, manastiri i famshëm që shëronte sëmundje dhe shpëtonte të kërbunjurit e kësaj jete, u fut në vorbullën e një rrëmuje që s’kishte zot ta merrte vesh. Do të donim të na rrëmbente në krahë, por nuk ndodhi asgjë. Besonim se mund të shfaqej së shpejti në rrugën me pluhur nepërka e gjëmës. Pedagogët edhe ata qenë fshehur. S’u mor vesh kurrë pse ndodhi ashtu. S’mund të dënohej njeri në atë kohë në Shqipërinë tonë socialiste për urdhra e për iniciativa revolucionare. Përkundrazi! Ai që hodhi kazmën e parë mbi manastir gjeti vdekjen! Ai po, mund të ndëshkohej rëndë: për atë që nuk bëri dot, për atë që nuk arriti ta çonte deri në fund. Vdekje qesharake… A duroheshin këto? E ndieja se «kandidatët» studentë duhet të rrinin sipër livadhit dhe mbanin shënime. Asnjëherë nuk ndodhte të mbanin shënime në leksion, kurse në kohën e lirë blloqet e tyre të kuq mbusheshin plot me shënime me stilolapsat e kuq! O tmerr! Një korrespondent vullnetar nga të fshatit s’di nga doli mes nesh. Vdiq? Pyeti. Vdiq, i tha një shoku im afër. Askujt nuk ia mban të shkojë te muri për ta prishur. Ja, i shikon kazmat e gurit si prehen mbi bar e tym? Ato flasin më shumë se njerëzit. Dikush qe ngjitur në kambanore dhe u dëgjua tingulli i fortë i kambanës. Vetëm dy herë dhe reshti. As u kujtua njeri të shihte andej. Pse nuk vazhdon aksioni? – pyeti korrespondenti vullnetar, nga Shënavlashi, besoj. Nuk e dimë. Ne nuk folëm por ngritëm supet. Policia? S’ka ardhur kryetari i Degës? Si? Ne u drodhëm. I pëshpërita shokut pranë dhe ai uli kokën. Mirë e ke, duhet të zhdukemi. Se, dëshmitar na duhet të jemi, ajo na mungon. Ikim. E pëshpëritëm, e menduam, por askush, vinim re, nuk po lëvizte. Megjithatë i pari mbërriti sekretari i parë i rinisë. I njohur, kaçurrels, bardhosh (emrin më duket se Bardhosh e kishte!), i qeshur me një nur të zi mbi plagët e buzëqeshjes, hyri mes nesh. Kjo është thirrje e partisë, duhet të hidhemi në sulm. Të rrëmbejmë kazmat dhe ta shembim. Ai rrinte drejt, hell, dhe sikur i këngëzonte fjalët me përtim. Ku janë profesorët? Pyeti ai i tmerruar. Tani vijnë shokët e komitetit të partisë. Më duket se paskeni ardhur të shkrehur fare! Sekretari i gjorë rrëmbeu kazmën e gurit me çek të gjatë dhe u turr nga kisha. O–bo–bo! Bërtiti. Nepërka!…
Humbi nëpër studentët e frikësuar. Profesori i fundit i gjeografisë, i miri Vasil Naço, doli si mënjanë dhe dyllë i verdhë i tha diçka nëpër dhëmbë sekretarit dhe vajti të ulej diku. Vura re se ai mezi priste të iknim ne të parët. Ia lexova qartë në sy, sido që nuk e jepte veten. Përfytyroja, duke parë lëvizjet e handakosura të njerëzve, të njohur e të panjohur, sikur po luanin një akt të një baleti klasik. Dukej sikur ne po shkruanim elegjinë tonë të pa menduar kurrë. Ndoshta një valle epike nga ato të veriut mund ta ngrinte diçka moralin. Unë dhe Rauf Tabaku vinim nga Berati, vendi i kishave dhe i xhamive, i shtëpive më të bukura në botë, i tragjedive shekspiriane dhe i lëngatës së madhe. Të dy u pamë në sy. Jo. Ne do të rrimë. Aq duan, e kupton. Ç’humbje e madhe! Të dy ne… As na i merrte mendja! M’u duk se tej në thellësi deti na solli një gjëmim të largët. Turp e marre. Teksa shkruaj kam përpara syve Bardhin dhe Vaso Papain. Vaso që nuk lë rast tragjedie pa e ngritur një përmendore fjalësh, nëpër shkallët e të cilave ngjiten dhe zbresin vetëm djem e vajza, studente apo shkollarë, sepse aty ecën me ritëm të përveçuar e mbrapshta dhe koha e mbaruar. Nëpër shkallë gremiset së pari vdekja, vdekja e Myrto Zelës, nga një fshat i thellë, emrin s’ia mbaj mend. Vdekja duhet të luajë në skenë një valle të çmendur plot duf e shkreptima, me krahë shqiponje dhe duke shkelur nëpër shkrepa Bjeshkësh të Namuna, e therur mbi barin alpin. Nëpër ato shkallë, duke ardhur rrotull manastirit të Shën Vlashit humbi edhe korrespondenti vullnetar, u tremb komunisti sekretar i parë i rinisë, që mbante emrin Bardhosh dhe një mbiemër me siguri e kishte. I mbahej paksa goja dhe ia ngjitën menjëherë: gagaçi! Kurrë nuk më ra ndërmend…
