Malli është një poemë

që nuk mbaron kurrë…

Më këputi malli, më tha. (Dhe u përlot. Ai e ndiente thellë mungesën e hatashme, atë që e përkundi në djep.) Kjo më ka ndodhur shpesh. Gjithçka e kam para syve si një magji të bukur që të lë pa frymë. Më rëndon si gur. Ja! (Dhe më nxori një pasqyrë të vogël, të mbështjellë me një lëkurë të fisme, lidhur si talisman, mbështetur në gjoks, pastaj vinin rrobat e brendshme.) Prekjen e parë ia jepte ky talisman malli. Doja të ndjeja fërgëllimën e tij plot mall, që vjen nga një dashuri e thellë. Ishim në Lugano, buzë ujit të kthjellët dhe dritave që binin duke krijuar mijëra përfytyrime dhe një tjetër fërgëllimë si kjo e këtushmja, nuk të lë kurrë të qetë, ndërsa kap me dorë një pendë mjellme, dhe në mendje më lëvrijnë vargje për kreshnikët. E pse për ta? Nuk di të jap shpjegime, por ata më erdhën në mendje. E shoh Maestron dhe më dridhet buza paksa dhe bindem se ky burrë paskej lindur jo për të luftuar, as për të ndërtuar kështjella si kjo pranë nesh, po për të dëfryer shpirtin e njeriut. Maestroja i pikturës është në këtë breg dhe shijon thellë panoramën. Ulemi në një stol druri të gjelbër dhe ajri i pastër dhe i freskën na jep një ndjesi që është e vështirë ta përshkruash. Ky moment i ngjan rëndom asaj që piktorit i mungon: një copëz atdhe. Dhe e shtrëngon fort në dorë talismanin, pasqyrëzën e vogël të mbështjellë me lëkurën e butë, që si artist ia ka gjetur vendin. Kjo pasqyrë e vogël, e vendosur nga im atë, pranë musllukut në fund të oborrit në trungun e një fiku të vjetër, më ka mbetur. Asaj kohe mësoja në klasën e vizatimit me profesorin tim aq të dashur Odise Paskali. Është madhështor Odiseja, lis, si bungu i fshatit tim që s’më hiqet kurrë nga mendja. Linjat e para i kam përsosur me të. Dhe ato linja do t’i përdorja para kësaj pasqyre, ndërsa bëja autoportretin tim të parë. Ia sheh njollat e vogla? Kështu ka pas qenë. Para saj rruhej mëngjeseve im atë. Ndërkaq mua, m’u dhimbs trungu i fikut dhe e mora me vete. Ta kisha kujtim. Se në rrugë isha, larg, në Tiranë, në konvikt, tek e fundit në mëshirën e një kujdestari. (Qesh pak. Kujtimi ndjell kujtimin.) Po sot, ç’ne në Lugano? Hm. Këtu kam një djalosh, talent jo në pikturë, po në biznes, Behgjet e quajnë. I rrallë. Ka ardhur nga Prishtina. Nisi të frynte një brizë e kthjellët. Ai nuk e lëshoi pasqyrëzën e mbështjellë me lëkurë të fisme. Është një rrugë e pafundme kujtimesh, një rrjetë dashurish, ku ndërthuren të gjitha rrugët e jetës, ato që ke nisur dhe i ke lënë, ato që ke ëndërruar dhe i ke braktisur ende pa qenë të tuat, që ke hyrë papritur e pa kujtuar në një botë me kohë të pranishme. Dhe ja nga drita e kësaj pasqyrëze, si fatthënat e dikurshme të mallit, të bëjnë të shohësh natë e ditë të përjetshme si ato dikur përballë detit, mbi kurrizin e gadishullit të vogël që zgjatej si sqep shqiponje mbi detin e gjerë, dhe kjo sikur i krijon ndjesinë se je gjithnjë pranë. Dhe tërë ai mal malli atje matanë është menjëherë aty, pranë zemrës dhe të gudulis butë gjoksin leshtor. Ma jep gjithnjë rastin pikërisht kjo gjë e vogëlth dhe që s’të hyn në sy. Me të kujtoj dhe me të lexoj. Në natën e kobshme të atdheut tim të mjerë lexoj poezinë e shpirtit tim. Dhe këtë mundësi ma krijon kjo lidhje materiale që bën asociacione të habitshme. Mjetin e ka në dorë njeriu, ai vetë e gjen dhe vetë e mposht atë që s’i lipset më. Për shembull, miku im i ri, unë sa prek pasqyrën, talismanin tim, që s’mund të më ndahet kurrë prej trupit tim, më krijohet një ndjesi luksi sa s’ta pret mendja. Gjithçka e ndërton vet njeriu, si i pëlqen atij, është një mundësi që sikur të jepet vetëm ty. Mbaj edhe gjëra të tjera. Kam humbur e kam lënë pasdore me qindra e mijëra fletë të vizatuara, por ama autoportretin e parë nga kjo pasqyrëz, nuk e kam humbur dhe e ruaj me nderim të lartë. Dhe, mos harro, që vijnë dhe i dëgjoj fjalët e profesorit tim të atëhershëm, Odisesë, të madhit skulptor me të cilin mund të krenohet fare mirë Shqipnija ime. S’pranon mërzi votra ime, kërkon tertipe të tjera. Ka shije tjetër, allasoj, ajo dhe nuk u ngjan fare këtyre të Evropës. Kur më pëlqen një portret, ndaloj, edhe në mes të rrugës të jem, qoftë ky edhe një element që tregon sheshit karakterin, bëhem si i dytë dhe ngatërroj gjithçka, i bëj lesh arapi të gjitha, nuk dua të më iki rasti nga dora. Kështu, bie fjala, në Romë kam parë një grua me fëmijën në krahë dhe derisa mbërrita në studio isha si i dytë. Isha në ankth derisa afër mesnatës hodha vizatimin e asaj gruaje. Nuk di pse më bëhej sikur ishte ime më. Kjo më ka ndodhur edhe me njerëz të tjerë, vërtet. Ja, kohët e fundit e humba fare prej një filmi shqiptar. Kam parë subjekte mizerabël dhe aktorë gjenialë. Kadri Roshi, një prej tyre. O zot çfarë magjie! Sulejman Pitarka! Violeta Manushi! Nuk mund t’i harroj dot. Po më ka treguar dikush për një Naim Frashëri të dytë, jo poeti, aktori! Çfarë gjenie! Sandër Prosi! Dhe tërë ata djem të rinj e vajza të reja. Aman, të kem të gjej kasetat e atyre filmave! Do vajtoj pa mbarim. Le të jenë si të duan subjektet, i marr me mend të gjitha ç’ndodhin, por vdes, ta them hapur vdes për ta. Mendo sikur t’i shohin ata pas dyqind vitesh! Kush e di ç’ngjarje do të jetë. Ju përgjërohem, mos i prishni ata filma! Ka për t’ju marrë malli. Unë e di më mirë se ju! Vuajtja ime është kaq e thellë, askush s’mund ta marrë me mend mallin tim. Një dramë që s’ka fund, as ka pasur e as do ketë. I vetmuar, në një botë kaq të madhe, i sëmurë nga malli i egër. Prej mallit e përdora gjeometrinë. Kisha dëshirë të fshihesha pas figurave dhe këtë e arrita, sepse magjia e artit e kërkon mjegullën, ku mund të jesh bashkë me të. E hap vetë mjegullën. Madje e mban edhe në duar, pa ditur pothuajse asgjë ç’ndodh me ty rreth e qark dhe aty të prekësh fërgëllimën, ndjenjën, emocionin – atë frikën gjeniale dhe të tmerrshme që e zë në gojë vazhdimisht me të mitë. Ajo, frika e mallkuar, edhe ma jep, edhe ma merr zërin, atë zërin krejt të ngjirur, që bën aq shumë për të kënduar, pastaj prek aromën, se malli ka aromë, një erë aq të veçantë që rëndom e quajmë themel i shpirtit, sepse aty s’ka parfum të hedhur si për të ndrequr diçka të pandreqshme, që të puth, pastaj të vë flakën e të djeg. E them me shumë botë, mezi e kam pritur të shfrehem, mezi kam duruar, me një durim të rrallë e krejt pashmangshëm, që aq shpesh shpërfillet në këtë botë jallane, duke ndjerë thellë izolimin dhe vuajtjen e rrallë të ijes sime, vet–vetminë e saj të çmendur por jo nga vetvetja, që me krijon kaq ankth e stres me tokën duke rrafshuar pemët dhe kodrat për t’i bërë gjasme tokë buke… Çfarë tmerri! Unë e di, do vijë një ditë që edhe ferrat e pyllit do t’i mbjellim, sepse na duhen edhe manaferrat, na duhen edhe manat e tokës përveç manave të Ishmit që ngjajnë si dy pika uji me manat e Boboshticës. U mësuam tani, ne mbjellim vetmi, korrim vetmi të pandreqshme, atë që askush nuk e do, sado e bukur qoftë, sepse lindi sistemi i papërsëritshëm dhe i djallëzuar, i bërë për burrat, gratë dhe fëmijët, që rritet si pema, që lulëzon si lulja, që nuk lidh kokrra por pllenohet keq me ajër, çuditërisht me ajër, që bëhet edhe grua, edhe nënë për më keq. E ku ta shpie këtë mall, nuk e di. Sepse vetëm malli i çmendur ma krijon këtë gjendje dhe ma helmon këtë jetë. Malli, ashtu si vetmia, e ka foshnjën në bark, dhe pjell këlyshë, mëkojnë qumësht, këndojnë ninulla, shpërfaqin shenjtëri dhe dashje pa dashje edhe bëjnë mrekulli! (Qesh pak, me atë buzëqeshjen e tij kaq të veçantë!) Ua thashë që malli, ashtu si vetmia e momës sime, prej tij lindin foshnja të klonuar, që po t’i prekësh me dorë vdesin, japin shpirt, kështu që pa i prekur ledhatohen, pinë qumështin e gjirit, madje edhe kur gjoksi është tharë, siç u tha, më thosh Murati, im atë, gjoksi i sime mëje, i Ijes sime të gjorë… Nëna, miku im, është mrekullia e parë dhe e vetme e botës. Përralla janë shtatë apo tetë mrekullitë e botës antike, apo edhe të botës moderne! Para nënës nuk pinë ujë! Kur e shihja atë nënë të re, që ecte në këmbë mes përmes Romës, duke i dhënë sisë foshnjës së saj, s’kishe pse e shihje Koloseun, as Shtyllat e Trajanit, asgjë nuk të hynte në sy! Dhe unë kujtova se do vdisja pa e hedhur në kartë atë nënë. Dhe e hodha me një frymë, e shfreva, e derdha gjithë energjinë time dhe e lashë, nuk e preka më. S’munda dot. M’u prenë krahët, gati u çmenda. Këto, për një njeri që nuk e njeh frikën dhe trimninë është e pamundur që ta marrë me mend. Pëshpëritja këto fjalë ndonjë mrekullie apo monumenti, edhe të gdhendura në mermer, sa një pikë po edhe të mëdha, as që i sjell dot në mendje për t’u krahasuar…

