«Faleminderit Maria Denis. Faleminderit puthjes sate që më çeli rrugën…» (Ibrahim Kodra)
(Maria Denis, emër i njohur i kinematografisë italiane të viteve tridhjetë, dyzet…)
Maria Denis! Për ty do të humbisja brenda vetes. Flokët gështenjë të ndezur, me një bukle në ballë, sy të zjarrtë, vetullhollë biskonjë, paksa e kreshpëruar, me një mërí të çuditshme, hundë e drejtë antike greke, me një pikëllim endur mbi buzën e sipërme, si një vijë mishtore e hequr shpejt, disi shpotitëse dhe spërkatur me një ironi të paepur, qafën e hollë e të gjatë me një qukë të lehtë vënë enkas si shenjë njohjeje dhe vikamë, veç asaj lëkure të ndritshme e të qeshur… Qeshje pa fund. Përqafim i ndryshëm nga gjithçka që kisha parë. Gjendje zbavitëse gjer në dalldi, e përulur fort para spektatorit, kaq shumë hamgjitëse, gjithçka tek ty me tundim mbytës. Ja, e merr portretin që të jep Shundi në duar, dhe duket se e zhvesh me një frymëmarrje të çuditshme dhe gjithmonë qeshje me atë fytyrë aq engjëllore, që të thuash të vërtetën e madhe sikur gjithkujt mund t’i binte në kokë për ty. Dukeshe plotësisht e nginjur me gjithsej, një furí deti dhe gëzimi të papërmbajtur…
Portreti yt me rroba kombëtare shqiptare! Afsh, tronditje prej atij seksi të jashtëzakonshëm, që meket, që ndjell orgazmë gjersa jeta jote (arti yt!) të shkrehet i/e tërë, pastaj fjalëmbël, e dhembshur, ironike, mëtonjëse, nganjëherë një sy tangjent të bën t’i mbash brinjët me dorë, të t’i hash buzët, të bëhesh menjëherë mjeran ndërsa ndihesh levend pse s’ke humbur gjë. Dhe duhma aristokratike e Shundit me një italishte të ëmbël, sjell një atmosferë të veçantë, me aromë mrekullie tejet ngacmuese, e vetmja që mund të gultojë, eliksir rinie, përplot qesëndi dhe ëndje të papërshkruar. Dhe gjithçka ndihet e gudulisur në freski…
Maria Denis! Një pandehmë prej parfumi diskret, një magji e fshehtë që ndez një molisje të ëmbël dashurie, afsh ndjellës! E veshur me kostum kombëtar shqiptar, e qeshur, me sytë e mëdhenj, me një tufë trëndafilash në dorë, me gjoksin që bën majë plot lakmi, endur në cohë të mëndafshtë, kordele e brydhët, dehje që shpërthen jashtë, e puthur në buzë nga era e lehtë e përfshirë në krahët e tu, shprehje rrëqethëse, një fatkeqësi që të magjeps…
Maria Denis! gonxhe e sapoçelur trëndafili, neps i gjallë, pëshpërimë pataksëse, dantellë e hequr hollë, guaskë e vogëluar, e ligështuar prej dehjes madhështore, prej keqardhjes dhe përçmimit që vjen po prej dehjes si një dobësi e shenjtë, epsh i papritur, përkujdesje si brizë e magjepsur, moskuptim ndjenje, një dhimbje therëse, stil i hatashëm, ikonë seksi, pëshpërimë përplot frymëzim, dhunti e falur nga natyra.
Faleminderit, Maria Denis, s’do të harroj! Furí seksi, grua! Melankoli prekëse, pendim, provokim i bukur dhe i padurueshëm, shpërthim vullkani femëror, ngashërim prekës, një drithërimë që ndjehet gjer në palcë, psherëtimë e penguar, ankth që çliron vetëm epsh dhe ngashënjim, dhimbje koke, ndezullim i beftë që përvëlon, një ngjethje si torturë e ëmbël, fisnikëri e madhe. Kaq shumë do të nderoj! Vetëm art pikëllon prej tej Maria Denis! Art,
ndjenjë, mendim dhe mirësi!…
«Në qendër të grupimeve ishte Maria Denisi. Shundi iu drejtua asaj me një italishte muzikore. Më paraqiti si një shpresë të re e të sigurtë të artit shqiptar. I dhuroi Maria Denisit portretin e saj. Më falënderoi dhe më puthi në faqe. «Jeni piktor i vërtetë», më tha. «A kini dëshirë të ndiqni studimet e larta për pikturë në Itali? Italia është një vend i pikturës. Iu përgjigja se kisha shumë dëshirë, se e kisha kërkuar zyrtarisht këtë, se isha në pritje… «Mos u mërzisni», tha Maria. «Do të përpiqem të bëj diçka për ju.» Biseda zhvillohej në praninë e konsullit italian në sirtaret e të cilit ndoshta flinte kërkesa ime. Pas dy ditësh më lajmëruan zyrtarisht dhënien e bursës.
Faleminderit Maria Denis. Faleminderit puthjes sate që më çeli rrugën…»*
* (Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)
RASTËSISHT ME XHON LENON
«Njeriu në përgjithësi dhe krijuesi në veçanti asnjëherë nuk janë njëdimensionalë…» (Ibrahim Kodra)
Në Stamboll nuk është e lehtë të përballesh me rastësitë, edhe pse është viti 1977. E tillë qe edhe ajo ditë plot diell në një nga kafet e sheshit Tahsim. Njerëz që hyjnë e dalin me ngut. Salla plot. Askujt s’i vete në mendje se aty është një piktor me emër e me plot letra në çantën e madhe, që dukej si i harruar në një kënd të këndshëm të kafenesë. Dhe kur kanë mbaruar klientët e parë, vijnë të dytët, pushojnë, hidhen në veprim, qeshin, lëvizin, ndërsa mendimet rrjedhin vetiu dhe atje mes tyre një shpërthim zërash. Dikush, një djalë me syze, këndon. Magjike. Nuk zë zot vend. Maestro Kodra rrëmben letrën e trashë, lapsat me majë të trashë hapur mbi tryezë. Nuk e njeh artistin, ndonëse nga larg, ku është ai, vijnë pëshpërima përplot drithërimë: Hero i madh! Si askush tjetër! Bllokohet kafeneja. Do ta paguaj! Ç’më bëre! Qofsh i përjetshëm! S’do të harrojmë kurrë! Maestro Kodra e hodhi skicën menjëherë. Mrekulli. Sa pak do të jenë si ty! Dhe sa me fat qenkam sot! Edhe kafeneja! Ta kem parë, thua? Po, me siguri! Një nga djemtë e tavolinës ku bënte vokalica dhe lëshonte zëra të shkëputur e puthi në buzë. Jam i lumtur, bërtet djali. Të zotëroj si burrë. Ndihem zot!…
Maestro Kodra ka nxjerrë fletën e dytë dhe vizaton
mrekullisht shpejt. E bukur! Ky do të ishte një artist i madh! Çfarë lëvizjeje! Të dritësonte me sy, me aq shkëlqim dhe ngacmim. Unë nuk të njoh. Unë të kam zbuluar vetëm tani. Një lëvizje e çmendur. Edhe vijat e skicës konfigurojnë po atë lëvizje. Për herë të parë, belbëzon Kodra, nuk po kap thelbin e përmbushur në dëshirë, njohja është patjetër një armë. Dritëhijet, duhen dhënë shpejt. Asnjëherë s’kam qenë skllav i instinktit, kam bërë punën sipas natyrës. Dua që me krijimin tim të dëfrejnë. Ai edhe punonte, me nxitim sigurisht, edhe fliste si me vete, me zë. Një tingull i ëmbël, drithërimë e lehtë dhe padyshim një mungesë e madhe. Një vizatim i thjeshtë por me shijen e instinktit, thjesht sa për të shuar urinë e krijimit. Dhe m’u shfaq ky artist, që me siguri do të jetë emër i madh. Dhjetëra vajza e djem vraponin nëpër kafene, flisnin, potere, kumt i një fati të ri, diçka që mund ta klasifikosh edhe si mbretërore, pa mish e pa verë, mund të zgjidhje ç’të mundje, seks me teprí, po sidomos lëvizja, eleganca, zërat harmoniozë, grinta me aq nerv, buzëqeshje të bardha e pa një rrudhë, shkëlqim ngashënjyes. Jo, për asgjë, nuk mund ta vësh dorën në zjarr. Ç’të të them tjetër, more djalë, do ta mbyll tani, jam edhe unë në afsh, jam si një tronditje e pamendueshme, si të jem i sëmurë. E di, kam ethe të mëdha kur jam në punë. Të vizatuarit më fal kënaqësi të rrallë, i thoshte vetes Maestro Kodra. Ç’tjetër mund t’ia forcojë jetës kuptimin?…
Dëgjoi që po këndonin. Pastaj zërat sërish u fashuan. Nuk po e shihte dot. Rrëmujë e vërtetë artistike. Erdhi aty pranë kamerieri dhe i solli një ujë. Pastaj kanellë. Sa bukur, tha. E di kush është? Turma po largohej me ngut të madh. Sërish brohorima. Fluturonin foto dhe shami të bardha. Gjuhë e kuptueshme, gjeste në ajër, të shtyra, ca ikona që fluturonin andej këtej, aromë e bukur dhe me aq seks. Mund t’ia vije fajin seksit, mund të ekzagjeroje pëshpërimën, mund të shfreje habí plot frymëzim, mund të krenoheshe edhe me djersën dhe pastaj, shkrepën mijëra blice dhe një gaz i ngjyruar. E pa edhe kur po hynte në holl atë fytyrë të bukur që ngrihej përplot madhështi. Edhe syzet e djaloshit nuk reshtnin së qeshuri, vajza e djem që e puthnin, kakofoni lëvizjeje, dhuntia e përmbajtur që e fal natyra, pamje tërësisht befasuese… Është Xhon Lenon! Nuk e njeh? Maestro Kodra ngriu. Sa mirë që i besoi instinktit. Spikaste një dozë e madhe frymëzimi me një ëndje triumfuese. S’mund të mos e vinte buzën në gaz. Faleminderit, Xhon Lenon, s’do të harroj kurrë këtë rastësi dhe këto dy vizatime. Kamerieri i fotografoi. Fotografoi edhe Maestro Kodrën, aty në kafenenë Tahsim në një ditë të nxehtë e plot dritë!Vuri dorën në zemër dhe iu bë se po falënderonte edhe instinktin.
