E mbaja mend ditën kur e pashë qartë për herë të parë atë që do të bëja. Ishte 22 maj 1997. Në vendin tim kishin filluar trazira të mëdha. Armët ishin në duart e njerëzve. Asaj dite të gjatë, lidha shallin blu mbi jakën e xhaketës së zezë, fshiva me kadife këpucët e zeza, më pëlqente kjo shije ala franceze, por që nuk e përdorja shpesh, veç sa më ngashënjente së brendshmi, më mbante në tiro një shpirt që më dukej i ri. Asaj dite kur rrëmuja po ngrihej në zenit, e pashë ndryshe vendin tim dhe kjo më ngacmoi fort. Temperatura e shkrirjes erdhi menjëherë sa u ktheva në studion time dhe, si në ethe, gjithçka e ngrita në këmbë duke punuar me një pasion të pa treguar. Me një frymë. E dija se përsosja do të hidhte hapa të ngadalshëm jo aq të gjatë, as të shpejtë, ndonëse me profil të lartë. Zgjodha një telajo të madhe dhe e lashë mënjanë. Dhe e fillova me lahutën. Lahuta është zemra folklorike e Shqipërisë sime. Reflekset e ngjyrave, Dritëhijet. Këndi i shikimit. Teli dhe harku i vogël i padukshëm. Ethet e vizatimit me laps (ndonëse unë shihja ngjyrat që do ta gjallëronin po atë çast). Nuk ndillja asgjë pas vetes, po ndiqja linjën duke pasuar të mëdhenjtë e pikturës, me një shpirt vërtet modest. Ky syri im i shkruar dhe shpues, sy i ëmbël është, nuk them, që i jepet kujtdo syri tjetër që e lakmon, sy artisti gjer në dashuri. Prej kësaj fame dhe bukurisë fizike, të mbajtur gjallë me gjimnastikë të fortë, (dikur i kam ushtruar të gjitha sportet e atletikës, sidomos peshëngritjen dhe mundjen, po edhe boksin!) duken si të paafrueshëm me moshën që kam, por edhe pleqëria është e brishtë saqë të duket se do thyhet si qelqi, po të bësh tëndin guximin e marrë dhe ta thërrasësh me emër e të të mbetet në dorë pastaj! Më vjen të qesh nganjëherë me fjalët që them më parë sesa me natyrshmërinë e dritës së diellit kur del pas shiut dhe ndriçon i ziu pafajësisht, do ta kuptosh menjëherë në ç’krahë të vjen dhe do ta puthësh me plot të drejtë. Shqipëria ime e larë me dritë dielli. Unë e di se andej vijnë krismat, cipëplasurat, të turpshmet, por s’kam fuqi t’i ndaloj, më trembin dhe më mërzitin shumë dhe i lutem zotit të madh që të mos i fryhet kot zjarrit. Ndaj bëj të kundërtën. Në tërë atë batërdi mundohem të gjej dritën, të mirën, thelbin, sepse ia shoh shpirtin e bukur. Para disa ditësh po pija kafe me një gjeneral italian. Shërben me forcat e NATOs. I thashë se isha shqiptar. Ai më njihte mirë, por unë enkas e theksova mbiemrin shqiptar. Ai njeri ishte i thekur për luftë dhe për dashuri. Këtë e vija re mirë, me njëfarë nepsi, një neps i ëmbël dhe çuditërisht i bukur, sepse kjo zili, edhe pse nuk e do Dhiata e Vjetër, prapëseprapë nuk kishte helm gjëkund. Dukej si ato ambiciet përkëdhelëse që të mbeten në dorë se mos i kafshon ndonjëri, në qoftë se do ta thosha me fjalë të kursyera. Ai, gjenerali, dukej i shtruar dhe vija re se shkonte me të gjithë tipat. Sidomos femrat në moshë vdisnin për të. E çë se je shqiptar, më tha. Sepse, i thashë, shqiptarët, raca ime e kulluar, dyzetkaratëshe, janë tjetërsoj, të papërsëritshëm. E bëjnë famën menjëherë, sidomos kur ngrenë ato të shkreta kështjella rëre, por harrojnë që fati jo kurdoherë të merr në krahë, as fama, po ku dëgjojnë ata nga ai vesh! Kurrë s’ka vend për dy shqiptarë, po kujt i thua! E duan patjetër zënkën, grindjen dhe siç i thonë andej nga Jugu, zihen për mustaqet e Çelos… Nuk i nxë as dy vëllezër një dhomë edhe kur mjafton e tepron për të dy. Një absurd, thua? Ç’ne! Por kësaj radhe luhet një lojë e fëlliqur me ta. Se, sikur t’u thoshin hapur, më mirë, mund ta hanin sapunin për djathë, s’prishte punë. Mirëpo, e di, ka nga ata që nuk shohin dot më larg se hunda e tyre, dhe mbeten pastaj me gisht në gojë, siç ndodh rëndom. Po pse them ia punuan rrengun. Po, sepse, nuk ju është folur hapur, drejt, sikur të kishin përpara një popull të civilizuar, një popull të zgjuar, por i bënë sylesh. Shqipëria ime, që sa hyri në rrugën e zhvillimit u gënjye! E gënjyen. E mashtruan jo vetëm krerët, por edhe ata mjeshtrit e mëdhenj të shahut të politikës botërore. Jugosllavisë i kishte ngelur edhe ca çështje të tjera pa zgjidhur, dhe kjo sidomos ishte çështja shqiptare. Duhej të fillonte lufta çlirimtare medoemos në Kosovë. Po ku do t’i gjente armët? Ku? Atëherë, duke qenë se ishte hatri i kombit, dhimbja e madhe për Kosovën, ja tek ishte, i vunë kazmën Shqipërisë! Shpikën Piramidat, jo ato të Egjiptit, po ato të parasë. Dhe njerëzit vrapuan andej si të dytë. Brenda vitit qe mbjellë fara. Ishin dhe mbetën më keq se hashashi. Duke rendur pas parasë nuk shihnin as ku shkelnin dhe as çfarë bënin. Dhe ndodhi katrahura e tmerrshme. Mbetën shpejt me gisht në gojë mu në vigjilje të ’97ës. Kam qenë vetë atje, i kam parë me sytë e mi se ç’bënin, as një grimë s’të hynte në sy, diçka e rrallë, e tmerrshme, pa një fije frike, tym armësh, flakë, tanke për skrap, edhe nëndetëse bashkë. Por mua ma sillte në hundë instinkti, nepsi shqiptar, zilia shqiptare, krenaria e sëmurë shqiptare, dritëshkurtësia shqiptare, zgjuarsia natyrore shqiptare. Ç’të të them. S’ka pikturë që i nxë. U prishën depot, u shkatërrua me themel ushtria, u vu gjithçka me shpatulla në mur. Një atmosferë groteske, sikur ishte një skenar Hollivudi. Duhej prishur një shtet. «Hë se ata e hanë! Dhe e hëngrën të shkretët e mi, në mënyrë aristokratike e hëngrën!» Ma ka thënë një miku im francez, me një intimitet të veçantë, ndonëse ai ishte kaq shpërthyes në vetvete. Pastaj ndodhi gjithçka vërtet si nëpër filma: mushkat në netët sterrë të zeza ngarkonin armët dhe municionin dhe i çonin në Kosovë. A mund të