«Brera është Monparnasi i Milanos. Ajo popullohej nga njerëz të shquar. Mbrëmjeve diskutohej me zjarr në zjarrin e motrave zemërgjera Pirovini para një menyje të çfarëdoshme. Apolineri i quante këto lloj lokalesh Azile të thjeshtësisë së piktorëve dhe të poetëve. Flitej për gjithçka për artin. Personazhe të këtij spektakli cilësor ishin novelistët e ardhshëm Montale dhe Quasimodo, pastaj Rafaele De Grada, Valseki, Spadolini, De Sika, Licani. Nga Roma vinte në Brera Renato Gutuzo. Ishim miq të përhershëm Pikaso, Bertran Rasell, Pol Elyar, Korbyzje atj… Një galaksi vezulluese, apo jo?» Ibrahim Kodra
Është shprehur ftohtë, më duket, dhe unë e kam hall vërtet këtë krijim. U bë dy ditë që fle me të, gdhihem këtu, punoj pa pushim, as për të ngrënë, s’kujtohem. Kërkoj dhe kërkoj pareshtur mbi një pikë, një shenjë. Ta kisha unë këtë shenjë, do t’ia kisha dhënë, ose do t’ia sillja edhe sikur të mos e pranonte! Njohja me veprën e tij ngeci shí në këtë problem. Dhe kjo nuk ishte e thjeshtë: sepse Maestro ishte një orator i lindur, këtë e dija që nga dita kur shkeli në Itali me grupin e studentëve me atë mënyrën fantastike si përshëndeti të pranishmit në sallën e teatrit. E rrallë! Numëroi deri në dhjetë dhe thirri emrin e Cezarit, pastaj edhe dhjetë numra të tjerë, radhë, ngadalë, me temporitmikë të përsosur përsëriti emra të mëdhenj të historisë, duke u ndalur në fund nën thirrjen patetike të drejtorit të teatrit. E sajuar? E menduar thjesht dhe bukur. Ai vinte për të lënë shenjë!
Harrohej mjaft kohë pa u përmendur nga tabloja, herë-herë rikthehej dhe e vëzhgonte me kujdes, merrej me detajin, duke vlerësuar të kuqen, grinë, një re, detin. Të kuqen? Po, lulëkuqet e Ishmit i kishin lënë vragë të thellë në shpirt. Dhe ja tek zgjohej papritur. Sigurisht do të linte shenjë. Dukej sikur ecte në këmbë tatëpjetës për në det, duke u ndalur si për t’u mbushur mirë me frymë, kollej pak dhe gjoksi i gjerë ngrihej e lartohej si kurrë më parë, aty përballë vetes dhe tablosë që duhej mbyllur. Ç’merr si shpërblim prej kësaj? Me siguri mosmirënjohje. Se e kemi zakon ne shqiptarët këtë të shkretë mosmirënjohje! Dhe kjo kthehet në shenjë, si pema që ka kuptim me frutin, me atë që krijon në mënyrë krejt të pamendueshme. Pothuajse e hedhur (të thuash si konstrukt dramaturgjik), por ama pa dialoguar. Mos vallë shenja do të bëhej totem? Apo totemi e zhvesh krejt shenjën? Ndoshta e mbyll në vetvete dhe duket pastaj si ai skulptori që nxjerr nga guri tiparet, përvijon linjat e vijat dhe më pas konturon njeriun e plotë! Po, çne, unë nuk kam njeriun në qendër, kam një imazh që bart në mënyrë të qartë qenien, ekzistencën, forcën, dashurinë dhe thelbin e shpirtit, por në subkoshiencë, pa u shfaqur, ku lë gjurmët, si të shkelte në baltë dhe që shpejt do të thahet pasi shenja përjetësisht do të mbetet aty, si kuneiformat asiro-babilonase…
Personazhi? Shenja nuk është personazh. Ajo i shërben totemit duke krijuar fuqishëm kërkesa të habitshme, të lodhshme, të bukura padyshim, me plot jetë. E shoh para tablosë të ringjallur. Automatizmi i tij nuk është formë e vërtetë njerëzore. Është skemë, idol, totem. Këto janë fjalët e tij të thëna në një çast refleksioni. Dhe shton: totemi është asociacion i figurës njerëzore. Dhe kjo dihet që nuk është vetë njeriu. Po, shenja, totemi, s’kanë bëjnë me personazhin. Po të ndodhte kjo, që personazhi të ishte një nënvetëdije, një shprehje apo thjesht i shënjuar për të mbetur në kujtesë, atëherë do të interpretohej, do të vështronte nga «dramaturgjia», pikërisht si për të marrë drejtimin e punës së vërtetë konstruktuese, këtu ku vërtet çalojnë edhe tablotë realiste. Pastaj e shihja teksa fliste për elementin e dytë të rëndësishëm që s’i takonte më shenjës, totemit, punës teknike, kur ngjyra thjesht e pa «skenar» (as të thjeshtë e as artistik) të kthen tek figura që ka njëqind domethënie. Dhe ky element bazë është shenja. «E di kontekstin në të cilin Moravia e ka barazuar shenjën me temën. Ai, me të kam pasur marrëdhënie miqësore dhe është shkrimtar i shquar me kulturë të gjerë estetike, por, siç ndodh shpesh, secili shkrimtar, ose artist ka një fjalor të vetin estetik. Për mua tema është rrafshi kompleks, objektiv dhe subjektiv, mbi të cilin ngrihet vepra.» Do të thotë se ekuivalenca ideale e figurave brenda tablosë. Marrëdhënie gati dashurore të figurës artistike me atë që analizojnë kritikët, të thuash mishërim i fantazmës, i së padukshmes si një makth, karakterit shprehës, që ende ekziston si lëndë eterne, sigurisht me një art të përshtatshëm. Shenja, në rastin tonë edhe totemi, idhulli (siç quhet ndryshe, idoli !) rezonin bukur e me delikatesë dhe gjithnjë gjen masën e vet. Interpretime pa fund, por unë shton Maestro, i përmbahem filozofisë. Kuptohet filozofisë sime. Dhe pikërisht kjo është një nga provat e suksesit. Dhe Maestro Kodra përmend disa nga tablotë e tij me famë.