«SA MË TË MËDHENJ NJERËZIT,
AQ MË KOKULUR JANË»
«Elyari ka pasur të drejtë. Në poezinë Kërkoj, që mund ta quaj devizën time në jetë dhe në art, kam përvijuar, jo me qëllim të paracaktuar esencën e mendimit të shprehur nga Poli për mua. Ja si fillon kjo poezi:
Unë kërkoj horizontin e largët
ekzistencën e jetës,
të paskajshmen
rrezet e diellit,
evolucionin
…………………
dallgën e detit.» (Ibrahim Kodra)
Piktori shqiptar i Milanos i mblidhte miqtë mbrëmjeve, në sallonin e tij dimëror ku edhe ekspozonte punët e tij më të reja dhe diskutonte rreth tyre. Ibrahim Kodra ishte gjithnjë në «rolin» e tij, në jetën që bënte. I ftonte miqtë, por nuk bënte kurrë përgatitje, dera e shtëpisë dhe e studios së tij ishte gjithnjë hapur. I priste te porta e jashtme, ecte kurdoherë me një hap energjik, me xhaketën–jelek hapur, duke hedhur sytë e tij të shkruar, të veçantë, kithtas dhe i shoqëruar me një ndjesi nervoze dhe pa kurrfarë gjesti, me përzemërsinë e tij tronditëse ecte drejt sallonit. Një pritje tipike shqiptare: me shumë përkujdesje e sqimë që të krijonte përshtypjen e manisë, duke qenë mjaft i vëmendshëm në bisedë, pa e shprehur me të tepërt kënaqësinë me pjesëmarrje të vrullshme po ama krejt i duruar, pa u bërë kurrë i zhurmshëm, pa asnjë psherëtimë, pa u nxehur kurrë dhe pa shprehur bezdi, sigurisht i shoqëruar kurdoherë nga krenaria e virtytshme, e lindur, pa u shitur ndonjëherë si fodull apo mendjemadh; gjithnjë i ngjante atij zoti shtëpie që zjarrin e bisedës e mban ndezur duke shpurritur shpuzën e duke shtuar ura në vatër. Kishte ardhur Dino Buxati, tregimtari i shkëlqyer, të cilin e donte dhe e nderonte pa masë. Në shtëpinë e tij milaneze, një copëz Arbëri, ndryshe nga gjithë të tjerat, vinin miq të shquar nga e gjithë bota: piktorë, shkrimtarë, gazetarë. Vinin sidomos arbëreshët e tij të dhënë aq shumë pas Shqipërisë dhe gjuhës shqipe dhe vdisnin gjersa të krijonin lidhjen e duhur. Ata, arbëreshët i dhuruan nusen e parë, por që ajo martesë nuk qe dot me fat dhe dështoi. Ama, nusja e parë ishte e racës së tij, ashtu si do t’i pëlqente edhe Ijes së tij të dashur… Shtëpinë e tij e patën shkelur edhe Pol Eluar, Kuazimodo, Montale, Moravia, Dario Fo, Manzoni, Karlo Bo. Mik i tij ishte edhe regjisori Aldo Vergano, të cilit maestro Kodra i kishte dhuruar muzikën e një kënge popullore shqiptare interpretuar në një nga baret e Brerës, teksa shoqërohej nga shumë intelektualë dhe artistë italianë. Muzika u kishte pëlqyer mjaft të pranishmëve dhe shërbeu si bazë dhe kolonë zanore e filmit «Il sole sorge ancora», ekranizim i romanit të njohur të Heminguejt. Edhe me Heminguejin u lidh fort në largësi dhe për veprat e tij diskutonte shpesh me Eluarin dhe Pablo Pikasonë. Ai nuk mbeti kurrë një spektator i jashtëm dhe i ftohtë në një sallë ku s’luhej asgjë më, përveç ndonjë barsolete të kripur. Frekuentonte teatrin dhe mjaft aktorë i ruante si miq të shtrenjtë, merrte pjesë në mitingje të nxehta politike, duke çuar lart zërin e çjerrë e duke sharë top më top komunizmin që po e thante megjithsej Shqipërinë e tij.