ruhet çdo centimetër kufi? Kurrë! S’bën vaki. Pastaj ata, të tjerët, pasi kishin mbjellë farën e dhimbjes, flinin në anën tjetër. A ka perëndi të mbrojë kufirin nëpër male. Dhe mushka nuk pyet. Kam dëgjuar se një djalë nga Tropoja që rri në rrethinat e Tiranës, në kohën e serbit, përmbyti gjithë Kosovën me libra shqipe, ja, me ato mushka! Po kur bëhet fjalë për armët? Zot, zot! Edhe krenari, edhe pará, edhe fisnikëri, edhe ç’të të them tjetër, zemër, shumë zemër. E kush ua dha këtë mendje? Askush. Vetiu. Lufta e tërë atyre viteve. Pa armë si do luftonin? Duhej prishur Shqipëria, pra, e armatosura e madhe, gjer në fyt e armatosur, me aq shumë municion sa nuk bëhet hesap. Dhe mushkat e sollën në fushat, shtëpitë, bimsat e kudo. U bënë tej e tej shqiptarët të armatosur. A e mori vesh kush këtë lojë? Besoj që politika e madhe që e mbolli, e dinte, kurse politika e ditës, e çmendura, as kuptoi, as nuhati, as mori vesh. Mbeti guhake. Dhe ashtu u gremis. Mirëpo për fatin e keq, në Shqipërinë time punët shkuan rrokopujë. Hahen fytafyt dy vëllezërit binjakë, njëri komunist e tjetri demokrat dhe që të dy me gisht në gojë. Të më ndjeni, gjeneral, me gisht në gojë mbeti populli në të dy anët, andej e këtej, duke notuar pa ditur not në detin e mallkuar të varfërisë e të mjerimit…
Kushdo që do ta hapë librin e trashë të historisë të Shqipërisë sime, do të thotë: shih sa i bukur qenka (bukuri tragjike, e keqja e vetë!), shih sa ekspresive (po mor po, veçse mbeti fukareshë mu në mes të pasurive!), shih sa delikate (e shoh edhe unë delikatesën, por s’kam si ta kuptoj që i mungon thelbi i vërtetë e mendjes së kthjellët!) dhe shih se sa i fuqishëm ky vend e sa të fortë këta njerëz (po trimëria miku im do shtatë hile dhe vetëm një fije mençuri!). Kështu kanë për të thënë, e di, një kontradiktë midis burrit dhe fëmijës. Burri, shqiptari trim në paraqitje, fëmija thjesht në shpirt. Këtij ndryshe i thonë amatorizëm me brirë. Po ama, luftën e bënë djemtë e Kosovës, ata e lexuan mirë historinë, e luajtën në skenë me ambicie të egër, duke demonstruar shembuj të gjallë dhe vetëmohim të anatemuar rëndë. Brenda një çasti bota pa me sy të vëngëruar çfarë po ndodhte dhe u zgjua menjëherë nga gjumi i rëndë, ngaqë e quajti tmerr ati tmerr atë që po ndodhte. Tmerr dhe turp! Shqipëria ime, e shtrenjta, andej dhe këtej, në të gjitha anët në përkryerjen e saj të heshtur kishte marrë fund, ngulmonte të ngrihej ndryshe, e shkatërruar nga duart e saj që bota ta shihte në sy tragjedinë e madhe. Se vetëm ashtu mund ta fitonte pjekurinë e harruar në shekuj, t’i bënte pak fresk vetes duke nëmur soj e sorollop, përmes një fataliteti absurd. Domosdo duhej ngjyra e duhur, pikërisht kjo përpjekje do ta bënte më të gjallë tablonë për ta shpëtuar nga rrafshi pllakatesk, për ta bërë figurën e saj krejt racionale e të natyrshme, me një karakter të dukshëm dhe emocionalisht të besueshme. Jam i bindur se duke përdorur mjete të thjeshta do të arrij që të mbetet në mendje dhe të bëhet shpëtimtar e vetvetes. Këtej e tutje do të jetë e zhveshur nga tepria dhe zullumi, nga e keqja dhe nga shtampa, me një individualitet plot tharm, natyrshmëri të afërt, e thjeshta ime, e mira, e bukura, e pangopura kurrë me bukë…
Miku im, gjërat e mëdha thuhen më bukur thjesht. Kështu edhe unë, e ndërtova metaforën e madhe të vendit tim me mjete të thjeshta, me ngjyra të gjalla, brenda një domethënie të fuqishme në shprehjen artistike. Më bukur kështu, le të mbetet ky spektakël i thjeshtë, edhe i plotë e madhështor, që piramidave të mos u dëgjohet më zëri e as t’i shihet fytyra, që ranë mos më keq nën breshëritë e kallashnikovëve. Aty është kaosi, fytyra e luftës së vërtetë! Kurse mjetet shprehëse kanë bekimin e perëndisë! Nuk e vini re? Duket qartë gjithçka rri si në gjemba. Ende jo, mendja nuk është në vend. Çfarë kumtesh nuk dëgjon edhe sot Shqipëria ime!…Vijon ende arratia e padëshiruar. Përpëlitet në ethe ambicia dhe zilia e tërbuar, ndërsa varfëria bën kërdinë, duke mbjellë frikë, pasiguri dhe qeverisje të dobët. Shqipëria ime, kjo e gjora fantastike ka hyrë në re…
Më ka marrë dhe më merr malli shumë për Shqipërinë time, të bukurën imagjinare, trillin e zemrës sime tragjike. Ndërsa mua, birin e saj bën sikur s’më sheh, sikur s’më njeh, s’ma dëgjon zërin. Jam i bindur se më ka harruar. E megjithatë aji është maja e gjërit për mua, vendi më magjepsës, një emër i madhërishëm që ma drithëron kujtesën. Atje është, në brigjet e Adriatikut që ka mëkuar vegjëlinë time, ecën me hap të çuditshëm, as të madh e as të shpejtë, gjithmonë në ethe, e sofistikuar fshehtas, një e sëmurë nga e keqja e saj e tmerrshme, sikur luan një art të vërtetë, me drogë dhe armë, duke ngrënë një krodhe bukë sikur e kanë mallkuar perënditë e veta, do shkojë e do kthehet mbrapsht, brenda një rrethi dhe një furie që fashitet dalëngadalë. Mos më thoni që ma merrni inat vendin tim, Shqipërinë fantastike, të cilën e dua më fort se jetën time, mos më thoni se ajo nuk është e bukur përsëri. Ajo zonjë, edhe pse tani endet e shpartalluar nga politika e saj, do fillojë të ngrihet në këmbë dhe lum kush të jetojë e ta shohë zonjë…
EMRI I KTHYER NË SIMBOL ARTI
Menjëherë pas përshëndetjeve dhe pyetjeve të kortezisë i tregova arsyen e takimit: kisha në dispozicion dosjen e plotë të Arkivit për Ibrahim Kodrën. Ai qeshi lehtë dhe e mori këtë si një përpjekje për t’u takuar. Një dosje që përmban një veprimtari të gjerë artistike po edhe atdhetare, dosje që gjithashtu ka edhe plot dritëhije. Hije, po, shtoi gjithnjë me buzagazin e vet ngashënjyes. Kurse Ije s’besoj se ka!…
– Ju më njihni mua?