Maestro Kodra, edhe si artist e kishte një zakon: i bënte me qejf ripunimet, tek tuk ndonjë vërejtje, madje edhe ato të zakonshme, provokonte ide, nuk e nënvizonte asnjëherë atë që përbën të veçantën si dhe thelbin, pastaj po t’i duhej mbante shënime. Ishte gjithnjë gjakftohtë, i menduar, çuditërisht i prirë për të heshtur, ndonëse rëndom revoltohej nga mendimet e hedhura në tym, si ato shashkat që bëjnë zhurmë të gënjeshtërt, ndërkohë që duhet të ndodhte e kundërta. Jo se pajtohej me ato mendime, përkundrazi, e megjithatë ai s’kishte kurrfarë nervozizmi e justifikimi, moskuptimi apo kundërshtimi. Mos harroni se kjo mund të zgjaste pa fund. «Ne flasim për shenjën e veprës, ‘damka’ do ta quanin andej nga Ishmi im, por në mënyrë racionale mund të them se ky është ngulmimi për t’i dhënë një qartësi të brendshme, e padiskutueshme, ndoshta edhe e nxitur, edhe pse mund të ngjajë e panatyrshme, si një çudi e epërme…» Tek vepra e Maestro Kodrës nuk kemi arena gladiatorësh, por kjo nuk e shmang fare as arenën, as betejën, ku edhe fërfëlliza mbetet si pa mend e që përfytyrohet lehtësisht.
Shenja është pjesa e kristalizuar e tablosë, thoshte Kodra. Në të afishohet fuqia domethënëse e veprës. Dhe kështu, në pikturën e tij totemi i përmbushte kërkesat që nëpërmjet vijave e ngjyrave përcillnin idenë. Ai fliste me orë të tëra rreth tyre dhe i linte fushë të hapur «kundërshtarit» pa u mbrojtur. Kurrë nuk mbrohej. Sepse ai e kishte zbuluar që në fillim shenjën, por çuditërisht asnjëherë befasinë. Para se të nënshkruhej firma do të kishe befasinë, si një nënshkrim të bukur dhe në kohën e duhur. Ai e krijonte vetë debatin për veprën e tij. Dhe totemi duket e çonte ujin atje ku duhej. Më në fund, atëherë kur s’pritej, zbulohej pika nevralgjike e tablosë. Zbulohej e vërteta. Dhe gjithnjë pa e ndërprerë punën, as bisedën. Edhe në këtë rast me tablonë në proces, një nga miqtë i afrohet tablosë, e sheh me vëmendje dhe i mban sytë mbi «një objekt të vogël dhe me siguri që deshi të dinte se ç’ishte». Kodra kishte punuar shpejt dhe me thënë të drejtën pa qenë i ndërgjegjshëm, siç vepronte në gjithë punët e tij. «Ishte shamia e bukur në të cilën isha falur të premteve në fëmijërinë e largët», shtoi me një buzëqeshje të ngrohtë. Po, shamia e mbetur në kujtesën e tij fenomenale figurative, qe shenja, e veçanta, totemi i tij, për të cilat qe gati të diskutonte pa fund e pa u lodhur kurrë.
A mund të bëhet fjalë këtu për platformë pikturimi? Në strukturën teorike ai fliste shpesh për shumëllojshmëri estetike arti, për platforma të largëta e për strumbullarë kompozicioni. Herë shoqëruar me tiradë dramatike dhe herë me heshtje të mrekullueshme që fliste shumë e shumë. «Për platformën time të pikturimit, – shkruante, – jo të asaj që shoh, por të asaj që di, kujtesën e kam pasur gjithmonë ndihmëse. Po a kishte të bënte shenja dhe totemi me këtë platformë? Ndoshta ishte edhe pika kyçe e zgjidhjes. Bëhet fjalë për shpirtin e tablosë po edhe për shpirtin e kritikës, edhe më fort se të tjerët kundërshtues i vetes, duke nxjerrë në pah një kërkim të mundimshëm, po sigurisht edhe një pakënaqësi me masën e gjërave, pa rënë pre e përsëritjeve të vrazhda, po as edhe logjikën apo intuitën, ndonëse ato përherë i kishte të ndezura. Pale pastaj kur futej në labirintet e shtjellës së dyshimit shoqëruar pse jo me një lloj brenge. E çmonte shumë këtë gjendje psikologjike, sidomos kur linte përshtypjen e një papërkryerjeje të habitshme. Priste, padyshim që priste të vinte rasti, ashtu siç i erdhi dhe ai e shfrytëzoi në mënyrë mahnitëse. Nuk binte kurrë fashë në atë që thoshte, nuk lodhej, askush nuk e pa të rraskapitej. Gjithmonë do ta gjeje gati! Asnjë s’e bënte këtë. Dhe e pyeti një ditë Sebastiano Grasso, poeti dhe gazetari: Të gjithë druhen nga diskutimet krijuese, madje edhe kanë frikë, kurse ti e kërkon analizën dhe prekesh thellë kur e gjejnë me vonesë shenjën, të veçantën, totemin e veprës sate… Ja, përgjigja e Kodrës: Në një vepër arti ka gjëra të pazgjidhura dhe unë shkoj me shpresën se duke provokuar debat, ky të ndez fantazinë, të mpreh logjikën e atij tjetrit, dhe ia arrij asaj që kërkoj, ndonëse nganjëherë pa dashje. Kështu hidhet dritë në skutat e errëta, sado që shenja është aty dhe dritëson. Kështu i ka ecur, ka gjetur një fjalë, një shkëndijë ideje, e shqiptuar ndoshta hollë, duke kapur atë që me shpirt nëpër dhëmbë e ka kërkuar prej shumë kohësh, po ja që s’e gjente dot…