Malli, or mik, është dashuri, mbërthehet fort në vargonj xhelozie, megjithatë ikën e vjen, kthehet pas dhe bën sërish të njëjtën rrugë, uturin si brengë dhe brengave u këndon: përsërit kurdoherë të njëjtat vargje, zotëron ndjesi të rralla, rëndon në të verdhën e vjeshtës, pastaj bien gjethet dhe vjen dimri që kullon pjalm në ngricën e tij, derisa ngrin. Malli, miku im, bëhet grua dhe nënë, po ç’grua se! E rrallë! Po sa mirë do të ishte sikur malli të ishte dashnore! Të mbetej vetëm nënë malli do të ishte kryevepër. Sepse për mua ka pasur dhe ka derisa të mbyll sytë përgjithmonë formën e Ijes dhe më ndjek pas si hije, si magji e mrekullueshme. Ajo më ka mbajtur gjallë. E, kur e mendon si dashnore, është një gjë e rrallë, ta humbasësh në ditët që s’kanë ardhur dhe nuk janë krijuar për dashurinë dhe të gjitha këto të syrgjynosura e pastaj të ngjyrosura me ndjenjë çmendurie. Kur u takova për herë të parë me gjeniun e madh Pikaso, më 1948, në Kongresin e Paqes, duke qëndruar fort te Guernika e tij e famshme, po e kundroja me të gjitha shqisat e ndjesive të mia, me një freski të mrekullueshme si njohje e parë që ishte. E ndjeva aq afër gjeniun, dhe isha vërtet i mrekulluar sidomos kur u njoha edhe me jetën që bënte, plot dashuri të pamundura dhe një mall të pandarë, të pashuar, me aq pjalm, degë të mbushura plot lule, me aromë jete, nëpër dëborën e dimrit që për çudi ta ngroh jetën e të ndez çmendurisht, ose ta thuash ndryshe si pranverë me suferinë që ta merr mendjen fare. Ky ishte malli i Pikasos, e këtij gjeniu që s’i gjendet shoku, si një amshim i bukur.