– Shpresoj, duke qenë se të kam ndjekur hapat e tu kudo, në gjithçka, – i thashë.
– Fjala e parë që u thashë shqiptarëve të rinj në Milano, e di cila ishte? Jo, s’ke nga ta dish, sigurisht. Miq, mbroni veten nga vetvetja juaj! Është fjalë e vjetër kjo. Se njeriu nga vetja e pëson! Si? Më digjnin në shpirt. Mendova, sidoqoftë, se ata do të bëheshin dikush, dhe unë, për besë, doja t’ua lehtësoja sadopak barrën e mallit, mallin e nënave të gjora, se mua edhe tani që i kam kapërcyer të shtatëdhjetat më djeg keq malli për time më dhe kurrë nuk u lehtësova. Por jo, or mik, jo. Dashuria juaj e parë, shtova me patos, duhet të jetë Shqipëria jonë. Gjithkush tjetër vjen i dyti për çdo njërin prej nesh. Dashuria ime ishte rrënjosur thellë!
U hodha në krahët e miqve të mi të rinj dhe i falënderova me nderim. Një at’ që do më tepër mëmëdheun pastaj të bijtë është veç të tjerash një figurë e madhe. Kështu mendova se po ulesha këmbëkryq me ta dhe po lartësoja madhërisht dhe në mënyrë përfundimtare figurën e atdheut… Kur je larg e kupton sesi të gërryen!
Qoftë edhe ky përcaktim do t’i kishte hije këtij burri. Këtij artisti aristokrat, doja t’i jepja një emër tjetër, që unë e quajta, në bisedë e sipër, shqiptar i madh.
Mbërritëm në Ishëm, në një udhëtim imagjinar, që me mëngjes dhe e dinim të gjithë se në mbrëmje, pas rivarrimit të eshtrave të tim eti dhe sime mëje, dritë paçin, do të ktheheshim në Tiranë. Shtëpia ime do të mbetej aty mes erërave shkatërrimtare, duke u ngjitur lart (ose më saktë rrënojat e tyre të mezimbetura në këmbë) dhe ne vetëm sa i afroheshim asaj, duke ia mbajtur fort dorën. Dora e shtëpisë sime!… Më ngjante sikur vija nga përralla dhe do të shkoja drejt botës së saj të çuditshme. As që e kisha shpurë ndonjëherë në mendje se do të merresha edhe me këtë punë. Por, Zot’ i madh, m’u gjendën shumë njerëz pranë. Shumë. Italianë e shqiptarë, piktorë dhe shkrimtarë, artistë dhe kushdo që mundte, të cilët, me aq shumë dashamirësi, më bënë për vete. Si ju, miqtë e mi të rinj. Natyrisht miq të vjetër dhe të rinj, nga e gjithë bota edhe në Milano, edhe në Shqipëri. Isha gati të duroja shiun që binte me gjyma, e dija (sigurisht që e dija) se retë pas pak do reshteshin; këtë ma kishte thënë magjia me emrin e eshtrave të mia.
Është rrëpirë e vërtetë për t’u ngjitur lart mbi Ishëm. Vargu i njerëzve ndjek kortezhin që vijëzohej pas hijes së kodrës në perëndim. Më vjen të buzëqesh pa mbarim dhe të shoh sytë e mëdhenj bojëhiri të detit me një sfond të paparë kaltërsie. Sy të çuditshëm, këta të detit tim, mendoj. Duhet të kenë qenë të magjishëm, të mrekullueshëm, hija e të cilëve edhe sot të turbullon. Pse e quan sikur ka ndodhur sot kjo fatkeqësi? Deti nuk flet, sepse i duhet të vështrojë deri poshtë në shtratin e thellë të Ishmit me ujët paksa të turbulluar. Si sytë e Ijes sime, mendoj. Ky rrugëtim imagjinar kurdoherë më bën mirë, që mori tërë vëmendjen dhe vështrimin e detit, mbyllet shpejt, pasi çdo gjë qe bërë gati që më parë. Toka e përbashkët i sime mëje dhe e tim eti, si jeta e tyre aq e larguar me aq pak dritë, njerëz të mësuar me veprimet e tyre të heshtura e të përpikta, me plot pikla djerse në ballë, ndonjë kollitje e lehtë dhe… vështrimi i ngulitur i detit mbi dheun e butë që binte mbi hijen e plumbtë. Po më dukej si i qetësuar: sapo kishte kryer një amanet dhe dihet që amanetin s’e tret dot as dheu. Po deti, si? Eshtrat e të parëve më ngacmojnë, më japin një tjetër lloj fuqie!