«Shenja e veçantë, bërthama e subjektit, e angazhuar ose jo, kthehet në një rast të madh, jo më në vepër, po edhe në jetë. Është shumë të dobishme. Më kujtohet mirë, madje e kam para syve: Nga Durrësi në Tiranë shkova fare rastësisht. Nuk thonë kot që rasti ka krijuar botën. Unë e besoj këtë. Ishte rasti që më krijoi mundësinë për të shkuar më tej, të përparoj. Por nëse rasti ka krijuar botën, duhet që njeriu të krijojë rastin! Kjo do të thotë që njeriu të mbështetet fuqimisht tek aftësitë, t’i ndërthurë ato me mençuri me rrethanat derisa të arrijë çfarë synon, ose nëpërmjet tyre të ndërtojë bazamentin ku është pikënisja drejt perspektivës… Në Durrës një njeri i oborrit mbretëror, pasi u njoh me vizatimet e mia më caktoi një ditë takimi me nënën e mbretit. Po si do të shkoja, çfarë do të vishja, si do të sillesha? Të gjitha pyetjet morën përgjigje. Një njeri të cilit i kisha bërë portretin të dashurës italiane, porositi për mua një kostum. Pantallonat ishin të shkurtra. Pra unë isha burri me pantallona të shkurtra që shkon të takojë nënën e mbretit…»
«Para ceremonisë më bënë provë të veçantë. Më besuan ritualet e etikës së oborrit, të cilat unë i bëra lëmsh të gjitha. Dhe kisha arsye. Vila e Durrësit, ku më priti nëna e mbretit ishte e mbushur me zakone e komfort. Ishte një skenë e papërfytyrueshme për mua. Putha dorën jo vetëm të nënës së mbretit, por të gjithë dinjitarëve të pranishëm. Kjo nuk përfshihej në skenarin e njohur të ceremonialit të oborrit. Atmosfera u çlirua disi nga ngrirja impozante. U përshkua nga një akord humori. Nëna e mbretit u interesua të dinte për prirjet e mia. Pastaj më njoftoi se kishin vendosur të më ndihmonin, duke më mbajtur pranë e duke më çuar në shkollë…»*(Abdulla Tufa, Kodra – një univers, T.1992.) Ja rasti, shenja, ç’bën! A nuk është mbret?
Dhe e shihja vazhdimisht që qeshte. E merrja me mend që sërish do të fliste shenjën që zotëron një vepër. Mund edhe të kalonte dhe mesnata. Mund t’i kishte gjetur dhe mugullimi i agut dhe do të vija re se ai do përmendej sërish nga furia e pasionit. Dhe ndizeshin zjarret e kujtimeve nëpër tablotë e maestro Kodrës, asnjëherë si një iluzion i humbur.
Dëgjoja heshtjen e bukur të Maestro Kodrës dhe kërkonim shenjat në tablotë e tij të pafundme..
Baca
«E bukur kjo. Kam thënë se Pikaso ka shkuar më larg se të tjerët. Tani shtoj se është ngjitur në lartësi marramendëse. Është maja më e lartë e pikturës. Everest i arteve figurative.» Ibrahim Kodra
Portat gjithëherët të hapura të stacionit të madh të trenit në Milano përplasnin njerëzit me njëri–tjetrin, pa e kthyer kurrkush kokën pas. Një nga burrat që kaloi me nxitim të madh ishte në një moshë të tillë që nuk mund ta quaje as të ri po edhe as të vjetër, me një kapelë të thjeshtë strehë të vogël me një preçinë të madhe që dukej si yll i shndritshëm platini. Nxitonte për të zënë vendin në shesh, aty ku qenë tubuar një numër të rinjsh me paleta në duar. Lart ishte qielli i hapur, me katet e ndërtesave në sfondin e hapur, pamje të modës, vitrina të famshme në një lëvizje të përshpejtuar, artistë të shquar, lypës, njerëz që flisnin me vete. Burri trupmesatar dhe fytyrëqeshur përshëndeti të rinjtë me një optimizëm që të bënte për vete. Donte t’i pyeste nëse patën ardhur të gjithë, por si i mati me sy, e la mënjanë. Atë ditë që e pashë, thotë djaloshi i ri i ardhur nga Prishtina në Milano, ishte një nga ato mëngjeset e vrullshme milaneze plot të ngeshëm që vuajnë nga mania e tmerrshme e njerëzimit për ta shtyrë kohën. Iu afrua një i ri i ndrojtur dhe i vuri në duar një furçë të madhe. Prova do të ishte një konkurrim i hapur. Djemtë dhe vajzat do të vizatonin portrete të ngeshmish, në profil ose ballas, si të ndodheshin. E përshëndeta piktorin e madh me shprehjen e njohur: Mirëmëngjesi Bacë! Ai më pa fort në sy. Nga je ti djalë? më pyeti. Nga Prishtina, Bacë! Dhe vazhdon shkollën këtu? Po, Bacë… Sa mirë! Më bëhet zemra mal! Dhe i qeshën sytë e ndritshëm. Pastaj unë u ula te një poltronë e ngushtë dhe e vura letrën e trashë mbi partiturën e duhur muzikore e mbushur në fund me lapsa të ndryshëm. Dikush ulërinte dhimbshëm për një humbje të tmerrshme që sapo i kishte ndodhur. I vendosur në mes të sheshit ai nuk u largua dhe unë e pikasa mirë. Dukej i menduar dhe hera–herës bërtiste si i habitur. M’u duk njeri të çuditshëm dhe kjo mjaftonte për t’u marrë me portretin e tij në gjysmë profili që s’përtonte për të thirrur fort me zërin e çjerrë. Baca Brahim, piktori Kodra, që e thirrshin Maestro Kodra, shkonte sa te njëri tek tjetri dhe jepte këshillat. Do të ishte vetëm një orë punë, pastaj me to do të punohej në studio. Veprat e përfunduara më vonë do të ekspozoheshin dhe me paret e grumbulluara nga shitjet do të ndihmohej një shtëpi fëmije në Breshia. Iu vumë punës. S’kaloi shumë dhe Baca Brahim erdhi dhe pa punën time. Kujdes, pëshpëriti, thyeje mirë dorën, lakoje vijën te balli… Po, po… Ec… Dhe shkoi më tej.