Malli im, or mik është fjalë dhe ngjyrë. Të dyja në një përmasë, të fshehura tek njëra–tjetra, me një plotëri të azdisur. Gjuha që flet është e nxehtë dhe ngjyra e gëlltit brenda vetes, saqë e thith shpirtin në një pafundësi të jashtëzakonshme që t’i lagin buzët me puthje virtuale, nga ato që nuk bëhen realisht, sepse ndryshe malli do shuhej, por ama në çdo situatë e mbajtur me pekul dhe pelena. Malli si stuhi nuk resht aspak. Le të kenë kaluar edhe njëzet apo dyzet vjet, ai e ka bërë folenë brenda dashurisë, një zjarr pasioni që nuk shuhet kurrë, që kërkon vetëm një çast, një shikim, një ngjyrë, një prekje, një zë… Tek malli kthehet befas instinkti, që fle bashkë me të, i dhënë çmendurisht pasi është pasion i ndryshuar, një shtysë e fortë që vjen dhe ikën nën një trysni të bukur, me ndjenjë krejt të panjohur, një ëndërr e rebeluar, epsh dhe mëkat. Nëse kraharorit i mungon zemra s’ka më dhimbje, sepse s’ka më jetë, s’ka më mall, ka terr të përjetshëm, ndezur në errësirë si zjarr që ne piktorëve na shkon shumë, pa pikë amullie ose i mbushur përplot me të, afër dhe larg, pa harruar kurrë atë që do, atë që kërkon, shpirtin e magjepsur, pa fluturuar gjëkund por në një pritje gati makabre, siç pret mëngjesi mëngjesin, siç pret mbrëmja mbrëmjen. Një mall i bukur lexohet hapur, duket në sy, pa u gabuar kurrë, pa e zënë ngoje asnjëherë dashurinë, por që vjen vetiu. Malli fle në shtratin e ëndrrës me një liri që t’i thotë gjërat me emrin që kanë e me gjithë ç’ndjen, në pëllëmbë të dorës, duke kaluar në vijat e jetës sikur të ecë në rrugët e pashtruara të fatit… Pamundësia është ortak i mallit përvëlues, që prek ëndrrën si mahisjet e lëkurës, ënjtjen e zemrës, syçelur dhe vetëm ankth e dëshirë ngujuar gjithnjë në një pikë, brenda vetëkënaqësisë duke ngrënë si i tërbuar lirinë e munguar, harlisur prej ëndrrës, plot ulërima të brendshme dhe të vdekur pa u kallur, mbetur në përqafim të përjetshëm…

Malli është si etja, etje që më ra në tru…

Mbetur i vetmuar, tharë e bërë dru…

Një tablo kozmostrukturore? Momenti i përjetimit emocional dhe intelektual i saj të vë në lidhje me misteret e universit. Ato dritësohen qoftë dhe një çast brenda teje për të krijuar raportin me infinitiv. Me hyjnitë.

«Gjetja e mjetit ku vetvetja të shprehet në plotësinë e vokacionit është e një rëndësie jetike për artistin.

Ka krijues shumë të zot, me potencial të shumanshëm, por nga pamundësia e gjetjes së mjetit të përshtatshëm nuk arrijnë t’i japin zërit atë lartësi oktavash ku shprehet gjithë forca e mundshme. Të tjerët nuk e gjejnë atë plotësisht, por vetëm si pjesë, gjymtyrë. Kuptohet, shpërthimi i zërit në këtë rast është jo i plotë, i mangët. Disa e gjejnë këtë mjet herët. Kjo u siguron përparësi. Të tjerë e gjejnë në mesin e rrugës krijuese, ose vonë, si Van Gogu, ta zëmë.