Më dukej se tani e mbrapa deti im i Rodonit nuk do të fliste fare. Vetëm se kujtdo që hapte gojën dhe thoshte një fjalë, qoftë edhe një fjalë të vetme, ia vinte veshin me atë syrin e ëmbël dhe disi të përlotur. Det i përlotur. Nuk është pak. Do t’i shkonte gjithnjë Shqipërisë sime fantastike! Me siguri po kridhej thellë në kohë, ndoshta në atë vitin e largët 1938, para gjashtëdhjetë vjetësh, kur largohesha me një strajce në krahë drejt studimeve, kisha mbyllur sytë dhe fryma më qe hapërdarë në ajër. Dhe s’di pse pyesja veten se ku do të treteshin eshtrat. Budallallëk? Edhe mundet. Vallë, ia priste mendja ndokujt që eshtrat e tij do të preheshin në Ishëm? Jo, edhe më i guximshmi nuk arrinte të mendonte asisoj. M’u bë se shpirti më depërtoi diku me një tjetër lloj vështrimi: zhbirues. Ia vija re vetes menjëherë përqendrimin dhe kujdesin. Për veten apo për atë tjetrin që atë çast po fliste. Kujtdo do t’i bënte përshtypje heshtja e tij e menjëhershme, sepse duke ndenjur pak çaste në atë mjedis ku grumbulli i njerëzve dalldisej nga fjalët e lehta, madje më të lehta se era, nga pëshpërimat dhe ndonjë «zgalem» bisede që me «piskamën» e tij ngrihej mbi të tjerët. Të ishte ngurrim? Apo ndonjë përulësi dhimbjeje? Nganjëherë kjo gjendje më ngjante si diçka mes vuajtjes së thellë përzierë me sjelljen e ndrojtur, pasi pak herë, madje jashtëzakonisht pak i kishte qëlluar të rrinte në një heshtje të gjatë e pikëlluese mes burrave dhe grave që llokoçitnin mendimet në gjirin e heshtjes së përgjithshme siç e do zakoni. Si përballë gjirit të detit tim…
Çfarë mendonte ky burrë tanimë e moshuar? Dukej i ligështuar, por mendimet nuk i kishte të tilla. Një çast plot dritë ai buzëqeshi lehtë. Dukej si përshpirtje. Zakonin e bënin ata që ishin ngarkuar më parë. Burra dhe gra të ardhur nga Tirana, nga Vlora, nga jashtë Shqipërisë, nga Ishmi po se po, ndonjë i afërm i mbetur si dru me gjethe në pyllin gjetherënës të vjeshtës së vonë… Duke medituar atij i mori një dritë të magjishme fytyra, pikërisht fytyra e mbajtur mirë, e zgjuar, shprehëse, e cila ishte gati t’u bënte ballë edhe stuhisë së fjalëve. Pëshpërimat e lehta depërtonin si cifla të mprehta në vetëdijen e tij të ngrirë në dukje, por që punonte me shpejtësi të magjishme. Mos më largoni më me atë titull: maestro. Edhe kur të mos jem më, mos më thërrisni ashtu, nuk e duroj dot. Është peshë e rëndë. Ibrahim Kodra më thoni. Po edhe Bacë e pranoj. Vërtet, ashtu do të doja t’më thërrisni. Dhe mos harroni: do të vijë kurdoherë, do të jem me ju, siç kam qenë kurdoherë gati teksa më thërriste me zë të mallëngjyer Shqipëria ime. Fjalët më vijnë shkoqur, ndërsa të krijohet përshtypja se po mendohem italisht dhe ashtu i kthej fjalët në shqip. Ndonjë fjalë e bukur, e vjetër sa jeta, bëhet ujem në mullirin e mendimit tim, e di. Madje ja tek ndihet edhe trokashka që rreh me nxitim dhe e shoh edhe tëmthin që vazhdimisht pulson…
Fjala e bukur, e shtruar, e menduar mirë, e vjetër, e thjeshtë dhe befasuese më rrëmben në freskinë e emocionit. Ndoshta ky është një konceptim tradicional i mendimit. Por jo, po të jetë kështu psikolinguistët do të kenë punë të madhe me mua, si duket, për të zbuluar vetëdijen e vjetër kombëtare. E vija re se fjalët më përpiheshin. Edhe teksa ndiej kundërshtinë e mendimit ndaj dikujt, nuk arrij dot të ngrihem dhe qëllimisht mbytem në angështinë e heshtjes. Po. Duket qartë se deti im kishte sukses në të folurën e ngadalshme, bindëse dhe ngashënjyese. Për ku qenë nisur mendimet e tij? Ku do të përfundonte ai turravrap i atyre fjalëve të shtruara, pa shpejtësi, por që ngërtheheshin fort mes nofullave dhe pastaj treteshin midis syve të butë? Kujt donin t’i shpëtonin fjalët? Por ndihej mirë se fundi i tyre krijonte fllad, nuk endeshin më si era, qenë përpirë e rroposur diku thellë në shpirtrat njerëzorë…
Befas më shkrepi në mendje im atë, atje në vendlindjen time. Ai e mbante mend se varret e të atit, së ëmës dhe të vëllait, gjendeshin në lëndinë, pa emër, me gurët e myshkur dhe barin e njomë nga vesa, të cilët m’i kishte treguar vazhdimisht, si të bëhej fjalë për një amanet. Por koha mori kthesën me dritë vetëtime. Dhe ati im, një burrë i fuqishëm, i plotë dhe i rëndë, erdhi në shtëpi dhe gjëmoi me rënkimin e tij: Ejani djem, do të zhvarros prindërit dhe vëllanë. Lëndina do të bëhet tokë buke. Tani ajo s’do të jetë varrezë! Dhe arritëm ta kryejmë. Tre varrmihës, im atë dhe ne të dy djemtë. Pastaj s’di se si u mblodhën të afërm. Ndjeva dhe pata një rrëqethje të fortë kur dëgjova pëshpërimën e egër të tim eti: U rëntë në kokë, o Zot! Mbetshin pa mbulesë shpirti!… E pashë në sy. Një lot i madh sa një thelb bajame i ra nga syri i shëndoshë. Nuk mund ta harroj dot…
Shihja Maestro Kodrën. Kur do të ndesheshim rrugëve në Tiranë, apo në Milano, krejt rastësisht, ndoshta do të sillnim ndërmend atë ditë në Ishëm, pa qenë kurrë atje, kur era rënkonte vajtueshëm dhe zërat treteshin në shtëpitë e zbrazura dhe të mbetura si rrënoja ndoshta prej një bekimi të largët. Ne do të takoheshim me siguri dhe unë do të mendoja se çfarë kishim humbur, nostalgji e rëndë kjo për Maestro Kodrën, por edhe për këdo të gjallë të këtij dheu. Kujt mund t’i mbaje mëri më parë se të frynte era e gënjeshtërt e demokracisë? Sepse është e thjeshtë: ata që ishin janë! Ku i ke baballarët e kombit? Të vjetrit! Ata që i kanë vënë shpatullat dheut. Ku? Mos vallë sundon prona e dikurshme? Apo mbahet mëri e rëndë nga vetë Koha? Ka ardhur dhe rri në skenën tonë të historisë zhgënjimi. Një zhgënjim i hidhur, brisk i mprehtë, brizë e hollë, që të ther në shpirt. Që filloi me dhjetorin, muajin e zi, të lagësht e nganjëherë të spërkatur me diell.