Me në fund e pyeti një vajzë afër meje:
Si ju quajnë?
Jorgos.
Je grek? Greqia është vend i mahnitshëm. Jemi fqinjë, se unë jam shqiptar nga Ishmi i Durrësit. Do të vini edhe ju të më takoni?
Jo.
Po pse?
Nuk më pëlqen.
Po mirë. Nëse s’të pëlqen, nuk je i detyruar!
Më pëlqen kështu, pa ceremoni. Edhe pikturën do ta mbyll vetë në konvikt.
Interesant. Bukur.
Dhe kaloi më tej. E pashë me kujdes grekun Jorgos. Ishte bërë si më i mprehtë në fytyrë dhe nuk donte ta jepte veten, po nuk donte as të dukej. Merret me mend që ishte befasuar nga qëndrimi i Bacës. Edhe po ta shtynim më tej vetëm sa do t’i shtonin dhimbjet. E pashë Bacën në sy dhe e kuptova se nuk donte të papritura. Ne, sidoqoftë jetonim edhe me këto gjëra që s’të hynin në sy. Më pas unë mbeta vetë, sepse greku Jorgos u largua në Bon. Vonë shumë vonë jam takuar me të, ku i dhashë të njohur. Nuk më mbante mend dhe nuk qe e arsyeshme të kërkoja aq. Por Maestron, Bacën tim e kujtoi me nderim…
Ku flini? më pyeti Baca.
Në internat.
E di që edhe unë kam qenë në konviktin «Naim Frashëri» në Tiranë, kur hyra në Shkollën Teknike të Harri Fullcit? Edhe në Brera, këtu. Internatistët bëhen njerëz të mbarë në jetë…
Mua s’më pëlqen, Bacë.
Ani kemi edhe shtëpinë time, apo jo…
E ndjeva në ajër miqësinë e tij. Më duhej një javë për të vajtur në shtëpinë e tij, sepse përgatitesha rëndshëm, të isha sa më i pastër, sa më i rregullt. Vitin tjetër edhe unë do të largohesha në Lugano. Prej tij kur u ndamë e mbajta mend shprehjen e tij: mbahu mirë! Dhe unë u mbajta. A e di mik, ka nga ata që një miqësi si kjo s’mund ta harrojnë dot kurrë. Ah, Bacë! Njeri i mrekullueshëm!
Ti do të jesh artist një ditë Shyq! Po për këtë përgatitu
mirë. Është zor ta përmbash nën frerë talentin!
E di, Bacë. Ka kuptim të madh kjo!
Më vinte t’i puthja dorën, por nuk e bëra. Gjithnjë që u takuam në shesh për shkollat e verës me plot vizatime m ora gjithnjë përgëzimet e tij. Në një prej tyre, Bacës iu afrua një zonjushë elegante. Matildë e quanin. E bukur tek zoti. Lastar. Flokët, sytë, vetullat, sytë, buzët, të linin pa mend. Duket që njiheshin mirë. Të ishte zonja e tij, vallë? S’më dukej, pasi ajo nuk të linte përshtypjen e një zonje. Nuk pata fat ta njihja më nga afër se u shkëputa nga Italia…
Eh sa vonë do takohesha me Bacën, s’ta pret mendja! Në Durrës, kur erdhi në Shqipëri. Asgjë nuk kisha harruar nga njohja e parë me të. Ia kujtova me detaje gjithçka. Dhe ai përplasi shuplakat fort. Ah, po! Shyqi! Kenke bo burrë i madh, hej!
Po piktor i madh nuk u bëra dot!
Ani. Në jetë mjafton të jesh burr’!
M’u qesh. Nuk më hiqej nga mendja Milanoja dhe ai burrë i plotë, i pashëm dhe tërheqës. Binte në sy. Të trondiste vështrimi i tij. Mbeteshe pa frymë nga efekti që linte pas. Aq sa nganjëherë më bëhej se do të mbetesha pa u kthyer në konvikt. Vonesat e mia qenë të zakonshme dhe më tepër ngatërrohesha me trenat e Milanos, me metronë e tij dhe milanezet që të linin pa frymë, si mbresa e një tuhafi me rrobë artisti. Sado që jam përpjekur kurrë nuk u mësova mirë me orientimin.
Në Durrës veç atij takimi nuk patëm tjetër. S’më hiqej nga mendja që Baca më dukej i lodhur, me një mjegull indiference. Ishte hera e parë që shkelte në Shqipëri pas gjashtëdhjetë vjetësh. Njeriu i mirë, Maestro Kodra nuk linte ndonjë pa e takuar. Mundohej të tregohej i vëmendshëm. Kishte veshur pantallona xhins, golf të zi, shallin e hapur në qafë. Dhe me atë pamje më mbeti në kujtesë përgjithmonë.