Kurdoherë donte të falte diçka nga thelbi i një artisti të «veçantë» si ai. Nuk i mbushej mendja menjëherë, po ngrinte krye tharmi i tij i virtytshëm. Jo më kot mbahej si artisti më mikpritës në Milano. Të gjithë e njihnin dhe e nderonin edhe vajzën që e shoqëronte, Matildën. Dhe e gdhinin: verë, muzikë, interpretime, poezi, demonstrime të nxehta, filozofi, gjithmonë ngapak Arbëri dhe Shqipëri, spërkatur me buzëqeshjen e tij grishëse e të rrallë…
Dino ishte në humor. Nuk bindej kurrë nga fjalët e të
tjerëve, donte ta provonte vetë «një natë shqiptare» në
shtëpinë e Mestro Kodrës. Dhe, ashtu si mjaft të tjerëve, edhe pse provonte njëmijë dyshime, prapë të nesërmen fliste vetëm për të, si për një kuvendar të rrallë. Dhe atë natë kur erdhi dhe u prit jashtë me nderin e të zotit të shtëpisë, ai e kuptoi menjëherë ç’do të thoshte të pritej nga një shqiptar. Po, kishte ardhur për të kaluar «njëfarë kohe» në një copëz vend ku ruhet një thesar, ulur këmbëkryq në shilte, duke tymosur hera–herës, si në filma dhe pikturat e vjetra me nargjile, si në malet e veriut, dhe kurdoherë në palcën e dimrit, kur biseda nxeh më tepër se zjarri. Ai, piktori aq i njohur kubist, bënte majë me këto takime e vizita dhe sikur kishte gjetur damarin që duhej: nuk rrezikonte asgjë dhe paraqiste veten, artin e tij. Aty mund të përjetoje gjithçka… Nganjëherë të krijohej përshtypja se ai dinte të hynte në rolin e tij, me ritmin e zakonshëm duke duruar gjithçka që i binte për pjesë dhe mbi të gjitha mungesën e alkoolit, nën shoqërinë e një muzike të zgjedhur që e shpëtonte kurdoherë nga çdo lloj situate. Ai, e përfytyroj, ndihej si në një kullë nga ato qindravjeçaret, sigurisht pse jo edhe e braktisur, siç veprohet sot me zakonet e vjetra, klasike, që kërkonte papërsëritshëm malësorë të rrallë, të këputur e të varfër, që luanin mërgimin dhe tregonin plagët e fituara nga jeta. Gjithnjë i drejtpërdrejtë dhe i vetvetishëm, jo kundërshtues, ku buronin papritur idetë dhe gjithnjë të jepte përgjigje të zgjuar. Ah, sapo fillonte të fliste (dhe fjala për të dihej që do të vinte patjetër!) për Ijen, dukej sheshit: jo, s’kishte njeri më fatkeq! Gjithë ai burrë bëhej një grusht. E kishte të pamundur, mund të fliste edhe me malet, dhe e pranonte madje edhe nënshtrimin dhe disfatën, por dinte të ngrihej menjëherë duke buçitur fort. Dino Buxati, miku i asaj mbrëmjeje, e shihte me vëmendje: maestroja dukej shumë njerëzor, i përulur, me sytë e shkruar përherë kërcënues e të mirëkuptuar, të thjeshtë e të dashuruar verbas. I gjithë sfondi ishte zhytur në një muzikë sublime, në tonet e së cilës shfaqej dhe zhdukej Matilda e tij. Po, në vendin e tij, dikur, kanuni bënte ligjin, dhe ndiente frikë se pas katrahurës komuniste, do të shfaqej sërish për të zhdukur nga rrënjët murtajën. E bashkë me të edhe gjakmarrja. Dino shqyente sytë. I pëlqente kjo temë, si një kompensim fame, me një fije buzëqeshje nëpër buzët e holla. Si në një spektakël. Batutat i vinin në majë të gjuhës.
Dukej e çuditshme. Një njeri aq i urtë e i sjellshëm, që të bindej me përulje dhe arsyetonte si filozof, që ndiente dhimbje për ta, si të luante aq bukur rolin që i kishte ngarkuar vetes.
Mbrëmja e ftohtë ecte ngadalë me një dhimbje të padukshme por që ndihej fort. Këtë ndjesi sikur e shtonte muzika klasike luajtur me tunxh, përplot art, sillte detaje dramatike. Dhe ftesa e bujshme që ia lakoi fort vetullat Buxatit: Shtëpia e shqiptarit asht’ e zotit dhe e mikut! Dhe
ai ishte mik në shtëpinë e tij. Bukë, kripë e zemër!
Ah! Të kishte aty një kupë rakie nga ajo e serta, një cifël
djathë dhie, pak pastërma (po të kishte), dy kokrra ullinj, një kokërr qepë të shtypur me grusht!… Oh, ç’do të vinte. Bukë e thekur te votra, edhe me hime le të qe, mjafton të thekej. E gjitha kjo skenë ekzotike, tipike e vjetër dhe krejt brenda kontekstit të varfërisë, po ama me një zemërgjerësi të skajshme mund të bëhej edhe e padurueshme mund të bënte të kundërtën, po ama dihej se askush nuk do hante dot me uri, do rrëkëllente kupën me raki si ujë dhe ndërkohë do kafshonte cepin e mustaqes sesa ciflën e djathit të dhisë, apo të lëpinte koqen e ullirit. Ja, në këtë atmosferë ne gëzohemi dhe i falemi jetës duke hequr të zitë e ullirit, kryelartë, kurrsesi jo vjedhurazi, pa e njohur kurrë luksin dhe të tepërtat, të hollë, të shpejtë, dhe me një veçori të bukur: kërciri dhe kofsha e shqiptarit bashkohet me një gju të këputur, të ngushtë, që është vetëm fuqi. Pa përfytyro pak, or mik, në sfond janë pesë a gjashtë camërdhokë në këmbë, duke qarë e duke qeshur, duke lozur e duke ngrënë veten, me një mendim të trishtuar e të bujshëm. Këtu luhet drama. Konaku i pritjes është dhe skena ku luhet tragjedia moderne. Sytë e tyre të thellë të mbeten në mendje. Përfytyro që kësaj mbrëmjeje të shtroja përtokë ku vetëm oxhaku do të brambullinte, të tjerat do ishin rekuizitë kashte e rrogozi. E ne të dy do zinim vendet ndanë vatrës, me shishen e rakisë në me, që ia shton lakminë kuvendit të gjatë si të qemë dy pleq krenarë e njëherazi të mbaruar, që do të shtyjmë natën duke qarë hallet e botës, deri vonë, shumë vonë. Bukë e gjumë ka plot, ndërsa flakë bisede jo, veç nganjëherë kur na hipën damari dhe bisedojmë me veten, edhe në këto raste me një dritë tronditëse, sikur të shpiknin botën nga e para. Ia dallon dot bashkëbiseduesit tënd tiparet e fytyrës, palëvizshmërinë memece të mimikës, një alfabet shumer që digjet në zjarr. Dhe zjarri që i thadron në pllaka bisedore të rralla. Më pëlqen kaq shumë kjo skenë sa më vjen të ngrihem e të recitoj vargjet e Migjenit a të kujtdo poeti të vjetër e me to ta shkërmoq gjithë botën me një grusht. Aq sa është fisnike, e bukur dhe e veçantë, po kaq është e lemerishme. Thjeshtësi dhe virtyt i vuajtjes…
Dino Buxati e shihte dhe nuk besonte ç’po ndodhte. Fjala i dukej se lëvizte figurat. U trondit nga kjo lëvizje, por nuk e ngacmoi. Sepse ajo natyrë të rrëfyeri kishte një mall të jashtëzakonshëm. Gjakmarrja dhe jeta e varfër, zakonet dhe doket e këtij populli dukeshin jo vetëm groteske, por sikur vinin fill nga lashtësia. Ditët, mbaj mend, ndiznin në dëborë një zjarr bubulak, jo me shkrepëse e as me çakmak, po me dy gurë që xixëllojnë e pastaj njerëzit këndojnë si në fillimin e botës! Një skenë vërtet e papërfytyrueshme, mitike, si në kohën e shpikjes së zjarrit, ku edhe këngët dhe ulërimat të nxitnin një shpirt të egërsuar, si të përçudnuar nga malet që e zhvishnin lakminë nga vetvetja. Edhe britmat e gëzimit ishin të egra dhe fshihnin vuajtje të madhe. E paimagjinueshme kjo skenë me sfond… Dhe vazhdimisht bie dëborë. Një psherëtimë e fortë ia zvogëloi fare trupin, e bëri të vogël dhe të varfër, ushtar të bindur të kanunit, me kohë një praktikues i heshtur i zakonit ende të pa zbërthyer, ndonëse kudo edhe në shtëpinë e tij e rrethonte mjaftueshëm buzëqeshja fine dhe mikluese e vetvetes. As në ëndërr nuk e gjeje atë përkorje të hollë e të magjepsur…