Gjithkush ndoshta kishte dëshirë të fuste në përdorim harresën e tij, madje edhe fjalën e mirë. Por rrjedha e ditëve e mbajti frymën. Askujt s’mund t’i mbetej hatri! Të gjithë do të merrnin nga një ngastër tokë. Të gjithë do të shkuleshin nga rrënjët dhe shpirti i nënave do të thahej. Politika do të shfryhej. Të gjithë do të merrnin dyqane, rrugë, trasta, këmbë të forta dhe do t’i silleshin botës si muhaxhirë. Se dhe ne muhaxhirë ishim, por të shkulur edhe me shpirt. Do të doja të ndalesha pak, të merrja frymë thellë dhe të pëshpëritja ca fjalë të etura që më kullonin nga shpirti. Po fliste apo më bëhej sikur fliste deti? Ndoshta, edhe pse qëndrimi i tij dukej i ngrirë, të cilin mund ta merrje edhe si ndrojtje, si vetëpërmbajtje, si një ndershmëri që vajtonte mbi varrin e krimit tashmë të bërë: tek ne s’kishte ndryshuar asgjë, veç mjeteve për ta fituar jetën me thonj. Sepse njerëzve iu nxi jeta, kurse veç disave të politikës iu zbardh! Dhe vërini re, njerëz! A nuk janë ata që e deklamojnë me forcë të madhe gjetjen e tyre të zgërdhirë, duke i quajtur të tjerët njerëz të zakonshëm… Kjo mëri e fshehur si nën hi, e pa fikur, nuk mund të bjerrej e as të harrohej. Në fund të fundit Tirana po dyndej, po mbytej nga njerëzit dhe nga plehrat. Kush nuk vinte! Dhe të gjithë talleshin me kohën që jetonin, ironizonin jetën dhe mallkonin xhepin e grisur. Provinca e kalbur në jetën e thashethemeve, e tharë dhe e bërë dru nga varfëria, u fut dhëndër, kollovar, në kryeqytet. Asnjë nuk u kthye mbrapsht, përveç fatit. Pa punë, pa shtëpi por me shpirt ndër këmbë. Zvarrë, por në ballë të tyre, ecte e përparonte politika hibride e Tiranës. Pa pikë turpi. Sojlleshë e krimbur. Bastarde. Vetëm ajo duhej ta kthente paksa kokën mbrapsht, sepse duhej kjo gjë…
Ironia përvjedhëse e mendimeve zë shtratin dhe bie e sëmurë, por befas ngrihet si e shëruar dhe me hingëllima fjalësh kthehet për të fyer dikë, disa, të gjithë ndoshta. Secili e bart këtë ndjesi. E pse jo edhe deti im, ndonëse mendimin e lig ai e shtyp brenda vetes dhe e ruan në besë. Me mijëra herë e kam provuar këtë ndjesi. Aty qëndron fort dhe duket qartë se s’ka për ta lëshuar kurrë, madje nganjëherë edhe me heshtjen e tij mbetet i pa keqkuptuar. Janë të tjerët që ia njohin vlerën dhe ia kthejnë buzagazin e shuar. Atë çast mendoi se sa mirë do të qe sikur të ishte tjetërlloj dhe të linte mjekër. Mbase fjala do t’i kishte më tepër peshë. Por, po të qe e vërtetë kjo, ndoshta nuk do të shihte dot të njëjtën ëndërr për të ardhmen e jetës së tyre dhe pastaj të Shqipërisë. Një shpirt binjak, pse jo, do ta kishte më të përshtatshëm. Shtëpia e vjetër e dikurshme mbetur karakatinë e tanishme ishte një vend i mbetur, me bar dhe mure të ngrysura nga djegia i diellit, me shtresa guri të përmbytur nga bari i njomë, i ri. A ishte më në modë kjo lloj shtëpie e mbetur karakatinë? E pse jo, mbase priste edhe xhirimin e ndonjë filmi: le të ishte film i thjeshtë, larg tamtameve dhe borive të sukseseve elektorale e partiake. Teksa kujtonte këto dy fragmente deti im më duket si i mpirë, sikur zbret nga shkallët e një tuneli nëpër errësirë. A nuk do të ishte mirë të ndizte një fener me dritë të mekur për të shkuar ashtu duke çapitur drejt shtëpisë, diku, kudo që të ishte?
Kjo dritë e mekur mund të bëhej edhe lajtmotiv për të ecur ngadalë por i sigurt drejt së ardhmes. Kështu mund të ndodhte që ta humbnim detin tonë, sepse nuk ishte një rrugëtim i shkurtër ky i tij. Një kohë e gjatë, që pse jo, fillonte diku nga shtresat dhe nënshtresat e thella të origjinës, me një kombinim të pastër nga dyert e holla të Shqipërisë. Të jesh nga derë e madhe tingëllon ndryshe, por të vish nga derë e hollë, thoshte im atë nganjëherë, nuk e mban dot në dorë punën e vogël. Mos vallë edhe ata që bërtasin në të sotmen e mbushur me mot të keq dhe të vrujuar ligsht e kanë derën nga kanë dalë shumë të vogël, apo pse jo janë pa derë fare! Diçka në mes hapësirës dhe shqyerjes. Atëherë kemi të drejtë t’u mbajmë mëri këtyre kungujve të fryrë e të zbrazur! Sa mirë, sa mirë do të qe sikur Maestro Kodra dhe miqtë e tij mërgimtarë të hershëm, të mbeteshin përjetë eremitë dhe kështu do të dukeshin rrallë, shumë rrallë nëpër dritaret televizive, apo gjatë shëtitjeve në Milano apo në Tiranë… Thjesht sa për të takuar ndonjë nga ndjekësit, adhuruesit, brengëmëdhenjtë e dyerve të thjeshta, sojlinjtë e harruar e të thekur të oxhaqeve…