Një grup nxënësish të Liceut Artistik kishin ardhur për
një ushtrim vizatimi, portreti. Kalimtarë të ndryshëm qëndronin pra djemve dhe vajzave. Gati e njëjta skenë si në Milano, por këtu nuk kishte ndonjë traditë që portretet e vizatuar të ktheheshin në piktura që të ekspozoheshin. Dhe paratë e mbledhura të faleshin ndoshta në një shtëpi fëmije. E dija që këtu s’mund të ndodhte. Vajzat dhe djemtë qëndronin në vend ose kalonin pranë nesh me hapin e shtrirë përpara, sikur do të bënin ushtrim ushtarak. Ishte viti 1997, dhe askush nuk kujdesej për anën e jashtme. Vonë do të hynte në punë tek ne fasada. Atë vit s’bëhej fjalë për të tilla punë. Baca vej e vinte tek nxënësit dhe u shihte punët…
Një trimosh i vogël nga shtati hyri në mes të sheshit të tronditur para bashkisë me automatik Kallashnikov ngjitur me dy karikatore dhe pa thënë gjë i shkrehu ato me kërcëllimë të rëndë derisa u skuq gryka e armës. Baca ia kapi buzëqeshjen e mekur dhe iu afrua. Të lumtë, bir! Ja, kështu duhet! Po pse, pse xhanëm s’u gjend dot një djalë si ti apo plak si unë që t’ua shkrehte në bythë pushtuesve më tridhjetenëntën, pse?… Dhe erdhi tek nxënësit e Liceut, të trembur, i trembur edhe vetë…
PARAZITËT
Ekuacion filozofik me botën e gjallë
«Personaliteti i Evës kishte një fluks rrezatimesh: kulturë e gjerë, zgjuarsi, delikatesë femërore, bujari të theksuar, zemërgjerësi të madhe. Ajo jepte historinë e artit dhe zgjoi tek unë pasionin e formimit total. Eva Tea më nguliti idenë se nuk mund të jesh artist pa njohur gjithçka: filozofinë, historinë e njerëzimit, letërsinë, shkencat e ndryshme, që lidhen drejtpërdrejt, ose tërthorazi me artin, historinë e rrymave në artet figurative. Kujdesit të saj i detyrohen jo pak për kryerjen me sukses të studimeve në Brerë. Kur shihte se kisha marrë superxhiro në sprovat piktorike, Eva më ndërpriste galopimin duke më thënë: «Më ngadalë Ibrahim. Për t’u ngjitur në Zenit, diellit i duhet të çohet nga pika e nisjes e horizontit dhe të përshkojë të gjithë trajektoren deri në kulmim. Nuk njoh askënd që të jetë bërë gjeni në një ditë.»
(Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)
Ai që i kishte ardhur në shtëpi ishte një shkencëtar fare i ri. Bënte specializimin në Milano. Një agronom mjaft kërkues. Nga ana e tij? Ndoshta. Mirëpo nuk e tha kurrë se si e kishte gjetur. Ndoshta zyra e hapur e adresave… Vonë në mbrëmje teksa po pinin një çikë raki të vjetër, shqiptare, miku po i thoshte: …Parazitët i njeh? I ke parë ndonjëherë? Si është e mundur që jo?! Ç’thua! Unë për vete i kam parë. E di? Kam vajtur natën e parë në Xibër. Me siguri që nuk e di ku bie Xibra. Dhoma me tavan me purteka ishte e lartë një metër e gjysmë. E tmerrshme. S’di si të rrish. Shtrati edhe ai me purteka. 1978. Dysheku i shqyer. Batanijet të lerosura. Zhul. Nata e parë me çimkat. Tartabiqet. Gjithë natën kandili u dergj i ndezur. Drita elektrike mungonte, nuk ishte e mundur të ndizej. Dritarja pa xham dhe unë me sytë e ndezur jashtë midis drurëve dhe dritës së mekur të hënës që vështroja dhe kapja çimkat dhe i hidhja jashtë. Kujt t’ia rrëfej? Dheut apo qiellit? Natë për natë. Ditë për ditë. Derisa mbeta krejt vetëm me veten time. Dhe shqyeja sytë përtej dritares që u bë me xham. Shihja dritën elektrike që kuqëlonte në venitjen e ndezur të mungesës së tensionit. Ndërsa meditoja për parazitët që m’i kishte larguar një grua e zonja, që ma leu dhomën me gëlqere të shuar dhjetë vjet të shkuar dhe ma pluhurosi me gëlqere të pashuar që ende nuk qe shurdhuar. M’u desh të shihja edhe spërkatjen me lëng hidhësi. Thesi me hidhës që tretej në ujë dhe kjo përzierje ishte një dezinfektant i mrekullueshëm për çdo lloj dëmtuesi. Mendo: hidhësi! Hidhësi që kur isha i vogël m’i kishte bërë fllugë shalët lakuriqe kur vrapoja në rrugicat e ngushta dhe s’gjeja dot derman. Po, po. E kam vërtet. Ti, e di, nuk beson. E ku besoni ju nga këto përralla? E, ta kisha fjalën për parazitët. E di ç’bën një parazit? Fshihet para një insekti tjetër, që ai e quan me siguri budalla. Insekti trimosh ikën përpara dhe ai pas. Sa ai bie, rrëzohet, e merr era, ushqimin e merr ky! Sa ai bëhet gati ky e kafshon. I ke parë në gjah parazitët? Jo. E po unë i kam parë. Sigurisht. Paraziti rri diku pas gjahtarit. Njeri apo kafshë. S’ka gjë. Gjahtari e godet gjahun. Dhe shkon ta marrë. Por ç’ka ndodhur? Gjahu është zhdukur! E ka rruar ai, paraziti. Ohu, e ka paftuar me kohë e me vakt! Ç’të thuash. Por ama e bën një trimëri. Si lulja e gjorë që ti e vë në vazo dhe ajo ngutet të çelet e të pllenohet fët–fët dhe me të çuar farën bëhet kallp, thahet, vdes, ndërsa kur e mbjell në fushën e plehëruar rritet e rritet si një pemë pa kokrra që i thonë… Kështu dhe insekti. Sapo kryen aktin seksual, në rrezik e sipër, vdes, bëhet hiç, mbaron misionin riprodhues. Ndonëse është parazit. Ai vdes në kulmin e orgazmës dhe harrohet pas kësaj si gjithë parazitët e botës. Ja, kaq sa di ta thashë. Mendjen e ke me vete dhe di ta ndreqësh kuptimin sipas interesit. Por veç mos harro: Kjo botë është e mbushur përplot parazitë…
MAESTRO KODRA:
IJA IME E DASHUR ZËRE SE NUK KA QENË KURRË…
Binte dëborë e shkrifët. Salloni i tij mbushur me muzikën e zakonshme ndihej ngrohtë. Qielli sikur kishte rënë poshtë, përmbi pemë e bar. E shihje ashtu dhe të vinte keq. Gjithçka më tej se një hap ishte fshirë. Asgjë s’dukej e kjo të fuste në një ndjesi të bukur melankolie. Ai iu afrua Matildës me hapin e zakonshëm dhe e zuri për krahu. Ajo shihte jashtë dhe nuk ngopej me panoramën që dukej se psherëtinte nga një dhimbje e padukshme. Ditë vërtet e trishtuar. Atij, Maestro Kodrës, që ende s’i kishte larë duart nga bojërat dhe ngjyrat, i bëhej se një darë mbytëse e shtrëngonte në fyt. Një piktor kubist, ndoshta i fundmi i tyre, e kishte të vështirë ta zotëronte veten ndryshe. Matilda nuk e ktheu kokën por vazhdimisht mendonte për të. Bardhësia e kishte përfshirë edhe atë në shpirt. Pastaj u kthye papritur si të qe kujtuar për diçka të fshehtë.