Po, më kujtohet, në Tiranë kur bezdia thyente këmbën, por të përthyhej kaq keq këmba në ditën e parë të aksionit, tashmë të mbetur pezull në ajër që në çastin kur Myrto Zela ra i vdekur në tokë. As korrespondenti vullnetar nuk shkroi dot një rresht për vdekjen e tij, kurse shpifja ishte vërtet elegante, një gënjeshtër me brirë, se kisha e Shën Vlashit ishte prishur nga rinia heroike. Nuk më është hequr nga mendja kurrë ky fakt. As sytë e përlotur të profesor Naços s’mund t’i harroj. Aty mund të luhet partitura makabre dhe e mullosur e tmerrit makbetian që na përfshiu atë mëngjes të gjithëve. Ata që kanë qenë aty e dinë. Dhe të thuash të vërtetën ajo ditë «heroike» u mbyll vërtet stoikisht, duke u mbajtur gjallë nga këmbët e drobitura, me një shpirt të lodhur. «Nuk pati asnjë hollësi, shkruante korrespondenti vullnetar, sepse prej kohësh kisha mezi priste të shembej!» Kësaj i thonë hollësi gazetareske, gjetje e bukur!? Askujt tjetër, përveç atij djali të trembur s’mund t’i shkonte nëpër mend kjo që shkruante. Më ra në sy drita e mekur në sytë e mikut tim Rauf Tabakut, që më përmendi mëngjesin gala, sikur të ishte një shfaqje në Opera. Luhej një vals atje, më duket nga të Shtrausit, për t’u hequr me shpejtësi nga skena. Para se të niseshim ishin menduar edhe detajet. Ne do të vinim çdo ditë në Shënavlash, kështu ishte menduar. Do të punonim e do të hanim drekën e marrë me vete. Por gjithçka u prish. Nuk pati aksion. Ne prisnim si mjaft të tjerë. Pastaj ikëm duke marrë këmbët në krahë, të paktën deri te stacioni më i afërt i trenit në Sukth. Te vila e Zogut, ku flinin zyrat e drejtorisë së NB. Një nga shoqet tona, atë nuk e pashë më, veç asaj flakërime, më pëshpëriti diçka dhe u pengua papritur. E mbajta fort. Faleminderit. Ditë ters, belbëzoi. Dhe me diell, pale! Pata një ndjesi të çuditshme, një lloj turbullimi. Mbaroi dhe aksioni ynë, thashë. Sa e filluam dhe u tret. Shoqja ime, mbështetur tek unë, më tha se s’mund të na linin kaq kot, sa të mos e festonim suksesin tonë të madh! Ironi therëse, ashtu e hollë, fine. Shoqja, e cila bënte sikur nuk ecte dot, dukej me një fytyrë prej ajri. E çiltër dhe e ngrohtë. Shikonte larg, pëshpëriste diçka të harruar dhe mbahej krejt e pavëmendshme. Lodhja ose më mirë rraskapitja prej atij mëngjesi ishte vulosur në fytyrën e saj. Peizazhi i asaj paradrekeje nuk ishte ky që njohim sot, sepse gjithçka e ka afruar autostrada, ndonëse pa ndonjë farë arti. Kurse atëherë, në vitin 1968, ishte vërtet sfilitje të kaloje andej, që mund ta tregoje më pas si një sëmundje lënguese, që teksa shikoje Marjetën edhe e dëshiroje, dhe këtu s’ke pse çuditesh. Mos u trembe Marjeta? Më duket se ke temperaturë. S’di as vetë se si më hipi një damar evgjiti, m’u përzjenë krenari e marrëzi së bashku, asaj nuk i kujtohej mëngjesi dhe mua më erdhi ta shtyja tej e pastaj të tallesha, sepse ajo më lëvrinte në majë të gjuhës. Nuk po të kujtohet Myrto Zela? As nepërka? As vdekja? Ç’thua? Do të lë këtu në mes të kësaj fushe gjersa të vijnë mendtë dhe hajt të të gjejnë! Mendimi më përshkoi si rrymë dhe unë menjëherë u dorëzova, pa kurrfarë ndjesie. Çudi, meqë asaj i erdhi mendja shpejt nuk e mora për lajthitje. Në mesin e studentëve ndodhin gjëra edhe më të mëdha, të çuditshme po se po. Lajthitja është më e pakta…
E gjetëm stacionin e trenit pas nja dy orësh. Të vinte keq kur i shihje vajzat të çjerra nga këmbët. Kurse treni erdhi shpejt. Sapo u bëmë të gjithë bashkë në vagonin e gjatë, na erdhën pranë mbrëmjet e harruara, por përfytyrimi mbeti pas, sepse dielli i fortë të përfshinte në tjetër energji që ndizte me flakë dritaret e vagonit. Marjeta dhe jo vetëm ajo u mbështetën në pezule dhe po i mbanin kokat jashtë me flokët që ua merrte era. Një pamje vërtet emocionuese. Zërat e ngritur më tepër se e zakonshmja bënin përshtypje dhe njerëzit kthenin kokat pas dhe anash. Kushedi, mendoja, mund të zëmë ndonjë punë me këto prishjet e kishave e të xhamive. Si në ethe. Se atje me siguri donin ndonjë që të njihte arkeologjinë, ose edhe fushat, malet, grykat. Ndoshta mund të kishim fat dhe na ecte. Isha futur në të thella, imagjinoja