Ashtu ka qenë dhe më keq është jeta jonë, or mik. Me shpirt të nxirë dhe veshur me tirqe të bardha, edhe me xhubletë të bardhë, drejt e në trup, në të ftohtë e në të ngrohtë, në erë e në diell, në djersë shiu dhe rrahje breshëri, në zgjim e në mbyllje sysh, në fjetje të uritur e të mardhur dhe në fjetjen e imagjinuar si të ngopur. Kockëmëdhenj, eshtragungë, gjakhollë, të rrëmbyer, të humbshëm, me konture si të maleve, madje nganjëherë mendon se edhe malet janë veshur me pëlhurë xane e në të linjta. Si në muzgjet e ngrysura jo nga moti po nga jeta e shtrënguar dhe e rrethuar me vuajtje. Si në muzgjet përballë një deti të pashpresë, me një blu të thellë dhe të braktisur duke shkundur xixëllimin e fundit të fatkeqësisë. Këto qenkan skajet e trembura të braktisjes së madhe, se ne të gjithë e kemi thyer mëdysh të vërtetën që ka humbur nëpër skutat e largëta të jetës që nuk mund të quhet jetë. Ti do të ishe një shkrimtar i madh, po t’i hidhje në kartë këto mendime të përvetuara! Dino Buxati ndiente dhimbje të natyrshme. Maestro Kodra ngazëllehej i tmerruar pranë këtij zjarri që i flakëronte në shpirt. I trembej këtij ballafaqimi dhe nuk e dinte kurrë në bënte mirë apo keq. I bëhej sikur po qëllonte me gurë vetveten. Sikur po shkëpuste dritat nga jeta e vështirë dhe po e kridhte më keq në terr. Vetmi që pat pllakosur si e xhindosur duke tërhequr zvarrë një lodhje të harbuar. Një shkollë pa fëmijë, një xhami e shembur mos më keq, një kishë pa prift, kambanore dhe minare të holla e të gjata, që shponin qiellin e që tërhiqnin pas shkëmbinj gjigantë. Dino Buxati e ndiente tërheqjen e krimbur dhe priste që diçka të këputej mizorisht, pa parë askënd në sy, me pleqtë e mbetur ligsht që as dëgjonin e as dëgjonin. E kush do ta thyente më tej heshtjen e të gjente një zgjidhje? E tëra ishte tirani e pazakontë nën ritmin e një ikjeje të llahtarisur, pa falje të premtesh dhe pa meshë të diele. Ka ndodhur diçka që nuk i ngjan fare jetës, është mërguar shpirti, ai i pari që endet në ajër, na sheh dhe na përqesh… Në fakt përqesh veten në mënyrë të spikatur, në shtrungë, rrethuar nga ulërimat e habisë. Më duket se po fitoj tharmin për të luajtur rolin tim në këtë skenë të poshtër, në këtë braktisje tragjike… Më duhet, or mik, ta përsos mungesën e zërit, mimikën e pafjalë, çudanëritë e gjithë botës, pa klithma dhe ndonjëfarë pantomimike, me një tundim të egër të marri, nën masën dhe peshën e shkëmbinjve sizifianë, me fjalë pa pikën e ëndjes. Më duket se jam kthyer sonte në një llapaqen që bezdis mikun. Por, ta thashë se shtëpia është e zotit dhe e mikut, prandaj dhe kështu unë ndaj me ty kripën dhe zemrën. E zemra ime e mjerë qan e vajton për të mjerën time atje tej Adriatikut të valë, të sëmurë dhe të trembur. Natyrshmëria e njeriut e kërkon këtë si njëherë e një kohë, me qetësinë e ngrirë të ftohtësirës, poshtë së cilës mugullojnë filizat dhe ku përpëlitet pasioni. Se ne, miku im i madh, jemi në bythë, vdesim nga pasioni, e kalojmë kurdoherë kufirin e masës, pikasim ku e ku vështirësitë ku janë e ku s’janë dhe bëjmë përpara, vëmë një gjë në vijë dhe pastaj sprapsemi menjëherë e me ngut të madh, në kërkim të një pasioni tjetër, sa marrim flakë si kashta, aq dhe shuhemi menjëherë… Ne duam sot! Sot! Ne s’kemi sot. Sot! S’ka filma e drama me ne, mund të rrimë me ditë e ditë të të tëra, duke parë si në ethe një palëvizshmëri të befasishme dhe nuk shkulemi pa njohur rrënjë e degë. Na mjafton një rrogoz dhe një shilte e pastaj e sheh se si kërcen ariu në sofër, madje feston edhe qeni i kallajxhiut nga e keqja. Pse? Thjesht jemi bërë mjeshtër të kësaj skene të tmerrshme, si të thuash ia kemi pirë lëngun, si një gotë me ujë që na shqyen gabzerin! Dhe jemi gati t’i biem botës rreth e qark në këmbë, duke u endur nëpër male e fusha, në dete e oqeane ushqimin për kasollen tonë. Dhe kurdoherë e kudo ngremë male me gurë. Thjesht se na pëlqen të mbetemi aty ku na ra koka, të rënduar nga halli, të izoluar, duke punuar me djersën e ballit dhe s’ia prishim kujt, i duam të gjithë, bëhemi mik edhe me një fije bari. Jemi kthyer papritur në simbol tragjedie. Ja, le ta themi më troç. Ne jemi më vete siç janë fuqitë e mëdha, ne sundojmë veten tonë. Po të mos harrojmë se vijmë nga thellësi të mëdha, nga humbëtira të pazakonta. Të shkretuar! Edhe bimët i vadisim me lot. Dhe bimët na japin aq sa lejon kripa e lotit. E ç’ndodh? Jemi bërë thjesht simbol të tragjedisë. Ne jemi mësuar të luajmë tragjedinë e izolimit! Të vetmisë! Kurrë mos ia dhëntë zoti kujt që të mbetet përjetë zog i shpresës. Ah, sa mirë do të qe të luftonim përjetë për shkronjat tona, se edhe tani që i kemi ua harruam vlerën. Kemi shkronja po s’bëjmë dot libra! Dhe nxënësit s’mund të lexojnë. Jemi mjeranë të perandorive ne! Pikërisht te kjo marrëdhënie bien të gjitha zakonet e çuditshme dhe burrat nuk i tret dheu duke kërkuar përjetësisht një përkryerje që s’ka për të ardhur kurrë. Sepse ne si njerëz të besës, siç e quajnë të tjerët, kemi mbetur pa abc–në e saj, mirënjohjen. E kupton në ç’derexhe jemi, or mik? Paskemi besë, po s’paskemi mirënjohje! Çudi e madhe! Çfarë kompleksi i ndyrë! Duam, si të thuash, ta japim dorën dhe duam s’ta japim!
Heshtje drithëruese. Edhe sfondi muzikor kishte reshtur. Dino Buxatit i kish ngrirë në dorë kupa me raki mani Boboshtice të zier dy herë.
Ne kemi bujtur kudo, madje në ngut e sipër kemi zënë toka e shtëpi. Nëpër shtëpitë e atyre kemi mbjellë shumë fëmijë. Shpirtzbrazët. Të përpirë nga lubia me emrin mërgim. Pa interpretim fare as me gojë e as me shpirt, por me sjellje të mahnitshme, me një vezullim të marrë drite, duke rrëkëllyer jetën me një të hedhur pas të gunës. Kudo që shkojmë krijojmë meloditë tona që i belbëzojmë me dhimbje buzëplasaritur si askush tjetër dhe ajri digjet në flakë të kaltër shpirtit tonë që nuk ka për të humbur kurrë. Larg, shumë larg prej avllive tona me gurë, shoh kurdoherë flakët e zjarreve ku përvëlohet jeta, e nxirosura jetë! Se njeriu e ka atë të mirë: e fisnikëron vuajtjen, ashtu siç bën edhe me vdekjen!