Ibra, miku im i dashur, sesi më vjen që s’më ke folur për vendlindjen tënde. Kjo ditë me kaq dëborë më shtyn të të pyes. Si është ajo?
Maestroja qeshi lehtë dhe fytyra i mori një pamje të rrallë.
Ilda, ah, një ditë si kjo kërkon përralla dimri. Dhe unë i dua përrallat shumë, sepse thjesht më kanë munguar. Po do ta tregoj atë përrallë që ty të ka ngasur.
I hodhi dorën ngarkuar me ngjyra ylberi në qafë (ajo ia pëlqente duart e mëdha mbuluar me plot qime të hirta e të ashpra!) dhe e puthi në faqe.
Ildë, e mira ime, të dua! Dhe ti më do, e di. Dhe pse më do kërkon të dish rrënjët e mia. Vendi im është i ashpër, por unë kam lindur në pjesën e butë, aty ku ka plot hire, det, fushë, kodra, lisa, pamje magjepsëse, aq shumë diell dhe po aq melankoli. Ai vend u ngjan këngëve të bukura që kanë nostalgji e që këndohen me shpirt. Ato këngë ne i duam fort, se na bëjnë të derdhim edhe lot. Eh, lotët! Imazhin e nënës e kam të përhumbur. Por e ndiej afër ende edhe sot. Më bëhet një psherëtimë e çuditshme që më shoqëron në çdo hap që hedh. Një frymë si ajo kurrë s’të lë në baltë. Deshte të më rriste njerka, sepse im atë, Murati, ishte kurdoherë në det, por nuk mundi dot. Nuk iu afrova kurrë, sepse edhe ajo më largoi, me sa dukej s’kishte shpirt të butë. Dhe im atë e gjeti rrugën e përshtatshme. Më çoi në konvikt në Durrës e Tiranë. Gjeti miq, apo gjeti para këtë nuk e di, por, sido që të jetë ishte një zgjidhje, sepse mungesa e tij në shtëpi krijonte të zmadhuar projeksionin e sime mëje dhe unë rrija me të, flisja me të, haja me të, lozja jashtë me të. Domethënë me hijen e me shpirtin e saj të butë. Vetëm kur nuk e ke një gjë e kupton se ç’hall i madh është. E pra, mikja ime e zemrës, u rrita pa nënë. Nëna ime e ka emrin IJE, sepse nënave në fshatrat e Ishmit u thërresin IJE. Dhe ashtu mbeti tek unë. Nëpër tym e shoh edhe tani, atje në mes të dëborës që bie e bie pa pushim, me ca sy të mëdhenj ngjyrë kafe të çelur e të përshkuar me aq elegancë nga një vijë e dukshme mes bebëzës, që i thonë edhe sot syshkruar, që më shohin veç mua me një babëzi të pa treguar, të lodhur, të stërmunduar, të vuajtur e të dashuruar aq shumë pas birit. I vija vërdallë nëpër këmbë, i thithja aromën mjaltë të ëmbël, i fshihesha nën futë me një uri të jashtëzakonshme. Doja të haja. Kurrë nuk ngopesha. Kurrë. Uria e thellë e fëmijërisë të bën melankolik kur rritesh, por ama kur uria është e madhe të bën të çartur. S’ka trima më të mëdhenj se ata që kanë hequr të zitë e ullirit në vegjëli… (Matilda qeshi dhe dy pika lot i rrodhën faqes, të cilët i fshiu me nxitim me shpinën e dorës.) Isha i dhënë pas nënës sime. Dhe një ditë nuk e gjeta më. Kurrë nuk më erdhi afër. Asnjëherë. I tmerruar pyesja me fjalët e ngecura në fyt, edhe kur m’u desh të isha në shkollë, edhe në dasmën e dytë të tim eti, edhe në prehrin e gjyshes a të gjyshit, edhe para njerkës që, as për hatër, nuk diti të ishte nënë për mua… Ti do që të dish se ç’ishte Likmetaj, fshati im me dhjetë shtëpi mbjellë si bungërit në majë kodrash. Dhjetë hané, i thoshin atëkohë. Frynte erë e marrë në majëkodrën e shtëpisë sonë. I dëgjoj akoma blegërimat e dhënëve, bulurimën e demit, pallmën e lopës së vetme dhe vërrimën e dhive. Ato më vijnë në mendje, sepse tetë vjeç më veshën shajake të reja dhe më nisën në shkollë, të bëhesha njeri i mësuar. Dhe fati im aty qe fshehur. Por edhe në klasë, edhe në oborr, edhe në konvikt, edhe në shtrat ishte nëna ime, hija e saj, zëri i saj, sytë e bukur e të shkruar që më qenë ngulitur aq thellë, e mendja më rrinte tek IJA. Imja. E bukura! Vejevija kudo me mendjen tek ajo dhe me këtë Hije pranë vetes u mësova. Bëja punë, rritesha, ushqehesha, mësoja, shihja ëndrra pa mbarim. Oh, ç’ëndrra kam parë! Nuk ta pret mendja! Shkoja ku t’më çonin këmbët, flisja me gjysma fjalësh, bëja vija si kot më kot në letra e mure të bardha. Më pëlqenin vijat që bëja me laps të zi. Lapsat atëherë linin vija të trasha, ishin dysh, me karbon të mirë, të zgjedhur. Dhe aty, buzë detit, në Durrës, në shkollën e vogël e akull të ftohtë përpëliteshim për të mësuar! Të mësosh duke u dridhur praj mardhjes së lemerishme! S’kisha as shokë, as shoqe. Vetëm me IJEN time, e cila çdo mbrëmje më tregonte përrallën me Shtrigën që vinte çdo natë te shtëpia jonë dhe kuvendonte me të. I kërkonte të shkonin te Floçka në det. I kërkonte miell nga lëndet e bungut, i kërkonte djathë nape dhe hirrë. Po, po, hirrë, se hirra është