lëvizjen e skëterrshme dhe nuk më binin në mendje pasojat. Madje po më bëhej e gjithë kjo shfaqje makabre me një ritëm të llahtarshëm, me mizaskena allasoj, me një atmosferë të përçudnshme. Kush jeni ju, që dashkeni këtë lloj pune? Nuk iu përgjigja zërit të brendshëm. Nuk do të na lejonin të merreshim me shembje kishash dhe objektesh të tjera kulti? Ndoshta thjeshtonim edhe kohën. Domethënë të shkonim dhe të vinim, vetëm sa për t’i parë, se kishat apo xhamitë i prishnin korrespondentët vullnetarë dhe sekretarët e paepur të rinisë. Më doli para syve Myrto Pela dhe u drodha. Më dha një ditë një arançatë, mbaje më tha, sot e kam festë, këmbyem unazat, ah, ajo është e ekonomikut, erë, më duket dhe engjëll… Tunda kokën dhe m’u krijua një pështjellim, aq e gjallë ishte figura. E mbante në duar unazën e tij të thjeshtë, hiq e vër nga gishti i mesit të dorës së majtë, duket që s’ishte mësuar. Ia pranova arançatën me shije pjepri dhe po lëvizja edhe unë gishtërinjtë. Kishe rënë brenda Myrto? Ai qeshi duke hapur fytyrën e bardhë dhe që atë çast më dhuroi një kënaqësi të veçantë… Po, po, brenda që ç’ke me të… Të paktën kur të largohemi nga Tirana do të jemi bashkë dhe kjo me siguri që do të jetë një mbrojtje e madhe. Nga se? Epo ne brinjë zogu kemi, ushtër, të njomë, thyhemi lehtë ndaj dhe mbajmë njëri–tjetrin. Ku e ke të fejuarën? – e pyeta. Iku me nënën time dhe do blinin diçka. Vërtet? Ai qeshi. Është e mahnitshme Marga! Mbeta gojëhapur. E njihja Margën, zeshkanen e ekonomikut. E njihnin edhe të tjerë. U drodha. Mos është edhe ajo në tren? I bëra gjërat lëmsh. Këtu në vagon s’bie asnjë kambanë! S’ka alarm këtu. Rrëmujë, vetëm rrëmujë. Askush nuk e çan kokën. Dëshiroja që përfytyrimi im të rrinte dhe ca, se sigurisht që përfytyrimet ikin lehtë, po le të rrinte edhe ca meqë m’u kujtua ajo skenë e bukur, megjithëse më mundonte një ndjenjë e paarsyeshme dhe pyesja veten, mos po e tregoja sheshit që isha thjesht një egoist? Befas u tremba. Marjeta erdhi pranë meje. Pa shikoje si më është bërë koka? Unë pashë një gëmushë të harlisur që s’merrej vesh as fytyra dhe kurrgjë tjetër. U bëra gati mos së andejmi mund të dilte papritur fytyra dhe prita gjithnjë në heshtje. Por ama brenda meje ishte edhe Myrto Pela. Zbulohu Marjeta, largoji flokët. Ke aparat ti? Jo. Aparat ka vetëm Çeliku. S’e dija. Çeliku? Ai syshtrembri? E, ai, ai! Sa i ëmbël që është, do vete ta gjej. Fytyra e Myrtos brenda meje këtë radhë m’u shfaq e rreptë. Do ta gjej, tha dhe do ta sjell para teje! Ç’lidhje ka me mua? Fytyra e tij dhe ai vetë po bëheshin nervozë. Nuk e mbante vendi nganjëherë, ngrihej e ulej brenda një çasti të vetëm, bënte gjeste të çuditshme. Myrto Pela nuk binte në sy, por hera–herës shfaqej papritur ndryshe nga ditët e tjera dhe të linte pa frymë, qeshte sa mekej, pastaj befas zymtohej. Ta them hapur fare: si moti në prill. Pastaj lëviza nga vendi aty në ndenjësen e gjerë të vagonit. Ku ta kenë lënë? Ndoshta në morg. Kërkova me sy profesor Vasilin dhe meqë nuk e pashë mendova se do të ketë shkuar në morg. Po ne? Balli m’u mbush me djersë të ftohta. Kjo ishte shenjë e tronditjes së madhe. Ai djalë kishte provuar dashurinë dhe e kishte të sigurtë parajsën, kishte njohur artin e saj, pat provuar shijen e asaj ndjenje të hollë të shpirtit të lartësuar, nën efektin e një muzike hyjnore, pa të cilën jeta jonë vetëm fizike do të kthehej në një vulgaritet pa anë e kufi. Myrto Zela me dashurinë e përjetuar e bëri jetën e tij më të lehtë e më të bukur, mendova, ndërsa fytyra e tij po më shfaqej e merakosur. Ata, të tjerët rrotull nesh, ndjejnë ndoshta zilinë e pakuptueshme për studentët. Herë të tjera më bëhet se ata ndjejnë dhe kënaqësinë që ata janë pranë nesh dhe ne aty afër tyre. Kjo kohë që jetojmë është vrasëse, mendova dhe një fije djegësirë e keqe më kaloi në trup e në shpirt. Do ta donim dhe ëndërronim që ajo të mos ishte kurrë vrasëse, por e bukur si dashuria e Myrtos…