Unë e kam gjetur herët. Jo fare në fillime, por në vijimësinë e rrugës isha i ndërgjegjshëm se kisha gjetur një çelës. Një çelës jo për të hapur dyer të zakonshme, por dyer të pahapura.»*

** (Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)

KALAJA IME

Imagjinatë e vërtetë

Duan të prishin muret? Vërtet? Nuk e kam vënë ndonjëherë në dyshim. Me ç’duket po bëjnë shtëpi të reja. I kanë zhveshur nga bimët kacavarëse dhe kanë krijuar një shesh pushimi me gjatësi sa gjithë perimetri i murit në tërë shtrirjen, nga jashtë. Mos është thjesht një trill? Ndoshta, por sot unë nuk i besoj askujt, ta dini. Mund të ndodhë që të jetë një fiktion, se s’bën vaki të prishen muret sot më 1988-ën! Por ama çdo gjë mund të ndodhë. Me ata që janë në krye fshatit, të prishur nga mendja dhe me oreks të mirë mund të zhduket edhe nga harta. Mjafton të luajnë nën dorë ca pará! Ëndrra në diell, miku im. Nuk e ka ndërtuar fshati këtë kala, janë romakët e dikurshëm, të vjetrit fare, duke parë me një sy shkreptimën e diellit mbi Dajt e në Kërrabë, u gjendën të shokuar nga befasia: Republika e parë e komunistëve të Tiranës. Zgjedhje të reja. Të gjithë për zgjidhjen përfundimtare. Sakrificë kombëtare: të gjithë shqiptarët kudo në botë, që kanë emrin në lista emërore, të vijnë medoemos në Ishëm, në mos të shpëtojnë nga komunistët, së paku të shpëtojnë nga vetvetja… Njerëzit po shihnin njëri-tjetrin. Ishte gdhirë në këmbë një njeri i rrugëve të Francës (keq do ta kemi me njerëzit që enden rrugëve të botës!), një Enver Hoxha, shqiptar denbabaden dhe nga Gjirokastra po të doni, që s’dilte nëpër sheshe, por punonte vetëm me telegrame e me letra, i futi këmbët te lëvizja e punëtorëve dhe u dend me kazanin e mjerë të tyre, e pastaj u zgjuan ca thirrje të fuqishme… Në lëvizje thirreshin vetëm të ndershmit. Pikë…

Ëndërr apo e vërtetë? Po me Kalanë ç’patën xhanëm? Po e ndreqin apo po e prishin? S’dihet, por kësaj radhe duan të kurorëzojnë lirinë! Vdiqën sheshet, fluturoi mbrojtja e turmave. S’ka më turma. Ka vetëm njerëz të ndershëm. Xhami të prishura. Kisha të vdekura. Kështu bëjnë vetëm njerëzit me mend dhe jo kokëkrisurit! Apo jo? Si thua ti?

Kjo atmosferë elektrizuese më çon gjithnjë në Kalanë e Ishmit, me mend, bashkë me një grup norvegjezësh të etur për diellin e Ishmit, që më erdhën në studio. «Bukur. Shumë bukur!» thoshin nëpër buzë, (sesi vajtën deri aty as e marr me mend, por një ditë sigurisht rrugët do të bëhen, se tani rrugë vetëm për qerre, tanke e traktor ka!), duke prekur paksa një buzëqeshje të fikur. Ecnin si të handakosur, sikur t’i kishin rrahur (efekt trallisës i diellit!), po më fort se gjithçka donin të shihnin diellin në sy dhe hapnin krahët si të shkalur, si për t’u mbrojtur nga era që ua ngrinin leshrat përpjetë. Ndaluan pak te hyrja prapa kabinës elektrike dhe donin të hynin brenda për të parë muret dhe shkallën e rrënimit. Mos! Edhe kryetari i kooperativës, kështu u thonë të flamosurave, nuk i thotë gjë askujt dhe as mburret me kalanë sikur të ishte thjesht dhuratë prej tij. Por këto, sot, nuk i vlejnë askujt. Pastaj norvegjezët i zuri një dashuri e re: shkuan të pinin kafe turke te shtëpia ngjitur. E zonja e shtëpisë, e tharë për t’u varur në tel, fliste, broçkulliste ç’t’i donte qejfi, goja dhe gjuha të dyja pa fre. Ç’thoshte plaka thatanike? Recitonte vargje. Po, po. Thoshte «Andra e jetës», duke mësuar aksidentalisht në rini, me fjalë të përziera. Ç’thotë, pyetën norvegjezët. Psalme murgu, s’iu durua mësuesit të matematikës, një djalë simpatik dhe me humor. I ngatërronte të parat, ndryshonte të dytat, bashkonte malet e Shqipërisë me të Bosnjës, shtypte me këmbë fushat dhe ecte majë malesh. Ku t’i shkrepte e t’i donte qejfi. Punë e madhe qejfi, or mik! Male me emra vajzash dhe të tjerë me emra burrash. Pikëllima, Korabi, Sharri, Radohima, Tërbuni, Tomori, Mosi, Radomira… Male, por Ishmi nuk ka male, ka fushë, kodra e det. Gjithçka gremisej me gjëmim e dhimbje në gjoksin e tharë të plakës. Por kafeja i tërboi miqtë. Mos i ka hedhur hashash, e luajtura! Por s’kishte hashash. Hashash? Ç’thoni? I kishin dhënë fjalën, në zgavrën e hyrjes së shtëpisë. Bënte kafe hiri ajo, jo llafe. Të çmendte. E hasja për herë të parë. Në hyrje e shtëpisë së vjetër e mikpritëse mund të ndieje vetëm gëzim, edhe po të mbartje mynxyrë befas largohej: grindeshin erërat në Kala dhe të frymëzonin. Plaka qeshte nga kënaqësia. Turistët e mbushën tabakanë rrethore me pará të vogla, metal e letër. Ua dha zemra dhe asaj s’i thua dot jo.