Maestro Kodra mori frymë thellë. Në këmbë rrinte Matilda dhe sfondi muzikor po gjallërohej. Jashtë drita e zbërdhulur e agimit po thyente ngjyrat në kupat e rakisë si për t’i dhënë njëfarë jete tregimit …
E DJESHMJA E NESËRME
Nuk ishte aspak e lehtë. Sa e lexova njoftimin se do të nisej një mikrobus me dhjetë vetë dhe dy të shoqërisë turistike, gati u mrekullova. Po, do të niseshim për këtë udhëtim të mahnitshëm, në një unazë të plotë rreth Çamërisë. Me siguri do na mblidhte mbrëmjeve, pastaj diku buzë Jonit do të ëndërronim si të ishim në një rol të hatashëm, ende pa na e ngarkuar njeri. Kur të hapnim derën e Çamërisë pa trokitur, do të na dukej sikur do të flaknim tej drojën në kosh të një humbëtire pa fund, dhe me siguri përfytyroja se do të shkelnim në tokën e vjetër të Akilit dhe të Pirros me atë hapin e kujdesshëm dhe energjik, gjithnjë me xhaketën hapur, duke hedhur vështrime gati nervoze dhe kurdoherë të shoqëruara me gjeste të çuditshme. Dera e Çamërisë është në Qafë–Muzinë dhe hapet në Qafë–Botë. Disi e pazakontë kjo largësi, nga trokëllima deri tek pranimi, hapja… Dhe po të mos e kishim mendjen ndërkaq edhe mund të mos hapej fare. Pranvera e ditës së fundit të marsit me një diell ekzaltues dhe një stimë përplot trazim e maní të fshehur na zgjati dorën dhe na mori me vete… Dihet se ne asgjë s’mund të na kënaqte, ngaqë donim shpjegime të zhurmshme, se bëhej kjo për një grup të zgjedhur, dhe kurdoherë pa lëshuar qoftë edhe një psherëtimë mërzie…
E lamë pas Konispolin që s’dinte ku të fshihej nga turpi që ende kishte mbetur një fshat i zakonshëm dhe me shtëpitë e shkërmoqura dhe kësisoj s’do të kishte asnjë rast të tregonte muskujt ajo krenaria e tij e virtytshme për djathin e famshëm gjer në Pirenej dhe për mishin e të imtave, por edhe si kryeqendër e një krahine. Një krenari e lindur që mund t’i merrej si fodullëk e mendjemadhësi nikoqire, por që s’mund të fshihte dot kurrë magjinë e tokave të mbjella si rrallë kund tjetër. Dhe po të ishe në Konispol ishe edhe në Qafë-Botë, si në skenë, duke parë veten, dhe, në një lartësi të admirueshme, gjithë tokat deri në buzë të detit, po edhe tufat e famshme me dele e dhi. Ndërkohë, më dukej se do ta përmendja si një spektator i thjeshtë pikërisht në këtë skenë, duke i kujtuar çelësin magjik për më tej, ku s’luhej asgjë më, veç simfonisë së dallgëve të detit, më e shumta si një prej simfonive të shkruara nga kompozitorë shqiptarë. Po mbërrinim në Sajadhë, aty ku dikur Hasan Tahsini me nam këmbëngulte që të çelte shkollën shqip e pastaj të shkelte i magjijosur në Sarandë. I fshihej Ninatit dhe rrinte duke medituar thellë buzë detit në gjirin e ngushtë. E kishte vendosur ta luante atë rol të madh patrioti çam, kokë më kokë me të njohur e të panjohur dhe jo më në Stamboll! Dhe mua më ka mbetur mendja tek gjesti i tij i mrekullueshëm që shkollën në Sarandë ta çelte në një ditë me atë në Margarit. Njeri i madh. Më vonë do të merrja vesh se në jetën e atij njeriu të ditur çdo gjë shpjegohej e qartësohej nëpërmjet atij veprimi të çuditshëm, sepse nuk i mbushej mendja menjëherë, po ngrinte krye kurdoherë një njerëzillëk i virtytshëm…
Igumenicë. Guida fliste me ton historiani për gjithçka dinte, pa u lodhur. Nuk bindej kurrsesi se po e tepronte me shpjegime të hollësishme, dhe kthehej gjithnjë me një dyshim kuptimplotë. Dhe atë natë ne e dinim se do mbërrinim në Lefkadë, të cilën, ndonëse pak më poshtë Prevezës, do ta gjeja i mrekulluar, duke u endur si në përrallë para kështjellës kryeneçe të Ali Pashë Tepelenës mbi kodrën shkëmbore dhe pak më tej e kredhur në det si grua e çmendur, kalaja veneciane e Lefkadës. Nuk mund të tundohesha nga asgjë tjetër, veç prej aventurës që po bënim. Se e tillë qe, aventurë. Po, kishte ardhur koha ta shihnim të tërën në hapësirën e tri ditëve të nëntëmijë e dyqind kilometrat katrore, fare pak më e vogël se Kosova. Si të kishte fshehur një thesar, në malet ngjitur me mëmën e vuajtur, në palcë dimri apo në zheg vere. E gjitha kjo mund të rrezikonte ndonjë të papritur. Në Igumenicë, meqë e kisha shkelur edhe herë tjetër, së cilës ia kisha gjetur edhe damarin, rrezikonim të vonoheshim kot. Por jo, aty prisnim një befasi aq të këndshme. Bujar Lako. E pritëm me duartrokitje. Këtë rrugë, tha, e kam bërë me Maestro Kodrën dhe gjithë ç’më ka thënë Ai do t’ua them unë. E pra, kam njohur një mik të madh, që vdiste për Çamërinë. I jashtëzakonshëm edhe si njeri. Një javë me të nuk është pak. Fati im…
Edhe ritmi i të ecurit në Igumenicë, e duronte angështinë, sikur kërkonte freskun magjik të Jonit, mungesën e ndonjë çudie të rastit, shoqëruar gjithnjë me muzikë klasike, së cilës s’mund t’i ikje dot. E, pas autostradës u gjendëm kokulur pranë Liqenit të Luleve. Mendoja, po thoshte Bujari, aktori që ishte në rol edhe kur udhëtonte, edhe kur rrinte me shokët, edhe kur çlodhej në shtëpinë e tij, se ç’pikturë do t’i bënte këtij liqeni. Bëri një skicë të thjeshtë dhe vetëm vështronte një pikë që mua s’më hynte në sy… Pas kodrave deti, para nesh Liqeni i mbuluar me zambakë të bardhë, pa ndonjë fshat aty afër po me shumë vizitorë që e preknin dhe rrinin të palëkundur që të mos ndaheshin prej tij. Ah, pak më tej kullat qindvjeçare, të djegura, të braktisura vetëkuptohet, klasike dhe hijerënda, të papërsëritshme më në krenarinë që rronte bashkë me to. Gjashtë kulla të paprekura si pronë e dikujt, por ndërkaq edhe të askujt, me një dhimbje të hatashme që të therte në brinjë. I shihja çamët e vjetër të fqinjëve të mi, sidomos të Fejzo Ahmetit dhe të Jakupit tonë dyer më dyer përballë Delibegës, ata njerëz të rrallë, të pasur në shpirt dhe pa thënë kurrë se qenë vërtet të varfër në kamje, që shkonin dhe ktheheshin nga e kaluara, e djeshmja me sytë tek e nesërmja, sepse të sotmen nuk e llogarisnin kurrë… Dhe na tregonin plagët e kërbaçëve në shpinë, me lotin e ngrirë në sy. S’kishte njeri më fatkeq se ata dy vëllezër. Më kujtohej Fejzoja që mblidhej e bëhej grusht, teksa i mbante brizën xhamit të thyer që të mos e gjente gjë shefin e arsimit, himarjotin Niko Dhima. Cili? pyeti Bujari. E dini që e kam njohur edhe unë këtë njeri? Kujtova mos e kishte njohur edhe Maestro Kodra…