Më duket vetja i lodhur me kohët e jetuara dhe s’di pse sot mendoj për atë ditë, por sidomos edhe për jetën e atij djali që iku rrëmbyeshëm dhe u harrua menjëherë, tronditshëm, me një dhimbje të egër që vazhdimisht na djeg e na djeg. Ndihem i lodhur me kohët dhe për më keq edhe me kohën që jetojmë. Vërtet kjo nuk shemb kisha e xhami, por ka hedhur përtokë si pa pikë vlere njeriun. Pale shpirtin e tij. E ka dreqosur krejt! Unë nuk shkruaj kujtime, boll janë ato që shkarrashkruhen gjithandej. Mirëpo askush nuk e vë gishtin mbi plagën ku vërtet dhemb. Bëja qejfin, shefit… Shemb shtëpi me tritol… Vidh, gënje dhe mashtro me art! Ulërima më e keqe që më zënë veshët dhe, ndërkaq, gjithnjë më del para syve fytyra e dashuruar e shokut tonë, që humbi jetën sa ceku gurin e kishës, ditën e parë të mallkuar, duke mbetur dëshmor i askujt. Në kohë të këqija, s’di ku të fshihesh. Ndoshta prandaj dhe ikim. Ikim nga sytë këmbët. Mbase dhe Myrto do të kishte ikur, ose fëmijët e tij e të Margës. Nostalgjia për atë njeri, sidomos për ne që e kemi njohur, është shumë e dhimbshme. Dhe pastaj, Marga… Përpiqem ta mbaj veten. E shoh gati përditë në rrugën time, të plakur e të kërrusur por që ende e ruan bukurinë mbi fytyrën paksa të zeshkët. E di që mbeti vejushë (për të qeshur!) e një fejese, ndërsa miku ynë e humbi jetën aq kot dhe aq thekshëm. Nxitoj se nuk di ç’t’i them më. Nxjerr një faleminderit dhe largohem, s’di as vet për ku. Sa për t’u përfshirë në turmë, e cila e asgjëson personalitetin. Kap veten nga krahët që të mos iki më larg se ç’duhet. Më dhimbset lëkura ime. Thjesht egoizëm dhe kaq. Ankth. Dhe fytyra e Myrtos më vjen sërish e ngrohtë, e fisme, e lodhur. Më duket se do të jetë ende atje, në morg…»
Më çmend ky tregim i atij djaloshi dhe i shkruar me aq ndjenjë. E kam mësuar përmendësh. E vlerësoj në çdo fjalë. Dhe e tregoj shtruar me një fuqi të fshehur brenda vetes, fuqi e pabesueshme, se ne, bijve të larguar prej kohësh zemra çdo çast rrihte me ritmin e zemrës së vendit, herë duke dëgjuar radio Tiranën, herë përrallat e mbrëmjes, here përmes të qeshurave të mrekullueshme të Matildës. Ah Matilda!… Por sidomos duke përjetuar shkatërrimin e kishave e xhamive. Të duket sikur një dorë e fshehtë merr hak në mënyrë të çuditshme e aq të shëmtuar. E, sido që të mendoj tani, ai ka qenë një realitet i tmerrshëm…
MOS TË HUMBTË FARA E SHPIRTIT
IBRAHIM KODRA
«Me fundin e heshtjes, fillimin e heshtjes, kur na kujtohen gabimet dhe kur i harrojmë gabimet, Ibrahim Kodra si piktor shikon qiellin.» Rexhep Ferri
Një dhimbje tjetërlloj u shtohet atyre viteve të sundimit të qoftëlargut. Kam dashur gjithnjë ta kisha mik, sidomos atë që do të ma nderonte odën time të pikturës, sepse e kuqja e famshme e Onufrit njëherë ka qenë ëndërr. Mandej harresë e më vonë duke mos e njohur fundin, doli në shesh… Këto fjalë janë thënë në Prishtinë, më 1968, kur Maestro Kodra 50 vjeçar hapi ekspozitën e parë personale. Dikur mund të kem qenë me të për një kafe, ndoshta tek Kursali, jashtë në gjysmëhijen e tronditur nga zhegu i korrikut, diku afër dhe përtej parkut të vjetër, që nuk ekziston më, ndonjë pike uji që vinte nga shatërvani i tkurrur dhe kalimtarëve që mbanin në vend të kapelave nga një shami të lagur mbi kokë. Ne, sigurisht, miq ishim me këdo, se të tillë na kishte bërë kjo kohë, dhimbja e thellë për të, si një dashuri e larguar prej boshtit të vet. Më dukej se ajo fole bisede mund të bëhej si një kasolle shtegtare vere pranë Ishmit të dhimbjes. Kushdo që të qe fare mirë mund të rrinte dhe të më shihte plot ashk. Atje ku bëheshin festat me origjinë pagane e kanë ndihmuar për ta gjetur më lehtë çelësin e për të shprehur personalitetin e vet si piktor. Fjalët edhe mua edhe atij mund të na buronin vetiu, duke ndërtuar aty për aty një metaforë të madhe, se ai të tilla vepra ndërton, vendos ardhacakë që i bëjnë shtëpitë shpejt e shpejt dhe me ç’t’u dalë përpara, vijëzojnë një profil të ri jete kurrë të menduar. Edhe aty te Kursali i ri përballë meje. Gjen kështu në bisedë me të personazhe të veprës sime të gjerë, me plot emra tronditës, përshkuar nga një dashuri ekstreme dhe e bashkëshoqëruar nga një dhembje fatale. Duket sikur hyj