Më beso, or mik, asnjëherë nuk mendova saktë që miqtë norvegjezë në studio t’i çonim në Ishëm (!) nuk ka tjetër vend në «botë» të jetë si Kalaja e Ishmit. Të jesh në atë kala magjike për të njëmijtën herë (unë kam qenë në vitet e mia të vegjëlisë se pastaj s’e pashë më kurrë!), apo të hysh për herë parë, s’prish punë: do të ndodhë patjetër diçka e rrallë. Edhe sot do t’na ndodhte një gjë patjetër, ndoshta e perëndishme. Unë po prisja me beft. Do të kishin ardhur në këndin verior, skifterët? Mos vallë do të kenë njohur aromën e kripur dhe prej salmoni e norvegjezëve? Ku të qenë fshehur njerëzit e tjerë që nuk dukeshin gjëkundi? Mos qenë trembur nga skifterët apo nga ndonjë ydhër i ri? Po ç’të keqe kanë skifterët? Me siguri, siç e imagjinoj, norvegjezët do të qenë përgatitur, do t’u hidhnin diçka te këmbët. Shpendët do të uleshin me rrëmbim duke përplasur krahët si të shkalur. O Zot! As e imagjinoni ç’mund të ndodhte? Skifterët befas do të ktheheshin në pëllumba. Hapa dhe mbylla sytë si i trembur dhe mendova sirën. Do të na i kenë hedhur norvegjezët! Pas shumë përpjekjesh mund të dalloje ngjyrën e gjithmontë të pëllumbave dhe gugatjen e tyre! Të qeshura. Duartrokitje, me siguri. Pëllumbat do të treteshin dhe mbi koka s’do të dukej asgjë veç ndriçimit të fortë të diellit!…

Po kush mund t’i rezistojë Kalasë sime të magjishme? E imagjinoj që këta, të mirët norvegjezë, kaq të bardhë e pa të keq, të  rinë në sheshin e madh përballë detit. Norvegjezët, më shumë pleq të thekur, si salmonë të tymosur, prisnin për ndonjë të papritur tjetër. Mua (sikur të ishte e vërtetë!), vallë do të më pranonin të isha shoqëruesi i tyre, t’u sillja ujë të ftohtë Ishmi, por jo me borë nga malet e Skënderbeut, mbështjellë me fierishte, si dikur. Njerëz me dobësi dhe sjellje delikate. E kanë lidhur sjelljen në brez dhe nuk u shqitet entuziazmi i aventurës.

I përfytyroj teksa nxjerrin një tub druri të hollë, si për gjyzlykë dhe prej andej marrin nga një letër të hollë si kartë cigareje, hedhin diçka brenda dhe e mbështjellin mirë. I ndezën «cigaret» dhe i thithën tërë qejf. E di: do të ketë qenë salmon i tharë e i shkërmoqur si duhan i grirë. Mendova mos do të kishte qenë hashash, por edhe kësaj radhe u zhgënjeva. Duket se cigarja prej salmoni u heq vapën dhe u ndjell një ndjesi të këndshme. Ndërkohë, përfytyroj që gjithandej do të zotëronte një aromë joshëse, ngacmuese… Pak a shumë do të ishte një gjë që përvidhej nëpër tym dhe ti përjetoje diçka të rrallë dhe ngashënjyese. Po i lejoja vetes një tronditje dhe emocion si i mbytur në një ankth të kotë.

Kam për ta ruajtur gjatë këtë skenë: një burrë i gjatë, i thyer në moshë, ndonëse pak më parë kishte qenë shtrirë sa gjatë gjerë në guvën e lutjeve, që s’ta mbushte syrin aspak, por me një buzëqeshje tejet ngacmuese ngrihet dhe do të fliste ngadalë në gjuhën time : O djem, ç’t’ju them? Dua t’ju vë mendjen në punë! Në këtë Kala mund të vijnë nga e gjithë bota. Vërtet këtu s’ka gjëra të mëdha, domethënë të kota. Por ama, mund t’i heqim fijet e elektrikut, antenat mbi çati, gjithçka që ka ardhur si në tym, si gjithë gjërat e pafata. Po të forconim muret, po të gjenim ca roja të mirë, jo nga të vendit, sepse korkolepsen kot më kot, por domosdo të huaj. Çfarë fati! Shtëpitë këtej rrotull janë si në Mesjetë. Po, pikërisht për këtë fat të madh, edhe jetesën do ta bënim si në Mesjetë. Njerëzit do të jetonin me bindjen e asaj kohe, me atë mënyrë jetese, me atë komfort, me pishtarë e qirinj, me llamba e kandilë, me qirinj, me bukën e asaj kohe, me faltoret e përtëritura si atë kohë (na lënë vallë?), me atë gjuhë, me ato libra (por jo me ato shkolla!), me ato dëfrime e argëtime duke u zbavitur qoftë edhe me një copë litar. A mund t’i bëhet kjo dhuratë njerëzimit? Pse jo. Dhe… kini për të parë, do shkulen nga e gjithë bota për të parë ç’bëhet, si rrohet dhe si rriten e plaken njerëzit, si vishen e mbathen, si martohen e si janë kthyer në murgj, siç ishin asokohe, duke pikturuar ikona, duke u falur e lutur dhjetë herë dita… Kini për të parë, djem, s’do të ketë më Las Vegas, por Ishëm. Ka për të qenë kumar i madh! Çfarë them! As që e parashikojmë dot ç’do të jetë…

Vura re për çudi Matildën time, e mira, poetesha dhe «aventurierja» e lindur. Qeshte. E pse jo? Ide të tilla që dukeshin të çmendura i kisha dëgjuar edhe prej saj. Po nga mbiu këtu? Mos e kishin bërë me fjalë?…