Po shkonim në Pargë. Më erdhi në mendje Ibrahim Pargaliu, ai që i dha tjetër frymë Perandorisë Osmane, si Vezir i Madh i kohës së Sulejmanit të Madhërishëm. Vetëm një gjë e vogël mund të sillet ndërmend: Që nga ajo kohë e Ibrahim Pargaliut sulltanët dhe oda e tyre e famshme shtronte bukë dhe gjellë nga Çamëria, nga Thesprotia, nga Epiri. Si mundeshin ato dyer të famshme të Çamërisë? Por e pamundur për ta kuptuar sot! Edhe malet do ta kishin të vështirë. E ndërkohë një befasi e rrallë: kalaja e vogël e Pargës buzë detit, mbytur nga gjelbërimi, shtëpitë plot finesë dhe elegancë të rrallë, ishulli i vogël përballë qytetit edhe kur gumëzhinte edhe kur dremiste me shenjtët e vet që herë dukeshin dhe herë largoheshin si të qenë fantazma. Parga të linte pa mend dhe unë e mora me vete në formën e një guaske deti të pikturuar. Se kjo nuse çame kaq tronditëse vetëm me një gjë të veçantë mund të respektohej. Kemi ndenjur dy net në Pargë, po tregonte Bujari. Dy net! E ç’bëtë dy ditë e dy net në Pargë? Nuk u mërzitët? Ç’thua! Ja këtu para detit, ishullthit dhe kalasë, ka ndenjur. Më këmbë, duke e rrahur era dhe me sytë ngulur mbi det. Më fliste vetëm për Ishmin dhe Rodonin. Viset e mia janë edhe më të bukura. Dhe, ta dish, aq të bukura i bën edhe fakti se janë të virgjëra. Kur sheh ato vise sikur bie në orgazmë!… S’më largohet nga mendja!…
Ndërkohë kërkoja Margëllëçin e djegur dhe xhaminë me minare të prerë që ngrinte krye e gjymtuar si me mburrje dhe një mëri të papërmbajtur. Ndërkaq miku im Abdulla Manopulli, dentisti duarartë që betohet për Uznovën dhe Beratin, rrinte dhe kryqëzonte duart në një pritje të pashembullt. Çfarë durimi! Ai njeri do ta pranonte me kënaqësi disfatën, duke qenë kurdoherë më njerëzor nga ç’duhej, në një përulje fisnike e me sytë, përherë kërcënues për të thënë më parë se i qenë parë lot. Gjatë gjithë atij ankthi ky njeri fitoi jetën. E dija që mund të zhytej kokë e këmbë edhe në jetën mesjetare, kur më 1401 Parga u bë pjesë e Venedikut dhe së këndejmi i dërgoi treqind luftëtarë drejt Korfuzit dhe ata burra i dhanë gjak tjetër fisnik e të trashëguar ishullit mjaft të ngatërruar në trashëgimi…
Kërkonte paqe Abdulla Manopulli, dhe heshtte në frymën dhe brizën e hollë e të përçarë të gjakmarrjes. Dhe, në dijeninë time, kurrë nuk u dashurua pas anonimatit, sepse e ruante një kompensim të humbur por të patretur në kujtesë. E brente ndërgjegjja? Ndoshta po, po edhe e kundërta. Ja, aty buzë Jonit në Pargën, këtë nuse të bukur, aq të bukur sa ta pije në kupë, ai rrinte me vështrim kuptimplotë nga deti blu dhe smerald me një shikim të egër. «I gjeta muret e shtëpisë, e gjeta pragun, e putha në vend të atit dhe të mëmës, e lava me lot të harruar e të tharë dhe m’u mblodh shpirti grusht e lëmsh… E tani, mik eja të shkojmë në Akeron. Aty të lajmë shputat e këmbëve, të ecim matanë për të hyrë në Mbretërinë e Vdekjes apo të kthehemi pas duke qenë sërish po në Mbretërinë e Vdekjes… Shikoji po të duash ujërat Akeronit edhe këtu në deltën e mahnitshme dhe kaq tronditëse. Dëgjoji hapat e lehtë të shpirtrave dhe rënkimet e tyre të thella dhe kaq të gjëmimshme dhe do të habitesh. Ata e pëlqejnë shumë të kthehen pas, por s’mundet, ndaj dhe vetëm ecin. Ecin pambarin. Gjithë shpirtrat e vjetër të Çamërisë janë në Akeron. Eh, ç’më ka punuar këtu tek Akeroni. Ishte i pajisur me një kulturë të mirë. Dhe aq i qartë. Do lahemi, më tha. Kthehemi dhe futemi në Akeron. Një e larë dhjetë vjet jetë shtesë. Nuk të pranojnë në Had. Dhe ashtu bë. Tërë hoka…
Në Kanali, ende pa mbërritur në Prevezë, bukuria e pafundme dhe tronditëse të mbante në krahë dhe kushdo që të ishte do të mbetej pa frymë. Të dukej se po ecje në buzë të detit Jon, përballë shtatë ishujve të famshëm jonianë dhe unë kërkoja me sy Qefaloninë. Nuk vinte më asnjë imazh nga humbëtira, as nga tuneli nënujor nën gjirin e ngrohtë të Ambrakisë, nën det, në një tingëllimë poetike të Ndre Mjedjes së vjetër, me një ankim të sertë malor. Dukej krejt e çuditshme që ai njeri pa fjalë dhe aq i sjellshëm, të bëhej kaq kokëfortë këtu në skaj të botës çame me sytë gjithnjë nga Qafë–Bota, aty ku ndahen e bashkohen botët. Më bëhej se bashkë me Nekën (atje tej Yllka buzëqeshte humbshëm me një ngacmim nervor) po bindesha si me përulje, ngaqë ndieja shumë dhimbje. Dhimbje shpirti. A do ta kisha luajtur aq bukur pjesën në një natë pa gjumë në Edhes kur udhëtoja me kokën e mpirë drejt Aleksandrupolisit në kongresin e famshëm të gazetarëve për të tundur «thikat» e mendimit me gazetarët serbë, që më shumë sesa ne dhe vëllezërit e Kosovës (1993) mbroheshin nga kroatët. Nuk e di, por ajo skenë e gjallë shpaguese më rrëmben gjithmonë vetvetiu. Nuk do ta harroj atë pasdite të ftohtë në brigjet e Evrosit kur njeriu im i ngarkuar me tmerr kapërcente si një maratonomak ujërat brisk dhe vinte mes përmes Thrakës për të sjellë kumte të reja! Dhe unë e gjeta buzë kanalit të rrugës së ngrirë, të cilin mund ta risillte në jetë vetëm zjarri i një shprese krejt tjetër…
Një grua e veshur me të zeza po rrinte përballë kalasë së Ali Pashë Tepelenës mbi majën e një shkëmbi kokëshkretë. Prisja ta shihja duke tundur djepin me një foshnjë brenda kështjellës dhe më erdhi në mendje se në Greqi makinat me targë ndryshe (simboli i kuq, sigurisht jo i gjakësit!) pritej të shtoheshin dita me ditë sepse kishin nga tre fëmijë, ndaj dhe paguanin më pak taksa, se vendin e parkimit e kishin të paguar nga shteti dhe shoqëria, se gëzonin plot e plot privilegje të tjera. Ata ishin etërit e së nesërmes dhe rrënjët e ngulur thellë tek e djeshmja. Ata kishin nga tre fëmijë! Çfarë do t’i thoshte Ali Pashës kjo grua me djep duke parë Ali Pashën dhe kokën e tij të prerë nga historia? Apo do të bënte ndonjë akt kokëkrisje dhe historia pastaj do të belbëzonte të nesërmen ndonjë legjendë të re? Mundet. Ndaj dhe ne ecnim nëpër Akeron, pa e kthyer kokën prapa. Më mbeti në fyt pyetja e tmerrshme: a do të merrte ndonjëherë fund hakmarrja, edhe pse ishte transferuar kaq keq drejt së nesërmes? Hakmarrje popujsh po edhe për më keq edhe vetëm hakmarrje shqiptarësh… Kush i kishte vrarë çamët nëpër vite e shekuj dhe ndërkaq më duhej të prekja muret e nxirë nga koha të atyre kullave famëkëqija që heshtin dhe vazhdimisht derdhin lot. Kush do të qe flijuar të djeshmen? Atje do të mbetej ky ngujim i tmerrshëm duke pritur e përcjellë shpirtrat e Akeronit…