padashur në një labirint ku estetika, morali, mendimi dhe emocioni janë kapur përdore dhe vallëzojnë plot bujë duke shkundur tym e melodi, jetë para dhe pas Krishtit. Atëherë rrëmbej kitarën dhe i bie ëmbël-ëmbël, siç më pëlqen ngaherë, në çastet e mia. Diku pranë përdoret tritol për të shkatërruar ngrehina të reja. Më tej zbulohet një rrugë e vjetër me rrasa guri të bardhë dhe gri, madje edhe themelet e një ndërtese më gurë të bardhë, kurse nëpër ngjyrat e mia dukeshin gjallë si diamantë blu. Këtu nëpër rreshtat e bisedave dhe në kumtin e ngjyrave në korpusin gjigant të veprave të mia që shpesh e më e më shpesh i them vetes se as që fqinjëroj dot me ndonjë mendje gjeniale, kaloj në kujtesën e trashëguar vetiu perandorë të historisë, kalimtarë të rastit, fshatarë të lodhur e me djersën mpiksur mbi fytyrë, burra dhe gra qyteti që ndihen jashtëzakonisht të shqetësuar si nën një frustrim kamxhikësh e që ndihen nën një përndjekje të tmerrshme. Dhe kurdoherë aty pranë është mungesa ime magjike, një bir ose një bijë, dhimbja therëse dhe ndjenja e jashtëzakonshme therëse e kësaj mungese. Disa herë, endem në vendin ku përplasen furishëm emocionet, ku ngjallen amazonat, fluturojnë shqiponja, ngrihen nga varri kryetrima legjendarë, buthtojnë unaza floriri, hahet bukë me uri mbi një magje druri të gdhendur bukur, ikën civil dhe kthehesh ushtar, zemërohesh kot më kot, qesh me ngulm duke rrezatuar vetë mirësi, puth me një tërbim prej burri të unshëm… Ç’nuk gjen dhe mbetesh si i rrënuar nga një katastrofë thjesht natyrore. Princeshën e një bukurie përrallore e kërkon kot aq larg, kur e ke kaq pranë, nëpër këto faqe që kanë filluar të zbehen dhe marrin kësisoj një pamje të gjallë e të fisnikëruar nga motet. Kuptohet vetiu se je mahnitur kur sapo zbulon një rubin tjetër, autentik, ke gjetur proverbin e duhur për ta përmbledhur mendimin. Në Rozafë, në ujëra liqeni e deti, në Drin, Bunë, në fusha e në male, duke rrokullisur fjalë si shkrepa, duke u endur në kopshtet e mrekullueshëm të dashurisë. Pa u ndjerë, herë duke qenë pranë Matildës, apo edhe ndonjë mysafiri, herë duke bërë ushtrimet e mia të pafundme fizike gjer në këputje, apo edhe duke i rënë për qejfin tim Shqipes së Andeve që unë i them me të qeshur e Alpeve, pa u kuptuar ku janë gjërat dhe me gjithnjë me ata sytë e shkruar shpuzë, siç më thonë, ku digjem në një zjarr të famshëm, ardhur në kohë trazirash, duke hedhur mbi supe punë krejt të mijat, që i ngarkoj mbi shpinë dhe ngjitem, sigurisht, faqes së thepisur e cila nuk mbaron kurrë, i ndriçuar nga rreze që flakërijnë në mes të ballit dhe në dritë të syrit. (Maestro Kodra qëndron pak, s’lodhet, merr frymë thellë dhe vijon të befasojë e duke parë se pranë ka mijëra e mijëra shqiptarë gjaknxehtë, të etur, të mirë, maskarenj, grabitës, të uritur, punëharruar, gjigantë, të zakonshëm, punëbitisur, pis, të dashuruar, vajtues e vajtojca, krenarë… duke ecur kundër erës së tërbuar…) A do ta kem fatin të kthehem teposhtë? Kurrë! S’ka kthim prapa… Dhe e shoh se s’kam për të gjetur ndonjë gjë përrallore përveçse fatit që po udhëton, në të përpjetën e hidhur bashkë me mua dhe me vendësit e mi, në një kohë kur mund të rrija më nge dhe të begatoja në hijen e madhnueshme të Zotit…
Jo, nuk jam shumë larg, ulem diku dhe përkëdhel me sy, gacat e mia nuk u bënë dot kurrë të mrekullueshme, si të mbetesha rob i përjetshëm i pikturës sime, i ideve që më shpërthejnë, i ngjyrave të më hanë të gjallë, eglendisja më e madhe dhe nëpër udhën e të pikturuarit të befason me atë që ndodh në mimikën time pse jo edhe si të një aktori të madh, brenda lëvizjes së dramës sime, të festës, buzëqeshjes, lotit, drithërimës, ngrysjes së vetullave dhe hapësirës së pamat të këtij balli të gjerë… Dikush do të pyesë: e ç’lidhje kanë të gjitha këto? Dhe unë mund të them se në këtë mes është misioni ai që kam marrë mbi supe dhe kuptohet që s’e di ç’është heshtja. Në një nga kthinat e kësaj shtëpisë sime është tryeza e punëve të mia intime, ku me gjurmët e gishtave të mi përmbi pllakën e mermertë, a thjesht mbi syprinë ngre