Dhe sigurisht vjen diçka më praktike. Sido që të jetë këta njerëz jetojnë me ne, s’mund t’i kthesh në ishull mesjetar. Por mund të bëhet edhe ndryshe. Pse nuk fillohet me një shou, nga ato që ta heqin skalpin, të lënë pa tru. Televizionet italiane, për shembull dhe jo ato shqiptare, që me siguri s’dinë nga lidhet gomari (Ishmi, ta dish or mik, mban vendin e parë për ta!) mund të organizonin këtu ato sipërmarrjet e tyre disa mujore, dhe kini për ta parë, do shkundet apo jo bota? Ka për t’u larë me flori, ta dini prej meje, të Paemrit. Gjithçka është çështje mendimi, ideje, besëtytnie, krijimtarie. Por… a jeni dakord me mua? Fjala u kish mbetur në fyt të gjithëve. Nuk flisnin. I Paemri u ul në vendin e tij dhe filloi të lutej. Njerëzit ishin shtuar. Vikingët ndiheshin në qejf të tyre, por sikleti ndihej. Dhe unë përjetoja dhe buka do të piqej si ato kohë. Furra balte. Bukë ponice mbuluar me gjethe lofate erëkëndshme. Bagëti azat. Kuaj hergjele. Pyll. Gjueti. Shou origjinal. Gjashtë muaj. Komisioni me historianë, arkeologë, arkitektë. Fshat origjinal për 6 muaj, me një fantazi të shfrenuar. Ju thoni se do ta bëjnë 9 muaj ose një vit. Të paktën të ketë mundësi të lindë një fëmijë aty, «në fshatin mesjetar» si njëmijë vite më parë… Nuk di, por me kështjellën, Kalanë e Ishmit, të Rodonit, mund të bësh ç’të duash. Do vijë (patjetër do të vijë!) edhe Hollivudi për të bërë filma. Pah, ç’filma do të jenë!…

Dhe qysh prej këtij çasti e mora zët veten time. Po më dukej gjithçka krejt e zakon­shme. Nuk mund t’i kushtoja më pikën e vëmendjes. Unë kisha hall të lëmoja fjalët, dhe jo të sajoja estetikën e re të botës, apo të endja ëndrra me sy hapur. Lëri, more gjytyrym, lëri njerëzit rehat dhe në hallin e tyre. Nuk e shikon? Atyre u këputet bretku në punë dhe ti eglendisesh me përralla. Epo, mendje-mendje kjo dynja! A mund të bindeshin njerëzia se në botën tonë të re, në botën e zhvilluar mund të arrish edhe suksese të tilla, të bësh një Everest të papërsëritshëm përballë Dajtit. Mund të ndodhë që të provohen edhe liri të tjera të shfrenuara. Se, tek e fundit, atë kohë jetojmë, kohë që ecën në teh të thikës, madje edhe e anatemuar, që natyrshëm zgjon trysni jo vetëm tek një njeri i vetëm. Keni për ta parë! Atëherë ma zini në gojë Kalanë e Ishmit! Ato parullat prej letre në mure për zgjedhjet dhe zgjidhjet janë lodra fjalësh, apo edhe fatthënie kurbatkash, por zgjidhja na erdhi nga aroma e çmendur e salmonit, si drogë moderne për vikingët! Ju ftoj të zhvilloni imagjinatën tuaj njerëz, këtu në zemër të Kalasë së Ishmit, përballë detit dhe atje tej Kalasë së Krujës…

Do t’më pëlqente ndërkohë t’i ktheja nja dy–tri gota me Eugjenio Montalen, ta ftoja për drekë në këtë shesh, të drekonim si oshënarët norvegjezë (domethënë me bukë të thatë, si në kohë të qepës!) dhe të përplasnim brirët mirë e bukur, duke i kthyer këto ide mbarë e prapë… Do t’i shkëlqenin sytë Eugjenios, e di, nga një dashuri e pafundme si ajo e tij, i krisur dhe i harbuar, i sinqertë, sepse e di që furia e tij magjepsëse dhe tërësisht e frymëzuar e plot ngadhënjim ka për të çelur diçka të rrallë për Kalanë tonë të vogël, të vjetër, iliro-romake, të mbrojtur nga kooperativa bujqësore. Ajo raki e bekuar ka për të qenë ilaçi. Eugjenio do të qeshë derisa të dehet se ka për t’u dehur pastaj e gjithë bota! Do të deklamohen vargje, do të vijë edhe Matilda e papërmbajtshme për të dhënë deri në kupë të qiellit, në Kala, vargjet e poetëve tanë të mëdhenj të Rilindjes. Fate të paracaktuara, e di…

Doja t’i largohesha këtij mendimi të ri edhe pasi ikën norvegjezët. E shikoja veten përballë fjalëve që u endën. Kjo ndoshta më bën disi melankolik, këtu ku shprehet melankolia sociale jona, mbështjellë me një arsyetim shpërfillës dhe herë-herë shpërthyes. Kjo melankoli, sëmundja jonë e trashëguar në breza, kurdoherë ankuese, që bëhet edhe revoltuese, s’ha pykë nga fjalët e bukura, madje i ha ato, mjerisht në mënyrë të përgjakur. Melankolia që na shtrëngon në fyt. Ajo, ajo kuçkë ka për t’u bërë hall i madh për ne, sepse na lë në gjumë të përjetshëm dhe s’dalim dot nga vetja, sepse e ndiejmë që liria ende s’ka zbarkuar tek ne! Ndoshta ky është halli. Atëherë me mend endem mureve të Kalasë sime deri vonë në mbrëmje. E di, ju kini pritur prej meje t’ju tregoj muret, rrugët, faqen veriore, Sheshin e bukur të kabinës elektrike, rrugicat e holla me një ndërthurje të përkryer, të fshehtat e tyre, tridhjetenëntë shtëpitë e Ishmit dhe xhamia e prishur, mbishkrimet, misteret dhe…

Kjo ditë e mbarë më ndjek nga pas si hije. Kohë e çmendur, vërtet, por e tillë deri në çastin kur këtë lojë ta fillojë një televizion dhe një artist i famshëm. Do t’ia them nesër Montales.