ilaç, as dhallë e as qumësht, diçka e zbërdhulët që del nga gjiza. E ku i di këto ti Ilda ime e mirë? Nuk ke si t’i dish. Këto i kam hequr unë. Kam pirë aq hirrë sa edhe sot kur më vjen fjala në buzë më dridhet mishtë. Kemi hequr keq. Unë e kujtoj turbull. Edhe diçka Ilda ime, kur e shihja detin nga shtëpia ime, më dukej i largët, i thinjur krejt nga përplasjet pas vetes dhe shkëmbinjve, ndonëse ishte aq afër sa i dëgjoje të gjitha fjalët që llomotiste, rënkimet, kurse në Durrës, edhe buzë tij nuk ia shijoje dot madhështinë dhe botën e tij të thellë. Më këpuste malli për shtëpinë time, për hijen e bungut, për pëllitjen e lopës vocërrake, për të dëgjuar cicërima zogjsh, për të gjetur trimërisht një gjarpër në ferrë, gjithçka. Më mblidhej një gjyç në grykë që s’më linte as të flisja e as të merrja frymë. Më nxehej kraharori i vogël dhe i dobët, i ushqyer keq dhe si i rrahur petë, saqë s’di ç’të them. Të gjitha, të gjitha i kam para syve, sido që nëpër mjegull. Një qiqërimë e tillë, e tejdukshme, e tejdukshme gjer në lodhje e mërzi, ma bënin të largët vendin tim, shtëpinë time, por që tani s’kam ku e gjej, s’kam dot as një thërrime të tyre. Dhe më mbeti si magji. Isha gjithnjë me veten time, me botën time të vogël, me hapësirën e pafundme para meje aq sa të hanin sytë. E, kur ulesh diku, në rrëzë të një mali, në gji të detit, apo edhe në shtrofull të erës, prapëseprapë ndihesh keq, nuk sheh dot më tej se hunda jote sigurisht mbetesh ngushtë: shpirti sikur lëngon, i mungon diçka e madhe, e largët, sheh edhe përtej së pamundurës. E, unë kam qenë gjithnjë me IJEN time të malluar, së cilës ia ndieja frymën, madje më bëhej se më ledhatonte, më tregonte me pëshpërima të largëta deti përrallat me Shtriga e me Katallanë, me Trima e Shtojzovalle. Dhe aq e madhe është kjo, Ilda ime e shtrenjtë, saqë edhe tani kur bie në gjumë më vjen në vesh ulërima e largët e detit, era që kuiste te dritarja ime e ngushtë dhe e mbyllur me kanata druri lisi, për lulet e pafundme që i mblidhja e nuk lodhesha një ditë. Ngjyrat e tyre i kam në sy. I dua, më merr malli… (e si i kam para syve ty s’të besohet!) Si? Duhet ta dish, shpirt, se gjithçka aq e vjetër për mua është e dashur, se ajo ka të bëjë vetëm me mua, asgjë për njeri tjetër, se unë jam një nga ata të rriturit pa IJE dhe më pas u bënë me HIJE, të goditur pas koke. Fati më goditi atje ku duhet, më trullosi, sigurisht, por më dha një të çarë të habitshme në tru, sepse e ndiej që e shoh botën ndryshe, jo vetëm nga ngjyrat po edhe së brendshmi, nën një efekt tjetërsoj perceptimi, sidomos në sy. E shkruara brenda irisit po më shfaqet ngadalë po me hap të sigurt, se ajo e shkruar në sy është IJA ime, është bërë hija e shpirtit tim. Edhe kur u bëra djalë i rritur shikimi im, Ilda sikur i shtangte të tjerët, edhe Nanën Mbretneshë e shtanga me shikim teksa i dhashë fletën e vizatuar prej meje dhe ajo, sytë e saj, ma dhuruan jetën pa shtangie dhe u bëra ky që jam. Se kush e di ku do isha syrgjynosur. Zoti i madh më ndihmoi, më dhuroi tjetër shikim, tjetër dashuri, tjetër zemër. Ç’madhështi, e imja! S’pata fat dhe rrugëzgjidhje tjetër. Dhe kurrë nuk do ta doja. Kurrë. Se duart e IJES më prunë këtu dhe Zoti i madh më dhuroi Ty! Të përgjërohem shpirt. Me gjuhë përralle po të flas sot. Ç’dëborë që bie, më duket se kanë lulëzuar bajamet dhe kumbullat, sheftelitë, ftonjtë dhe dardhët. Një det pemësh me lule. Nuk di si të bëj me këtë det përplot magji.
Ilda qeshi dhe ia shtrëngoi krahun duke ia puthur kurrizin ngjyra–ngjyra të dorës së tij të madhe si putër ariu.
Është dorë fshatari kjo, Ildë, është prerë dhe nisur për tjetër gjë, prandaj dhe është e tillë tërë gunga–gunga e me nyje të mëdha. Dora trashëgohet nga prindi, por IJA ime kishte duar të buta dhe vishej bukur. Tregonte kujdes, sepse nuk e panë kurrë (siç më kanë thënë) të mbante rrobë të palarë. Nëna ime, IJA, shpirt, vinte erë menekshe, erë portokall, erë manushaqe, erë shefteli! Edhe kur prekte një kakërdhi, ajo lahej me ujë finje dhe merrte dritë. Nën jastëkë na vinte një dorë të thatë manxurane. E ne shtëpitë i kishim rreth e qark manxuranë! Të mos hynin gjarpërinjtë. Nuk e durojnë dot, si djalli temjanin… Poo, këto i sjell në mendje, se isha aq pak me time më saqë nuk patëm kohë me njëri–tjetrin të shihnim vrug apo ndot. Në kujtesën tonë mbeti vetëm e bukura, e mira, e bardha. Më qeshet sa herë më bie në hatër…
Po… Ç’po ndodh sot me ty, i dashur?