botën time të valë me trupore, ajo që të nesërmen më jep energji. Trupin e saj s’e kam parë gjëkund. Edhe sot jam i përmalluar për atë model, për format turbulluese që s’ka fustan t’i fshehë, vija e linja që dalloheshin qartë saqë mund të të binte të fikët apo ta thanin gojën. Nuk di ç’të them më parë për këtë magji krijimi dhe tundimi, po më fort si muzë që ngrihet para teje edhe kur nuk ekziston, që ta ngjit gjuhën në qiellëz dhe thjesht ti ke mbetur i pataksuar… Jo, ajo nuk shquhet për ndonjë bukuri magjepsëse në fytyrë, është mjaft simpatike mund ta thuash, por kurmi i saj, o Zot, më çmend, krejt i veçantë, ca tipare të egra, të spikatura, që janë gati të të vrasin… Përherë, më fëshfërin fustani i saj në vesh, përherë më del përpara syve ky ngacmim… prej femre, më turbullojnë vijat e saj si të hequra me aq egërsi, si shpejt e shpejt, me një piskamë drithëruese, fine, gjer në magjepsje. edhe kur fizikisht kjo nuk ndodh. Edhe kur fle, edhe kur rri ulur në kolltuk dhe sheh nga dritarja e veshur me një tis mëngjesi të përjetshëm. Ndryshe nuk pikturoj dot asnjë nga veprat e mia të mëdha e të vogla në dukje që mbushin gjithë këtë ekspozitë e sallon. Aty keni jetën time, keni Matildën time, po edhe zgafellën aq të populluar të shpirtit tim i kredhur në një kob dhimbjeje. Njoh shumë njerëz, buzëqeshja ime krejt shpirtërore i ngjitet kujtdo që kalon pranë meje. Fenomen? Jo, aspak. Tek përkëdhel një statujë, kaloj i heshtur me hapin e lehtë nëpër korridore, salla me dhe pa arkada, shtrëngoj dorën fort me fshatarët që janë aty rastësisht ose që e duan ta kenë afër punën time. Sepse e them hapur, më falni për mungesën e modestisë, jam njeri që bëj vetëm bukën të grunjtë, të misërtën ia kam lë qeverisë së diktatorit që e fyente fshatarin gjer në palcë duke i dhënë vetëm misërniken e tharë, të bërë gur, shpesh edhe të mykur. E vetmja gjë që fshatarëve të mi kjo nuk u shkonte fare. Mendo tani që këtë brumë e zë dhe e gatuaj, duke përhapur një aromë joshëse dhe tejet ngacmuese aq më tepër që jam tashmë një burrë nga qyteti, buzëhollë, nazeli, i këndshëm, i qeshur, i sertë sipas rastit, që i bie kitarës si çdo muzikant klasi, që i ngre peshat e rënda si çdo kampion tjetër, krenar me veten dhe jetën që kam bërë, i yshtur tek rri me orë të tëra para një fytyre engjëllore, të bryllët dhe të fshehur nën një magji të mugëtuar. Ky burrë edhe mua më bëhet se e ka lënë qytetin bosh, madje fshehtas e ka populluar me statuja, luan në amfiteatër, ëndërron kolonada madhështore, ngre akropolë të rinj, falet në kisha e në xhami, përtyp çamçakizë si të jenë thesare të pafundmë, kujton me nderim mitik detin e malet që ngrihen një hap nga Ishmi im!… Ia keni parë pikturat? Po? Jo? Edhe vizatimet? Edhe truporet, magjitë e argjilës dhe të porcelanit? Po mirë. Ah edhe e keni dëgjuar, madje e keni mik. E pra, pikturat e këtij janë shumë të dashura, hyjnë dhe dalin në shtëpi e në sallone… Kenka e bukur fort me folë për veten në vetën e tretë kaq pa teklif, madje edhe kur shënohen ca fjalë që aman o Zot ku i gjejnë, jo vetëm fjalë dashurie po edhe nga ato që kanë shumë duk, që peshojnë rëndë… Ç’nuk gjen, more vëlla, tuhafë, humbameno, budallenj nga ata që janë me okë rrugëve të shumta të Milanos, këtij qyteti, nga ata që i zënë edhe me gurë. Hm. Ha si ju, jam zevzek, pi si ju, por ndryshoj shumë menjëherë sa ulem në tryezë: as ha, as kundoj, as bëj zë por seç lodroj në ca dritëhije mbi fytyrën time me këto tipare të theksuara dhe aq përfillëse. I dashur tek Zoti, jam, pse jo, edhe më pëlqen, më shumë se kushdo. E gdhij, e ngrys, java shtatë dhe unë tetë aty, mbi telajo dhe mbi bocete. Dhe them ashtu siç mund të thotë burri i botës, ja tek jam te kjo hije plot madhështi, edhe vetëm, edhe fillikat, edhe me shokë shumë, me dritë (ah, sa më pëlqen drita!) po edhe pa dritë – sidomos të jetë muzg e mugëtirë, më ngacmon gjithnjë një zë i brendshëm e të eci natën, pale të shkruaj i kredhur thellë në këtë qytetin tim të shkretë dhe të qëndisur me një frymë të shenjtë njeriu. Po, unë ëndërroj të fle në jatakët e një