Të jesh fshat i madh dhe të ndihesh për fat të keq i përjashtuar! S’ka më keq! Atë çast do të jetë në gjendje Ishmi madhështor të fillojë epokën e re, t’u tregojë të vërtetat e jetës normale, pa privacionet vulgare të ekzistencës! Dhe mendo, Ishmit tim të gjorë nuk i ka vajtur kurrë mendja se një ditë të bukur do të gdhihet i pasur! Atëherë do të ngjallen poetët e vjetër dhe do ta bëjnë vargun më të bukur (do t’i korrigjojë Montale, me siguri!), më të ndjerë, më të vërtetë, ndërsa poetët e rinj të

çmendur nga e papritura madhështore do t’i skalitin vargjet aty–këtu në gurët ciklopikë të Kalasë. Dhe këto kanë për të qenë gjëja më e bukur që mund t’iu dhurohen njerëzve,të ardhurve dhe pse jo, edhe norvegjezëve të mi…

Po lind një fshat i ri. Ishmi im. Përralla e tij s’ka për të qenë më e tillë, por një mrekulli që hap krahët dhe pushton hapësirën…

DRITA E NDAJNATËS

«… Me disa gjëra të zgjedhura nga e kaluara e të ruajtura me kujdes si një baritor me shpirt të madh e të mrekullueshëm, ruan brenda vetes pikturën e tij mahnitëse… Shqetësimi i Kodrës është ai i kalimit nga racionalizmi në abstraksionizëm i cili i jep simbolet e shumëduhura shpirtërore.»

(Corriere della Sera – Milano 25 Marzo 1961) LEONARDO BORGESE, KODRA – DITË PAS DITE

Gjithmonë e kam ndjerë veten mirë midis njerëzve të huaj, kjo sepse s’kam pretendime. Të huajt s’më njohin dhe nuk ma varin. Dhe unë pikërisht kësaj i gëzohem, sikur të jetë një e mirë e vockël. Vërtet që pjekuria fillon pas të tetëmbëdhjetave, por ç’vjen më pas është një moshë kritike, sepse i ke të gjitha dhe të mungon gjithçka. Këtej s’ke ç’ha, andej kërkon të takohesh, të puthësh, të kesh një pikë të vetme në kryqëzim të rrugës, të ndjekësh të panjohurën… Sapo e shoh Maksut Drrasën më mbërthen edhe mua një nostalgji e patreguar, një brengë e panjohur, ndoshta edhe një fije depresioni, të cilin s’kam fuqi ta hedh matanë, që pastaj të thyhem përballë tij i shpartalluar. I shoh vajzat që na ndjekin pas, sikur të jenë aq të dashuruara me ne saqë e ndjenim zemrën të bërë grusht. Na rrethon të dyve dhe Milanon drita e ndajnatës që është kaq e freskët, e pa nënshtruar, kryeneçe. Sesi më vjen sa herë e dalloj që zbret nga qielli i ulët dhe i ndezur i këtij qyteti, ndërsa pranë meje dhe Maksit ndal hapat një biondinë e gjatë, që nuk ka bisht për të tundur, e sapo dalë nga gremina pas dritave të fshehura. Binin në sy gjinjtë e mëdhenj dhe të ngritur, nga gjërat më të bukura që kam parë, që të vinte në dhé me bishtin e syrit si një bisht i pafundmë komete, dhe reliefi i saj aq ngacmues që të bënte për vete edhe po të qe larg. Fytyrë aq të hijshme s’kisha parë ndonjëherë, dhe sytë e mëdhenj kafe të shkruar me një vijë lojcake që shpërndanin rreth e rrotull magji, qerpikët e gjatë që rrëzonin hijen e tyre të përhershme në mollëza, që të linin pa mend…

Mund të jetë e vërtetë, kjo është magji sepse e ndjej shumë, sepse më ngjall një lloj dhembshurie, sepse të prishet mendja, sepse… Maksit, mikut tim iu tha gjuha. Lëvizi këmbët e hatashme, tundi me elegancë të paepur belin e ngushtë dhe na la hijen. Ose ndoshta kështu na u duk. Sa kohë do ta mbanim kokën të kthyer andej? Dhe mua m’u kujtua Maria Denis! Në këtë rrugë të neveritshme sapo kaloi një hark ylberi. Me siguri më shkonin të dridhura, doja të psherëtija fort saqë t’i shkundja mushkëritë. E njoha Maksut Drrasën kur erdhi për studime në Bolonja. Dhe sa herë gjenim kohë unë shkoja tek ai dhe hera-herës vinte ai tek unë. Fjalët tona i ngjyrosnim me të kaltër, pastaj i bënim blu, pastaj i nxinim si nata. Fjalët tona i bënim të zhurmshme, i trashnim dhe i ngushtonim sipas situatës, i përplasnim në mur, i linim të lira në rrugë. Fjalët tona edhe buzëqeshnin.

«Ç’kemi?» më pyet Maksi, kështu i thosha, që rrinte aq lirshëm me rrobat që i mbante me merak të madh. Ka qenë shumë i pastër, binin në sy shamitë e tij të hekurosura, nuk e pashë njëherë të pështynte përdhe. I rrallë. King. I qeshur, që i shkonte mustaqeve spic të holla…

«Pimë një gotë, si thua?»

«Jo, më mirë se jemi, s’kemi ku vemi!»

Një gjë do ta marrësh patjetër.

Ky njeri sikur kishte mbirë nga dheu. Kishte ardhur si

bekim për mua.