Dhe zbresim nga mikrobusi të gjithë. Dita ka hyrë në tatëpjetë. Ca pika shiu të harruar nga ditët e shkuara apo nëpër sythet e historisë, po binin me ngashërim. Fusha me mure kryeqendre të fisnikëruar nga Mesjeta, të Nikopojës. Një thirrje e habitshme dhe disi e lodhur. Edhe sikur të zgjohej një nga krerët e principatave mesjetare shqiptare, edhe sikur të vinte koha e themave të vjetra bizantine, përsëri do të vinim tek «qyteti i fitores», ndërtuar atë vit (viti i famshëm 31, p.K) kur Oktavian Augusti fitoi betejën dhe vendosi që aty të ngrejë një qendër të re, në një hapësirë sa të rrok syri mbi fushëtirë. Unë kisha një dhimbje të çuditshme duke i mbajtur sytë mbi krejt hapësirën që të linte pa frymë. Dhe vura re Bujarin. Edhe ai vështronte gërmadhat–monumente të pakrahasueshme. Një ditë të të këtu në Nikopojë dhe nuk u ngop Maestro Kodra. I kapi me dorë gurët, shkallët, muret. Historia duhet prekur me dorë në gjërat që lë pas, tha. Dhe është një thënie e mënçur që e vlen të shënohet në faqet e historisë që shkruajmë, apo në stendat e muzeumeve që shohim… Vepra që mund t’i quaj pa frikë artistike, ngaqë historia aty pikon në mënyrë të shfrenuar, të hapur dhe me një interes të gjerë, nga amfiteatri gjigant deri tek muret e gjata dhe masive. Nikopoja – e jashtëzakonshme. Më mbeti në mendje kujdesi, treguesit e drejtimeve kulturore dhe të mirëmbajtjes së trashëgimisë. Ke ku e «harxhon» ditën dhe mbetesh i mekur përballë ritmeve me të cilat të vjen historia. E shihja vërtet lebetitjen e armikut që u mund në këtë fushëtirë të kufizuar nga deti dhe malet. Unë, ime shoqe dhe grupi qëndronim diku, ndoshta të heshtur si statujat, pa lëshuar pikë zëri, vërtet të mekur. Guida fliste dhe përtypte me ç’kuptoja mendime të tjera, duke ndjekur guidën e qytetit të lashtë, tashmë vetëm si një trashëgimi që fliste me gjuhën e vjetër…
Edhe kur u larguam nga fushëtira e Nikopojës, si për t’u fshehur sërish, unë s’po bëja asnjë gjest nga padurimi. Po dëgjoja ngashërimin e vetvetes, dhe m’u qesh vetëm kur mendova se mos po i këpusja shpirtin ndokujt, ama, gjithnjë duke respektuar fjalën e urtë të moçme: qesh mirë kush qesh i fundit. Ne ishim miq në Nikopojë dhe qytetit të lashtë me sa dukej i mbetej për të qeshur i fundit…
Preveza, monumentet, ngrehinat, shtëpitë e ulëta, deti gati i palëvizshëm që na ndiqte me ritëm të çuditshëm. Në çastin kur morëm rrugën për Lefkada, hodhëm sytë mbi det. Larg, në thellësi një ishull dhe një kishë. Një emër: Shën Nikolla. E nesërmja do të ishte e diel dhe asaj dite aty vinin dasmorët me varka me vela dhe brenda në kishë ishte prifti, nusja dhe dhëndri. Dasma vlonte mbi det. Dukej sikur plazmonin festë anijet me vela. Sa filma dhe libra e kanë shfrytëzuar këtë subjekt surrealist. Aty lidheshin dy jetë dhe ngjizej e ardhmja mbi themelet e të djeshmes dhe asaj që ndodhte realisht. Aty luhej dramë dhe komedi, aty qeshej dhe qahej, kurse mbi det dasmorët nëpër anijet e vogla me vela festonin si të tërbuar. Spektakël i garantuar. Po ku shtrohej dreka? Aty në ishull dhe në kishën e vogël të Shën Nikollës kishte fare pak vend. Uria e dasmorëve ishte burim humori dhe një rrethanë e skajshme, e shoqëruar me ndjenjën e përkorë të finesës së hollë. Jo, këtu nuk kemi qenë, tha Bujari. Ç’mëkat! Çfarë paskemi humbur. Se, me siguri, do rrinim këtu aq ditë sa të kapnim një dasmë! Ç’gjë e hatashme! Të përjetosh një orgji të tillë! O zot!
Tani mund të shihje gjëra të padurueshme, ngrënie plot uri duke gdhendur enkas bukën e forcuar nga pritja e gjatë, por me shije tejet të veçantë, shoqëruar me raki të fortë nga ato të Epirit dhe duke ngjëruar pak meze dhe mbi të gjitha djathë dhie të Çamërisë, nga ai i ngjizuri i Konispolit që kundërmonte aromë të çuditshme të çmuar edhe në panairet e Francës. Ky rit zakonor brenda dasmës na sillte në mendje të qeshurën me to, si buronte dhe pastaj si gjëmonte mbi det e mbi hapësirën e qiqërimtë të së dielës, dasmës, anijezave me vela dhe dasmorëve që kërcenin mbi valë deti. Më vonë do të mësoja se, kjo ishte dasma e vetme në botë që bëj mbi det. Kështu e them sot, por kur kujtoj dasmën përballë Shën Triadhës në kalanë epike të Beratit, aq pranë Akropolit të mbetur gjysmë i rrënuar, qesha me zë sepse i pashë vetë me sy turistët norvegjezë që harbonin me të madhe duke parë të mbylleshin në kishën e vjetër prifti, dhëndri dhe nusja, ndërsa dreka e dasmës do shtrohej në shesh, pikërisht atëherë shpërtheu shiu në qiell të pastër. Brenda shiut ishte fshehur riti i lashtë i tij, që bëhej enkas dhe doemos që shkaktonte tjetër gjëmim euforie. Po kjo është tjetër histori. Veçse edhe kjo gjë s’mund të harrohej kurrsesi…
Mëngjesi do të na gjente sërish në det, këtë radhë në traget. Do të shëtisnim nëpër Jon. Dita e mrekullueshme me diell. Ujërat e qeta na ftonin drejt një udhëtimi të ri. Më parë mund të bënim ndonjë foto nën statujën e manjatit të tregtisë botërore detare Aristotelis Onasis, atë njeri që ishte dashuruar si i marrë me Maria Kallas, sopranon e famshme. E dini, tha Bujar Lako, aktori që sapo ka mbyllur sytë e bukur para ca ditësh, Maestro Kodra i ka njohur të dy: edhe Aristotelis Onasis, edhe Maria Kallas, veçmas njëri–tjetrit. Ishullin e vizituam, por nuk i la ndo një mbresë. As mua, që sot po e shkel Çamërinë krejt ndryshe; me ciceron te koka…
Ose para së gjithash të shkonim në Vasiliki ku të shihnim medaljen e veçantë si fshati me ujërat më blu të detit. Medalje e rrallë. E pastaj shëtitja në det. Ishujt përreth Lefkadës dhe ishulli i Onasisit. Aty ku ai ishte celebruar në martesë dhe pikërisht për këtë duhej të mbeteshe pjesë e një mbrese që do të vinte si e detyruar. Mua, e drejta, do të më pëlqente të tregoja histori me Kadri Roshin e madh, darkat dhe drekat e tij të pafundme, sidomos ajo në Tomor, në fshatin Tomor, ku ai burrë, si zuri një vend ndanë vatrës, gjeti sozinë e tij. Përveç Llazar Verës askush nuk e dinte këtë hollësi. A do të befasohej Kadri Roshi me zotin e shtëpisë (Bujari qeshte me të madhe!), që, çuditshëm dhe për fat, kishte një ngjashmëri ideale me artistin e madh? Ia shtruan muhabetit për shtatë palë qejfe asaj nate dhjetori në fshatin Tomor, në gji të Tomorit plak, që e la natën pa shtyrë dhe, deri vonë, ne kërkonim pikat ku ata dallonin nga njëri–tjetri përveç natyrisht veshjes. Të dy trazonin urat e zjarrit, të dy flisnin, veçse i zoti i shtëpisë me zë shpelle. Ah, po, magjia e zërit. Gjumi i asaj nate mbeti pezull, ndërsa flakët e zjarrit drithëronin me një dritë të fshehtë, sikur vinte nga pas shpinave të ftohta nën një dekor antik, duke zvarritur këndshëm tiparet e fytyrave të të dyve…