miku, të ha nga duart e një nëne mali apo fushe, të Ijes sime (ah Ija ime!) të pi një gotë me të zotin e shtëpisë ulur pranë buxhakut dhe të xixëlloj dhe unë me kaci prushin nga trungu i lisit në oxhak, të qesh sa të ngopem, të përqafoj sa të mbytem njerëz, pse jo të them vetëm fjalën e ëmbël që vjen vetvetiu, aman një shpirt ma di, të marr më qafë veten time për një fjalë goje, të tregoj shpejt e shpejt diçka për të qeshur, pastaj le të vdes teksa përballë meje lodrojnë sy blu e të shkruar, të them vargje përmendësh, të ngjall histori të vjetra, të humbas rrugëve dhe të gdhihem duke ecur në një pyll të panjohur. Nuk kam të ngopur kur jam në këmbë të malit, aty ia njeh vetes përmasat reale që ke, fuqinë dhe peshën e llahtarshme që hijerëndon para teje. Karakteri provohet jo në majë të malit por aty në këmbë të tij. Këtu të nxjerr në dritë rrënoja, të mbajturit mend të ngre peshë, «statujat» vijnë e rëndojnë në një shpirt të madh… Kurdoherë është kohë lufte, ta them me bindje, me dhe pa kaos. Jo se na pëlqen ne kështu, por sepse kur merr plagë vihet në provë personaliteti, ringjallet temperamenti që se ku fle përbrenda teje, asaj kohe mund të largohesh nga vetja jote. Po, e drejtë, i marr në krah ëndrrat, i përkëdhel, shpesh edhe i shtyj më tej, dialogoj me personazhet e saj dhe përherë pas tyre ndiej një dhembje të ëmbël në gjoks. Po ja më duhet t’i shpëtoj ëndrrat e mia, ua njoh tertipet, hallet, zënkat, drithërimën, druajtjen, sikletin dhe prandaj mund të jem edhe shëruesi i tyre fare mirë. Ore, po ç’kërkoni prej meje ashtu? Shtrojeni more rakinë apo verën, këtë të dytën e dua më shumë, shtromani edhe bukën e grunjtë, më pëlqen të kërpis edhe një zog të pjekur fshati, po më shumë se gjithçka kam një dëshirë të jashtëzakonshme për të uruar vetëm mirëseardhje. E them me gjithë mend. Zot, kjo mirëseardhje më ka ndodhur me të gjitha pikturat e mia, nga e para tek e fundit, qorruar nga nata, duke nxjerr në dritë ato që më dhëmbin së tepërmi… Gjah është piktura, sepse ti del dhe pret në të ftohtë e të nxehtë, në shi e në diell, në erë e tufan, në thep e në kënetë, zë pritë të marrtë e mira, pastaj e arrin, e merr shenjë, e qëllon dhe të bren ndërgjegjja, vritesh në shpirt dhe sillesh tërë fisnikëri me viktimën e pastaj mbyllesh në botën tënde. Se me këtë gjah ke sendërtuar një botë të re. Me atë lëvizje, jep e merr, natë e ditë, i bërë herë fëmijë e herë firar, plak a plakë, grua a burrë, murg apo kapadai, vetëm për vetëm me një hapësirë të pakufishme, gjithë kohën me dritë ndezur edhe kur dritat mungojnë duke dhënë ndriçim nga shpirti ynë, qoftë edhe kur kjo është e vetmja dritë. Po, po, dëgjoj edhe ulërima, tentoj madje t’ia vë veshin fqinjit, të gjej autorin e ulërimës, të shëroj atë që digjet nga ethet, të kuptoj shpirtin që heq, të bëj të pamundurën për të gjetur çelësin e artë të atij që flet në gjumë, të kuptoj e të shpjegoj thirrjet prej dhimbjeve, të përgjithësoj efektin magjik të puthjes, të qarjes së fëmijës, të atij që ngjeqet i dëshpëruar… Miku im, edhe fëmijët, dritën e dritave, nuk e gëzon dot, pa po duhen sheshuar punë të mëdha e të vogla, mosmarrëveshje të paepura, grindje të kota, sherre patologjike e ku di ç’tjetër, por ama të gjitha janë aty, një jetë, një mrekulli që rritet e rritet pafundësisht. Atëherë ngrysu aty, mbyllu e pikturo, dil e hyr nëpër shtëpi a në sallon, dëgjo e fjalos edhe me atë që të kap e keqja. Tek e fundit je piktor, pi dhe ha si kushdo, kërko dhe jep ndihmë. S’di ç’të bëjë njeriu i varfër, u gëzohet të tjerëve, pa i gëzohet edhe vetes, me të cilën ka hyrë në marrëdhënie të pashpjegueshme. Se shkrimtari atë ka punën kryesore: jep e merr me shpirtin…