Ti mund të thuash se je i velur, i ngopur, por jo, do të bërtasësh pa zë: je i neveritur dhe madje i neveritur egërsisht! Le ta dinë mirë! Ai trazonte urët në vatër dhe, si zot konaku, i duhej ta mbante gjallë bisedën e dhimbjes, ndaj dhe e shihte qartë shpuzën e zjarrit. E shihte zjarrin, madje sytë e tij morën shkëlqimin fisnik të flakës. I dukej sikur do të vihej në krye të karvanit dhe do të printe përmes fjalës kuvendin e burrave. Kuvendin e moçëm të burrave. Prandaj dhe u përmbajt. Burrat e dheut duheshin përmbajtur, duheshin paqësuar, duhej të mposhtnin me neveri përçarjen prej politikës. Sepse ashtu iu volit. Sepse ai i donte njerëzit me gjithë brengat e tyre të panumërta në shpirt, e donte gjindjen e një gjaku e soji të hallkut. Le ta kthente fjalën në mision. Një mision të bën shenjtor. Por a mund të udhërrëfente ai si një shenjtor? Ashtu duke shpurritur zjarrin imagjinar të vatrës ai heshtte dhe pëshpëriste lutje. Gjithçka po i kthehej në parandjenjë të lodhur, që ecte këmbëzbathur. A mund të gënjehej më prej tyre? Jo. Një jo e madhe e pa mëdyshje. Përndryshe gjithçka kthehej në mashtrim. Po atëherë le të vihej në ballë. Veç sa të thoshte fjalën, atë që rëndon sa bota, të vërtetën! Mos ishte ndonjë grackë e re kjo «festë demokracie»? Ishte kaos i vërtetë, bash si ai në të cilën u formua bota. Ndërsa këtu, pas shpërthimit të kaosit, do të formohej thjesht njeriu prej mishi e kocke, njeriu i lirë. Po le ta shohim edhe këtë farsë. Se mos na bëhet edhe ky si ai njeriu i ri i Hoxhës! Pastaj gjeje vrimë dhe futeshe…
Më në fund Maestro Kodra u çua. I përmbytur nga mendimet e mbara e të mbrapshta sikur qe topitur. Tani le të ecte i mbajtur nga njerëzit e tij të afërt dhe nga miqtë e shumtë. Ndonëse me mot paksa të përmirësuar, mugëtira mbetej gjallë dhe sikur donte t’i fshihte shtëpitë e ulëta të Ishmit nga sytë e botës. Edhe po ta njihje Maestro Kodrën një jetë të tërë nuk mund ta kuptoje se ç’kishte ngjarë me të. Mund të trokisje në shpirtin e tij. Lehtë. Se shpirti është si qelqi, thyhet papritur. Shpirti të mbetet në dorë dhe, kuptohet, s’di ç’të bësh me të. Atë çast trokitja do të gremisej në hon. Mund të prisje që të pingëronte prej shpirtit të tij një zë i dobët, i lodhur, i mekur. Mund të prisje dhe heshtje. Por ai pyeti me sy, me sytë e gjallë e aq të turbulluar çuditshëm. Dukej sikur midis njerëzve të pranishëm diçka kishte ngrirë. Pas këtij çasti, besoj, do të frynte ai flladi i mrekullueshëm që ngjitej nga fusha dhe grykat drejt shtëpive. Mendova një moment se shpirti i çdo njeriu do të mbahej fort në muret e gurta të këtyre shtëpive të thjeshta e të rrënuara. Pastaj do të zbrisnin së andejmi të lodhur, me sy të fryrë, të shtrembëruar, të mëkuar nga dhimbjet e ftohta. Dikush, në atë zvarritje shpirtrash të etur për britma, u çua dhe ndezi dy qirinj të mëdhenj mbi një rrasë të madhe guri. Kjo dukej si mizaskenë e mësuar. Mizaskenë e përkujdesjes. Ndezja e qirinjve sikur i ftonte njerëzit në një meditim të ri. Kushdo prej tyre aty mund të gjente ngushëllimin përmes fjalëve që do të thoshte. Kjo ftesë për dialog dukej se do t’i jepte jetë shtëpive dhe njerëzve që mezi gjenin pikat e lidhjes me njëri–tjetrin. Ndoshta kjo do të ishte një përpjekje e kobshme për afrim, që vetiu mund të sillte edhe një largim më befasues midis tyre. Si pelegrinët e dikurshëm që s’gjenin dot derman as në Mekë, as në Vatikan. E, tani, pelegrinët po duan ta kthejnë qendrën në Laç, madje duke dërdëllitur se aty e paska ngulur skeptrin Shën Pali i ardhur nga Shën Gjini.
Me siguri do të ishte një përpjekje e kotë. Boll me fjalë. Tani detyra mbaroi. Edhe flladi i fushës së Ishmit, edhe flladi i Kepit po e ledhatonte në fytyrë. Qirinjtë përpëliteshin dhe digjeshin ngadalë me kërcitje të lehta. Kafen në hi, belbëzoi Maestro Kodra. Po. Le ta vinin xhezven në hi. Kishte hi? Jo. Por kishin ekspres. Jo, jo. Kafja e këtij ceremoniali shpirtëror duhej me xhezve në hi. Sepse aty takoheshin shpirtrat. Por hiri duhej i nxehtë dhe shtëpive kërcure s’u kishte mbetur më as hiri i ftohtë. Le ta ngrohnin kafen secili në hirin e shpirtit të tij. E bukur. Kështu do të bëhej më i thjeshtë dhe më i bukur ngushëllimi njerëzor i ceremonialit shpirtëror. Befas kjo më solli ndërmend time më që kafen e rivarrimit të gjyshit, të gjyshes dhe të tim ungji i bëri në hirin e nxehtë të vatrës. Vetëm tani që u përplasa me thënien e Maestro Kodrës, m’u soll menjëherë në mendje. Atëherë nuk qeshë interesuar dhe nuk e kuptova, por tani vonë e gjeta. Madje preka edhe shkakun. S’ka si kafja e bërë në hirin e nxehtë, së cilës sigurisht ia kalon ajo që bëhet me hirin e nxehtë të shpirtit njerëzor. Kjo më erdhi në mendje edhe në ngushëllimet që merrja në vdekjen e tim biri. Asnjë fjalë nuk kishte peshë. Asnjë pëshpëritje. Ritual i nxehtë që bëhej menjëherë kryekëput akull i ftohtë. Aty më shkon mendja shpesh, te djali, te rinia e tij, i cili më vjen çdo natë në ëndërr ku qesh dhe luan me mua e nëpërmjet ëndrrës ma zbukuron jetën. Në një nga netët e ëndrrave ma kujtoi hirin e shpirtit dhe ndenji serioz, nuk bëzante. M’u bë sikur tha: Është i rëndë hiri, duket, se ta vë në gjumë shpirtin…
Po zbrisnim ngadalë. Pas nesh kishte mbetur hiri i shpirtit, në nëntokën e shtëpive të ulëta të Ishmit. Maestro Kodra po qeshte me një buzagaz të lehtë. Fytyra i kishte marrë një nur tjetër.