Ma lini mua këtë pikë, tha Bujari. Skena e Maestro Kodrës në Kalanë e Janinës ka qenë e veçantë. Një përjetim krejt ndryshe. U ul te muri përballë xhamisë dhe varrit të trupit të Ali Pashajt. Dhe ndenji i përulur, mbështetur me një gju mbi dheun e shkrifët dhe lutej. Çfarë thoshte nuk e dëgjoja, por më vonë më tregoi se vetëm lutej për shpirtin e tij, për fuqinë e paepur të Plakut të Madh të Shqipërisë. Ka ndenjur një gjysmë ore në gjunjë atje në krye të kodrës në Kalanë e Janinës, përballë liqenit nga edhe erdhën ushtritë e Hurshid Pashës më 1822…
Pastaj erdhi dita, po aq e bukur sa të tjerat, drejt Janinës, që më krijoi përshtypjen e një hakmarrjeje groteske. Dikujt i kishte humbur diçka e rëndësishme, po se çfarë nuk e morëm vesh konkretisht. Ai belbëzonte si nëpër gojë dhe pastaj heshtte si i përmalluar me idenë e tij. Mendova se duhet të ishte o imagjinatë e pastër ose iluzion i befasishëm. Të dyja janë produkte të përhershme të psikikës. Mbase mblidhej pleqësia e mikrobusit (por ne aq sa një pleqësi qemë!) që të bënim si të bënim dhe të gjenin një zgjidhje. Ata me një zë ma varën mua dhe unë humba mes kërkimeve të mia dhe s’u përmend më deri sa mbërritëm në Luros, «fshati» pa banorë, me ujët kristal me ish–kënetat e bëra toka buke dhe me një buzëqeshje të mrekullueshme dielli… Po të njëjtin gjest do të na bënte edhe lumi Luros (kush ia kishte dhënë buzëqeshjen dhe elegancën tjetrit s’merrej vesh!), një natyrë e ngjashme me Bistricën e Sarandës, ndonëse përkithtas më shkoi Valbona. Ar i kulluar. Kështu s’do të mbyllej kurrë, as hakmarrja e improvizuar. Dhe ndoshta prandaj bëmë një pushim afër burimeve të tij, për t’i lagur këmbët (pse?) me ujët brisk i ftohtë. Duhej të kishte ndonjë shpirt aventurieri aty mes nesh, ndoshta edhe Besmir Kasaj, guida jonë, por sidoqoftë qe diçka e rafinuar duke na dhuruar të qeshura pa fund, si të gjendeshim duke vuajtur prej një shndërrimi të skajshëm. Me një peshqir të bardhë na erdhi një grua afër të pesëdhjetave duke na porositur të fërkonim fort këmbët. Dukej si shqiptare dhe e tillë ishte: nga Konezbalta dhe unë e pyeta menjëherë për Llazar Fypen. Dhe si kundërpeshë ajo na dha emrin e saj, Marinela. Kishte dy fëmijë të rritur tashmë, por askujt s’i kishte mësuar shqip! Një mëmë që s’u mëson bijve të saj gjuhën e vet! Por ama u kujdes për ne dhe do të lante dymbëdhjetë peshqirë. Ne ishim sa numri i apostujve…
Ende pa mbërritur në Janinë një tabelë herë pas here na njoftonte për praninë diku përpara të muzeumit të luftës ballkanike 1912–1913. Askush nuk e dinte vendin ku gjendej muzeumi. Sepse mund të shkonim, por, gjithnjë para se të mbërrinim në Janinë, 12 km larg (aq sa ishim ne dhe apostujt!) ndodhej Dodona dhe Tomori i saj, vend të cilin se e kemi në Berat dhe Tomor, sepse Fatthëna është me aq hir e ngulur në të tjera lartësi. Tomori është mal i perëndive, ku vërtet edhe sot e kësaj dite luhen skenat e mëdha të jetës e të vetvetes, doemos. Një britmë: Janinës ç’i panë sytë! Një zë i trashë, bas i vërtetë, i ngopur me aq shumë krenari të egër dhe plot vuajtje, që sigurisht duhej mëkuar. E mora vesh më në fund ku qëndronte sekreti i lagies së këmbëve me ujët e Luros: meqë ishte pranë burimit mbahej edhe si ujë i bekuar. Dhe ne e donim një urim në skaj të Çamërisë. Ndoshta në male triumfonte varfëria, kurse në brigjet e gjirit të Ambrakisë lulëzonte Arta, një nga perlat juglindore të viseve shqiptare të historisë. Qytet fin e i përkorë, një vlerë belkëputur që ëndërronte të nesërmen, pikërisht ashtu si na pëlqente ne…
Ndonëse miku ynë nuk po e këndonte me zë të plotë Janinës ç’i panë sytë, duke e këputur fijen e zërit më tej Janinooo, na dukej vërtet se po bënte interpretimin e tij. Dhe s’jepej. Ngjante një gjë e madhërishme. Mos ishte ky ai, aventurieri që na hodhi në krahët e brengës që nëpërmjet këngës shfaqej i plotë dhe me gjestin që shoqëronte zërin, të cilin zor se mund ta kuptoje. Erdhëm më në fund. E vërteta është se në Janinë nuk kisha qëndruar gjatë, prandaj e quaja sikur kisha ardhur për herë të parë. Aty ishin hijet e Bregut shqiptar, një blu e errët që binte në sy sidomos me liqenin ku rrinin dhe kërkonin tjetër elegancë njerëzit, turistë dhe vendas. Ndoshta nga larg aty xixëllonin edhe dritëzat që vinin nga thellësitë e kohërave. Edhe një emër mbase mjafton: Aeroporti «Mbreti Pirro». Befas, si me magji, na përfshiu kalaja, muret e larta, historia e Ali Pashë Tepelenës, shtëpitë me një ndriçim të lodhur. Xhamia e sundimtarit të Janinës. Varri me trupin e tij (pa kokën, natyrisht!), muzeu bizantin, dyqani me vlera të larta të artit dhe historisë, rrugicat dhe ishulli i vogël. Na dukej sikur rëndonte hija e bukur e Vasiliqisë dhe vetë Aliu me llullën e gjatë të nargjilesë, personazhet e historisë që nga Xhorxh Bajroni e deri tek Pukëvili, piktorë, poetë, këngëtarë, haremi, valltaret e famshme, belin e të cilave e mblidhje me një dorë. Ranë kambanat e kishës, ranë derisa u lodhën, ndoshta duke pritur pleqtë që kishin mbetur nën hijen e rrepeve buzë liqenit. Eja të ndjekim simfoninë e ikjes, më tha dikush. E kujt ishte? E askujt, pra! Ky ishte edhe tharmi i vizitës në Kalanë e Janinës. Mos vallë do të shihnim gjëmshëm historitë e papërfunduara si plagë të pambyllura me suljotët, me bejlerët shqiptarë, me kryengritjen greke për pavarësi. Dhe nuk reshtte së foluri Besi: këtu i vrau 17 vajzat e Janinës Pashai i Tepelenës dhe bashkë me to edhe të dashurën e të birit, Myftarit. E vuri nën vete tundimi. Një sëmundje që ulërin në çdo kohë. Braktisje e gjallë…
Janina të ftonte në meditim. Një djalë luante në fyell. Një melodi që më bëhej si vajtim ere, si vetmi, një histori braktisjeje (Tanë, moj e zeza Tanë!…), apo një baba i sertë që ngul thikën në zemër të bijës së dashuruar, që më pas ndërkrehet dhe i vret të gjithë, por ama nuk harron t’ia ngulë vetes… E, melodia nuk ishte aspak e dhunshme, përkundrazi. Dhe dy lot të mëdhenj sa një kokërr breshëri në sytë e djalit që luante në fyell… Pa grimasa, pa shtirje, pa pikën e koprracisë që shfaqet rëndom në sytë e atyre që interpretojnë përmbajtje të tilla.
Përfytyroja sikur drejt nesh po vinte Vasiliqia duke ndjekur pas hijen e bardhë të Pashait, me mjekrën e gjatë gjer te këmbët, duke u mbajtur në muret e larta me gurë të zinj. Kudo na rrethonin simbolet e tragjedisë çame të ngritura fuqishëm mbi themelet e tragjedisë së lashtë greke, duke kuisur më në veri, madje mbi Epirin e Veriut, në tragjedinë e famshme të izolimit… Ne po bujtnim tek vetvetja të përpirë nga një lubi e përjetshme mërgimi. Zëri i trashë ishte holluar, por ende frynte nëpër erë Janinooo. Mua më bëhej se ishte zëri i ngrohtë, i veçantë i Maestro Kodrës…
Komentet