E ç’vlerë ka kjo vepër që paskam pikturuar, nëse nuk ka shpirtin e madh të njeriut? Për piktorin frymëmerr gjithçka. Po, po, dëgjoji edhe thashethemet se patjetër që bëjnë mirë, edhe kur ta kripin kokën, bëj edhe fjalë me një kokëkrisur pa u qederosur fare, katranos pastaj diçka të paqenë, tërë të fshehtat dhe bukuritë e jetës. Pale, pale historitë tona të brendshme, brenda familjes dhe fshatit, qytetit, po edhe përbrenda vetes. Kjo është ç’është, me njerëz që rrojnë e nuk rrojnë, me ata që bëjnë e zhbëjnë, me aq e aq dashuri duke flatruar, gjithçka më bëhet komp në fyt, por nuk më mbyt kurrë… Ç’them ashtu… Njerëz jemi, përpëlitemi, druajmë të marrim hak, kotemi dhe presim, vemi dhe vijmë nga mali me kodra pas bregut, hyjmë në rrëmbesë kur ka ardhur lumi, dridhemi këmbëzbathur nëpër ngricë, hyjmë e dalim te firauni. Hë? More, urrejmë thua? Aq sa edhe dashurojmë. Të krisur e me dërrasë mangët, me vida liruar… Mbyllim derën e dhomës dhe pikturojmë, duke e lëvizur brushën sikur të ishte tra, pastaj s’duam t’ia dimë për asgjë. Kudo që vajta, çuditërisht kisha qenë, kudo që shkela më duroi, kudo që thirra mbeta pa gojë. Ke dëgjuar ti për këto? E ç’nuk i ndodh një piktori! Trimëri dhe buallësi me okë…
Fliste Maestro Kodra dhe unë hetoja, duke sjellë ndërmend takimin me të në hijen e trallisur të vapës, nën pikëlat e «shiut» anësor që vinte nga shatërvani i dikurshëm eunuk i Kursalit. Shpirti i tij në pëllëmbë të dorës. Zbriste nga malet me këdo t’i puqej fjala dhe gjendej befas në bregdet. Ishte edhe aty, edhe kudo. Bujtte ku të mundej, fliste me hijet dhe me lë largëtit e afërt, hidhepriste batuta, ngrinte sytë lart dhe vetëm një çast mbetej nën efektin e habisë. Një natë te kjo shtëpi e tij, ku lumi hollohet dhe mbetet i habitur sepse mund të shihte së largu malet, aty ku njohu dashurinë e tij të madhe, ku lindi një jetë të re po aq të madhe sa të tijën, aty ku edhe vetë si lumi mbetej pa fjalë përballë kujtimeve të tij pë male, det e fusha aq të largëta. Lumi Po mbytej në valën e vet. Askush s’mund ta mendonte se aty do ishte zgjerimi i madh i një ëndrre gjigante e të pushtetshme. Por Maestro Kodra, piktori, i pa të gjitha parakohe, i përfytyroi, i mendoi, shqisat e tij shihnin më tej, shumë më tej se bota e madhe përreth… Piktori s’vinte gjumë në sy, nuk pinte por e ndiente se e pira ishte kryer njëlloj si tek të tjerët. Piktorit tonë të madh i bënin përshtypje shpatet, uji i tërbuar, kthesat e tmerrshme, ahet e lartë që herë–herë bëheshin të kaltër si qielli dhe rrëmbenin grinë dhe mavinë e mugët, ketrat që lodronin, dhelprat që qanin me pikë të lotit, ulërimat e sikletshme të ujqërve, brafullimat e këndesave të egër. Zot, Zot, çfarë jete! Rruga si fije merimange thurte në rrjetë gjithë malet. Shkoje edhe në fund të botës brenda asaj rrjete ishe! Mjegulla të bënte për vete, madje të dukej sikur të mbante në krahë… E brendshme vërtet po jo, kurrë jo, shpirtërore. Dhe befas thotë: Ia kam borxh jetën gjithkujt që më ka njohur, që më dha një kërcu, që më fali një vezë. Askush nuk e merr dot me mend sa zemërgjerë është varfëria!…
…Do të më gjeni kudo që të jem, duke pikturuar. Me siguri dëgjoj pëshpërimën e erës, nuhas tymin e zjarrit, i bëj zë një hijeje, dëgjoj dhe marr pjesë në biseda me psherëtima, dëshiroj të ndez fenerin e Diogjenit, të ndiej teksa shoh mrekullinë kur bie nata ose kur mugëllin, të pres miq, të shqyej trarët e durimit, të eci e të eci pa pushim, të ndërsehem përpara si i ndërkryer, të lodhem e të lodhem gjersa shpirti të mbahet në fill të perit dhe pastaj të hesht me solemnitet të paparë e pa gojë përballë Matildës sime… Eh! Pastaj?…
Pastaj shpirtkëputur ai ndodhet para të vegjëlve që rriten e rriten si një mrekulli e brishtë dhe gufoset brenda tyre, dëshpërohet, magjepset nga të qeshurat, bie në ekstazë dhe s’di ku të fshihem nga e vërteta e madhe. Dhe…: Bërtas pa vënë re se ku jam e ç’kam afër. Jam zgjuar? Kam mbaruar? Jo, or jo! T’u prehet shpirti në paqe dhe aty bëftë ymër perëndia! S’ka më tradhti, sot marrin jetë edhe ata që s’kanë e s’mund të jetojnë dot kurrë. Këtu, në shpirtin tim do të ngjallen, atë çikë dritë që mund të bubërrojë dikur për ata do ta kem! Nga goja me pahir do t’i nxjerr fjalët, kam shpirt të dobët, të mekur e prapë do të ngrihem e fuqizohem si erupsion…
Mos të humbtë fara e shpirtit Ibrahim Kodra, se ti e di mirë, atje ku koha shton legjendën, e ka harruar me kohë legjendën, ndaj qofsh përjetë njeri!
Komentet