«Është e diel, – më thotë Maksi, – a mos ke ndërmend të punosh sonte?»

«Vërtet e diel është? Tani është më mirë të meditojmë…»

«Po më shijon shumë këtu.»

«Sonte është nata jote Maks.»

Ishte natë e ngrohtë milaneze e me hënë të plotë. Shquhen së largmi konturet e qytetit me një ndjenjë të rëndë. Dëgjonim në heshtje gumëzhimën e Milanos. Një qetësi e shpifur që ndjell gjumë. Papritur fillon lëvizja e ethshme.

Po aq papritur qeshnim të dy. Sikur s’më bën më përshtypje edhe e papritura. Tek e fundit e dija se Milano nuk bëhet merak për të tilla emocione. Sepse mesa duket ato u takojnë njerëzve. Ndërkohë po ndiej një mall të çuditshëm, shoqëruar me ndonjë marrëzi të vogël. Jemi këtu me dhe pa dëshirën tonë, të detyruar nga e drejta e lirisë dhe për të jetuar, që për çudi grabitin vitet e rinisë sonë, si vuajtje mbijetese dhe ekzistencë vulgare, përplot iluzione të trilluara madje edhe zhgënjyese. Iluzione të merakosura. Befas m’u bë se më erdhi aq pranë ama e borzilokut. E ç’donte borziloku këtu në Milano? Dhe ndërkohë ëndërroja për barin e njomë të lirishtave të mia të vegjëlisë në Ishmin tim të largët. Seç ishte një gjë që po jepte frymën e fundit. Askush nuk e kuptonte. Edhe njerëzit që kalonin në rrugë…

«Mos u mërzit, – më thotë Maksi, – jemi ende herët.» S’kishim si bënim ndryshe. Duhet të rrinim patjetër aty si të ngujuarit më të vjetër të Milanos e të nesërmen të Bolonjës. Nuk biem në sy duke parë natën milaneze, dritën e ndajnatës sime më të bukur.

«Ib, ç’ke që je kaq i marrosur pas ndajnatës?»

«Ah, more vëlla, pa këtë dritë ndajnate, që ndjell femrat e bukura milaneze, mezi do ta shtynim.»

«Dhe ti kaq thjesht e thua këtë?»

«E them me bindje. Do të doja të ma thoshe ti sekretin e dritës së ndajnatës milaneze… Do ta shohësh, Maks, në të gjitha punët e mia. Ajo dritë është prej totemi blu, një idhull madhështor. Sekret i madh pikture. Ma shenjtëron kaq shumë punën…»

«E si ta shenjtëron or mik, kur piktura jote me kaq domethënie, është e bukur dhe ta fiton vetvetiu zemrën? Nesër në darkë nuk do të jem këtu. Në Bolonja, kam përshtypjen se nuk është, mungon kjo dritë, apo drita buron prej teje…»

Më vinte të ulërija. Pastaj zbriti drita që e merrja me mend, si një fustan i kuq ngjeshur pas të kaltrës, me ajrin ndezur zjarr që lëshonte tym të qiqërimtë. Drita i vë veshin hapësirës nëpër errësirë dhe ecte me hap të shpejtë. Në makthin e errësirës bënte majë gjysmë harku tronditës i dritës së zbrujtur që tundej e ndillte frymë seksi, përplot ëmbëlsi e përkëdhelje, po edhe me shumë dhimbje e dëshpërim. Hëna e plotë stërpikte përmes pemëve, po nuk kish ç’i bënte  dritës së ndajnatës, totemit tim të së ardhmes, aq e bekuar e tërë flakë me një piskamë marramendëse, që shpërthen pranë amës përpëlitëse, me aq mbresë angështie. Drita e ndajnatës kaq e mahnitshme dhe eksituese, me veshje fantazie dhe imagjinate të shpikur nga legjendat. Sa i shkojnë Ishmit dhe Milanos legjendat! Zot!…

Merr frymë drita. Fshin fytyrën drita. Ankth ngjethës mbushur krejt me pëshpërimë.

Një çast të papërsëritshëm, ankth, mahnitje dhe drita e ndajnatës që prishte natën. Pritja për të shkuar drejt agut, drejt një totemi të papërsëritshëm. Kjo dritë përkulet thellë me ngulm, përplot kujdes, duke këqyrur veten me aq shumë spitullim që i mban duart mbi fytyrë, e vrarë nga tundimi i çuditshëm. Dritë me formë mahnitëse në errësirën e një nate me hënë të plotë pa e ditur që ishte vrarë një totem i hatashëm. Milano. Kohë fund lufte. Maksut Drrasa dhe Ibrahim Kodra. Dritë ndajnate…

Viti 1969. Pas operimit të bajameve nga Dr. Adnan Këlliçi në bashkëpunim me infermier Thoma Koxhaku në Berat, nga gërvishtja me sukses e venës së majtë, pas dy javësh me gjakun e tubuar në stomak, jam shtrirë në para-sallën e operacionit. Vjen dr. Maksut Drrasa. Po ai burrë i bukur dhe me mustaqet spic. Qeshi lehtë. Është e thjeshtë, tha. Nuk e keni lexuar anamnezën? Dhe vuri duart fort mbi bark. Dhe vullkani i dhimbjeve të mia shpërtheu… Takohem enkas me të. Qeshte. Dhe më fliste për bisturinë, totemin e tij. Ndërsa im atë e shihte dhe nuk u besonte syve. E kish ende mendjen tek drita mahnitëse e ndajnatës dhe totemët e mrekullueshëm të Maestro Kodrës. Shfletoni po të mundni korrespondencën e të dyve, korrespondencë që duhet të ishte e të ruhej në Muzeun Kombëtar… Historinë e bëjnë njerëzit e mëdhenj…