Nga lartësia e kodrave të Ishmit mbi fushë e mbi det mund të bëjë përshtypje tisi i hollë i mjegullës, Rodoni dhe Fusha e Ftohtë përballë, Mali i frikshëm i Krujës që ngrihet e thiktë, kalldrëmi i zgjatur nga Ishmi gjer në brigjet e detit, aq të njohura për jetën e vjetër, për fisnikërinë dhe zakonet tingëlluese, shtëpitë me porta tej poshtë dhe harku i mbetur gjallë i portës së madhe këtu sipër, në Kala, madje të tërhiqnin vëmendjen edhe qemerët e skalitur si vetulla të mëdha që nusëronin pavarësisht nga shkatërrimi i kujshëm nga ploja e zjarrit. Dikur këtij kalldrëmi vinin çupkat dhe djemtë dhe nën rrënoja përmbytnin vetveten dhe regjimin që nuk i lejonte këto ynere. Ikte, largohej bulevardi i mbajtur gjallë nga fenerët e venitur në anë të Ishmit deri në Kep ku rrinte dhe mbante vesh Skënderbeu dhe shkelnin veten dhe hijet e natës gjer në shtëpitë e ulëta e të ngrysura të Ishmit. Ndoshta edhe ky ishte një bekim i ri.
Po pse, xhanëm, këto shtëpi të mos ringrihen dhe të bëhen muze i një arti tjetërsoj shqiptar? Maestro Kodra do t’ia falte, me siguri, artit të madh pse jo edhe patriotik. Dhe jo vetëm maestroja. Por ky gjest do të ishte edhe i bukur. Vetëm se, edhe po ta vendosësh këtë gjë duhet plotësuar një kusht i madh: duhet që populli të mos thirret me epitetin e tmerrshëm fyes, njerëz të zakonshëm! Pastaj, më tutje, fshehur nga hunda e Rodonit, janë rivarrosur fëmijë, gra e burra, pleq e plaka, në varrezat e reja buzë detit, pranë një manastiri të ri, por edhe pranë një fabrike të re mbeturinash, me emrat e çuditshëm të njerëzve të rënë diku në ndonjë Luftë. As nishani nuk iu gjet eshtrave të njerëzve vendës e të huaj, por priftërinjve trafikantë u hynë në punë eshtrat e burrave dhe grave, shqiptarëve të mjerë që shisnin kockat për pesë lekë të mallkuar. Mjaftonte të rivarroseshin nën hijen e Rodonit pranë Kishës së Skënderbeut. Mirëpo ishin ende gjallë shtëpitë e ulëta të Ishmit, edhe kështu si janë, karakatina, i shohin me sy të vëngërt, bëjnë roje dhe këqyrin, përgjojnë e sogjetimi i tyre është mahnitës. Përfytyroji këto shtëpi si muze: do të vijë rinia, do të mësojë për të vjetrën, do të shikojë me sy asgjësues Varrin Monumental dhe Muzeun e shqiptarëve të varrosur në Kodrën e Erës. Sepse ky varr monumental me njerëz të vjetër do të jetë e vështruar nën vetullat e egërsuara të malit të Krujës, ashtu edhe të Kalasë së Rodonit e të Ishmit. Muzeu i artit kubist shqiptar! Mirë të ka vajtur mendja. Nuk do dhe pará të madhe. Në themele janë Kodrajt dhe shtëpitë me brinjë të holla dhe rrethuar me pyje, janë të gjitha dyert e vogla e të panumërta të Shqipërisë… Bulevardi ose kalldrëmi i bukur nga Rodoni deri tek pyjet e gjera të këtyre viseve do të jetë nga më të bukurit në botë. Pse jo, aty, aty dhe në Krujë pse jo, do të jenë eshtrat e baballarëve të kombit, eshtrat e gjalla të artit shqiptar.
Sa vjen në shtëpitë me themele të forta, ndonëse të lëna në harresë të Ishmit, të vjen në mendje Eskili dhe Tragjeditë e tij. Aty luhet vallja e Vetëtimave, aty rënkojnë Gjëmimet e rënda, aty duket i harlisur Deti, aty tërbohet Era e fushës, ndërsa rrapëllijnë përrenjtë e egërsuar të maleve të Skënderbeut. Aty i gjen të gjitha skalitjet dhe simbolet e vjetra pagane. Madje dhe vetë era të duket pagane, edhe shkëmbi i thiktë i kodrës po edhe i malit. Aty ka jetuar Frombosi i Madh, ati i tragjedive iliro–pellazge. Aty zgjatin sytë fushëtirat e fshehura në gjoksin e detit dhe në derdhjet plot dëshpërim të lumit. Të duket se po ngrihet sipari dhe sakaq do të luhet tragjedia më e vjetër dhe më e re në botë. Dhe skenografia i bën bashkë të gjitha: drurë, shkurre, lisa, gurë, bagëti, erën, gjëmimet, këngën e fyelltarëve, klithmat acaruese të shpendëve, durimin e pasosur të jetës, dhimbjen therëse që e çan sërish më dysh Rodonin që duhet të mbartë Farin e Madh të Detit. Vendi ku do ngrihet ai lëngon, pret një jetë të tërë. Një makth. Kjo plojë e bukur dhe e madhërishme e Kaosit brenda natyrës së virgjër bëzan lehtë, rënkon fort, ulërin dhe lëngëzon.
Kjo erë e fushës dhe e detit këndon apo vajton? Kush dreqin e merr vesh!
Ia ke kthyer ndonjëherë në fjalë ato që lëngëzon apo ulërin era?
Nuk e di.
Mërgimtarët duhet ta dinë më mirë, sepse ata e kanë në mendje, kurse ne e kemi në sy. Prandaj dhe Fjalët e Erës na vijnë prej andej nga mërgimi. Fjalët e Erës duhet të jenë të mahnitshme. Me to mund të ndërtohet një Epos më vete, një Tragjedi eskiliane, ndoshta edhe një muze!
A ka moshë era?
Ka moshën e Shkëmbit dhe të Lumit, ndoshta.
Vetëm një muze arti në Shtëpinë e vjetër të rrënuar të Maestro Kodrës u ngre mauzole Këngëve, Fjalëve, Tragjedive…
Mendoj, më thoshte një ditë një aktor i madh, Kadri Roshi, teksa e shoqëruam në Karavasta me dy–tre shokë të teatrit, që këtu, në këtë anë të Karavastasë mund të ngresh një amfiteatër të madh, të mrekullueshëm. Pranë tij edhe restoranti më i veçantë në botë, me rrogoza e peshk. Vetëm këtu, nën këtë qetësi sublime, mund të luheshin tragjeditë e mëdha. Nuk humb asnjë fjalë… Llazar Verës do t’i mbeteshin fjalët në fyt. Mezi e përmendëm…
Po, jo për analogji, se në këtë Shtëpi ka ngritur folenë Mëma e Erës, në mes të Muzeut të madh të artit shqiptar, mund të marr jetë edhe amfiteatri i patriotizmit dhe pikturës shqiptare dhe Fjala ka për t’u dëgjuar gjer në Mitrovicë e në Preshevë, në Prevezë e Konicë…
Ndërsa Sarajet sogjetojnë mbi fushë e mbi det, Fjala ngrihet peshë dhe i fut dridhma varreve me trupat e shqiptarëve të rivarrosur nën emra martirësh…
Unë përfytyroj që rekuizita të jetë e jashtëzakonshme, turistike, e hapur. Kushdo që vjen dëgjon Fjalët e Maestro Kodrës dhe ato do të mbeten Epika e Artit të Pikturës shqiptare. Muzikë? Pse jo, veç gjithçka në mënyrë elegante, të hollë, fine. Një muze i këtillë, me kalldrëm–bulevard të thurur me drita nga Kalaja dhe Varri Monumental gjer këtu në Mauzole, një hotel, një restorant klasi do të ishin magjia tjetër për të gjithë ata që donin të kalonin një natë sa një jetë në këtë prehër Kaosi të natyrës. Sa bukur…
Maestro Kodra nuk e humbi fillin. Sa do të doja, tha, që në këtë restorant buka të bëhej aty, ndoshta nga vetë turistët, vizitorët, se, fundja, akti artistik është i lidhur ngushtë me bukën… E di, shumica do të jenë mërgimtarë, të vjetër e të rinj, me këmbën zvarrë sigurisht (se ndryshe s’mund të vijnë të tjerë!) dhe aty, te ky mauzole të jenë rivarrosur eshtrat e tyre (nuk kam parasysh rivarrimet e vërteta!) në një foto, vepër arti, skulpturë, muzikë, tragjedi eskiliane, sepse jeta e çdonjërit prej tyre ishte një tragjedi e madhe. Dhe, mos harroni, nga tragjeditë vjen jeta e pasosur dhe prej tyre kombi gjithnjë nusëron… E habitshme, e thellë, ndonëse nën ritmin dhe hijen e një kobi.
Mirëpo kur mendoj se diku në Krujë, është një bina si biçim muzeu për etërit e kombit, Gjergj Kastrioti Skënderbeun, të zihet fryma, mbetesh bosh. Jo, miku im, nuk flas për këtë derexhé, se ky farë muzeu kthehet në hall. Ama, djemtë që do të shpalosin idetë e tyre për këtë muze që them, do të shohin dhjetëra muze në botë dhe pastaj le të bashkojnë elementët më jetikë që janë aty: stili i Shtëpisë së Re, qemerët e tyre, hapësirat, furrat, restorantet, stallat, portat, pamja që s’duhet të humbasë asgjë, malin, ujin dhe frëngjitë me sytë hapur (tërë jetën hapur!) mbi fushë e mbi det. Hapësirat e oborrit dhe të konakëve kthehen në amfiteatër e në restorant, në hotel dhe në rekuizitën e gjallë… Dikujt, pse jo, mund t’i vejë mendja t’i shkurtojë e t’i zgjasë ditët! Le ta bëjë. Gjallëria e një muzeu të tillë kthehet kështu në vesk jete. E pra, le t’i terezisin të gjitha, se vetë e kanë në dorë. Një muze i Artit kthehet në pelegrinazh botëror për gjithë shqiptarët. More, po si s’kam vajtur njëherë në Mauzoleun e Maestro Kodrës? Sepse Koha vrapon më shpejt se era e fushës dhe e detit dhe fët–fët do ta marrin vesh nga Amerika dhe Australia, nga kudo që janë e jetojnë shqiptarët. Atëherë do të shihni se kjo bëhet Mekë e shqiptarëve…
Ju nuk e dini, thoshte një natë im atë, ç’do të thotë të flesh një natë në Shtëpinë e Vjetër. E bën haram gjithë jetën! Aty gjen paqen, ndonëse jashtë saj natyra luan aktet e tragjedisë së saj. Aty gjen prehjen dhe betimin e madh. Aty të vjen me gjak të fryrë ajo shprehja e madhe për ta pasur mbi kokë Shqipërinë. Vetëm po të flesh qoftë edhe një natë të vetme aty, të gjitha, të gjitha mbeten pas Shqipërisë, edhe fëmija!
Do të vijë një ditë pastaj, duke mos u lëshuar kurrë dora, që njerëzit e kurbetit dhe pinjojtë e atyre që kanë bërë Shqipërinë, të vijnë në Shtëpinë e Vjetër, në Mauzoleun e Maestro Kodrës dhe të lidhin besën për të gjitha Fjalët, për Kombin, për Veprat, për mbitokën e nëntokën, për malin e fushën, nën muzikën e përcëllimtë të erës. Gjithnjë me sytë nga Deti. Ndoshta ndonjëherë do të kenë mundësi ta ziejnë një kafe në hirin e nxehtë të Shtëpisë, ashtu edhe me hirin e nxehtë të Shpirtit, sepse jeta e tillë është…
E, i gjithë ky mauzole madhështor, nuk do të na sajdiste si duhet po t’i mungonte biblioteka e artistëve patriotë, e mëmëdhetarëve të mëdhenj dhe kushdo do të dëshironte të ulej në kolltukun e Samiut e të Naimit, të Gjergj Fishtës e të Mjedës… e pastaj le ta pinte një kafe nën hijen e bungërit të madh në hyrje të oborrit. Të duket fantazi e shfrenuar? Ashtu? Harrove që jemi një popull dhe komb i vogël ende? Harrove thënien e madhe të Ali Pashë Gucisë që iu përgjigj kështu konsullit britanik: Zotni! Mos u merr me malet, janë të mdhaj ata! Merru me ne njerëzit e këtuhit, që jemi të vogjël po me shpirt të malit. Se ne e mbajmë gjallë malin dhe pa pas kenë na t’vogjlit, s’ka me pasë kurrë besë e burrni, s’ka me pasë as t’mdhoj…
Ma kupton ku dua të dalë? Sapo më prek telin e zemrës, në gojëtarinë e ndritur të burrave të kombit, unë goditem nga rrufeja. Gojëtaria e ndritur ka qenë mjeshtëria e tyre e prej saj dalin malet, ditët, del Ishmi e Drini krejt të kulluar e mes tyre, si mes maleve do të jetë e përjetshme kjo strehë për t’i bekuar shqiptarët, artistët, në mënyrë që ata të krenohen para Evropës, ku sapo futim këmbët…
Komentet