Kot. Sa për të thënë një gjë që e kam peng në zemër. Dëbora nuk sjell kurrë mërzi. Po ti?
Kam gjetur një shpirt të ri. Hera e parë. Po zbuloj një poet…
Ç’është kjo gjë?
Kjo është diçka e pabesueshme.
Matilda vuri buzën në gaz ku dukej qartë njëfarë ndrojtjeje, që s’ di nga mund të shkaktohej, ndonëse ndihej në çdo fjalë një dhimbje e thellë. Veçse çdo fjalë ishte aq e kulluar. Si shpirt. Edhe po të ishe i nervozuar, papritur do qetësoheshe, madje të largohej edhe po të kishe në mendje diçka të keqe. Shpirti i kulluar e ka këtë veti. Do të ngurroje patjetër sapo ta shihje, s’bëje dot ndryshe. Të shikonte me sy krejt në delir, me një shprehje të hatashme që nuk të hiqej kurrë nga mendja. Maestroja dukej vërtet në jerm, një gjë e ildisur me pe floriri kur ngjizet mbi një mëndafsh dashurie. E ëmbël? E këndshme? Jo, janë pak, fare pak. Natyrisht, kështu do ndodhte, s’mund të bëje dot ndryshe, do t’ia gllabëroje çdo fjalë me padurim, pa ndjerë as lodhje e as bezdi, ndërsa sfondi ishte i magjishëm si në botën e përrallave. Ai sikur kishte frikë se mos nuk i thoshte dot të gjitha. Sikur donte të tërhiqej, por tashmë s’mund të bëhej ndryshe. Ishin hapur portat e shpirtit kanat më kanat dhe nga burimet e pragut të vjetër dilte një ujë kristal. Si i erdhi kaq papritur kjo magji e sinqertë të treguari? Muzika e fshehur në thellësi të sallonit u bashkua me të qeshurën e lehtë të gruas së bukur,
ndonëse tonet e ulëta ndiheshin krejt melankolike.
Më duket se e humba fillin, e dashur, por s’do të resht, sepse jam përfshirë krejt nga malli i madh që më përvëlon. Malli e ka strehën në shpirtin tim. Por, ama, ta dish, vuan shumë. Ky shpirt, Ilda ime, më përvëlon. I ka të vrarë gjunjët, zemrën e ka të thyer, shikimin brenda të trembur. Eh, ma ndriti zoti i madh, më bekoi dhe m’i la pas vetiu sytë e shkruar të nënës, këngën dhe gjëmimin e detit, erën që fryn dhe ma sjell tek hunda pjalmin, aromën dehëse të luleve, blegërimën e qingjave, zukatjen e bletëve, mizërimin e vapës, flladin e mbrëmjes, dehjen që të jep agimi dhe fuqinë që të dhurojnë rrezet e para të diellit! Ti s’i ke parë kurrë këto gjëra, shpirt dhe mua më vjen keq, se kjo është një mungesë e madhe. Se vuajtjet e fëmijërisë ta pasurojnë jetën dhe të bëjnë njeri! Vërtet e kam, nuk tallem, se po shoh vijën e përkulur të buzëve të tua. Ai që s’i ka provuar këto fisnikëri të thjeshta do ketë gjithnjë mungesa të mëdha në shpirt. Janë ato që të japin shijen e poezisë dhe vijën melodike, janë tinguj kitare në mbrëmjen e bruztë, janë dashuri me shikimin e parë, mrekullia e gjërit. Frymë. T’i hedhësh këto në telajo nuk di të gjej fjalë të tjera më të fuqishme, fjalë zemre që t’u japë ngjyrë, t’i lakojë në vija, t’i mbërthejë plot elegancë në simbole. Se ti e di që unë çdo gjë e shoh dhe e flas me simbole, sido që gjuha e ngjyrës është nga më të çmuarat në këtë botë. E vështirë, s’ka më të vështirë, por e jashtëzakonshme në bukuri. Të trallis. Dhe unë këtë e besoj fort. E dua me ashk.
Ta sjell një çaj? E kam vënë.
Po mirë, nëse s’të pengon… Nejse, magjia u prish.
Vetëm Shqipëria jote t’i prish magjitë…
E di. Shqipëria ime. Fantastike! E mira ime e
burgosur, e lënë jetime, si unë që mbeta pa IJEN…
E mbushe dhe e derdhe kupën e mallit Ibër…
Kurrë s’ka për t’u derdhur malli im Ilda ime…
Unë e shoh ndryshe.
Kaleidoskopi im, e di, është tjetër.
Faleminderit…
Ç’është ky falënderim? Më ndihmo zot.
Kam etje, etja po më çmend,
Të bie përmbys mbi gjoksin tënd…
Këndoi shqip. Vetëm zëri i lahutës mungonte.
Si e ka emrin poeti?
Është nga një fshat me emrin e Jul Qesarit që nga koha e
Romës, Qesarat i thonë. Qazim e ka emrin poeti…
Kazim?
Jo, zemër, ti nuk e shqipton dot. Qazim! Nuk ia mbaj mend mbiemrin. E lexova te gazeta Drita… U qasën të dy te dritarja. Po binte mbrëmja. Dëbora nuk reshtte me një mbretërim hireplotë. Maestros po i hanin duart për punë. I la mënjanë dhe u krodh në një puthje përplot hir… Dëbora mbeti e ndriçuar gjatë gjithë asaj mbrëmjeje të gjatë nën magjinë e përrallës, përthyer në simbolet dhe ngjyrat e Maestro Kodrës…
«PA KUJTESË TË FRESKËT
S’DO TË ISHA KY QË JAM»
«Pa kujtesë të freskët, pa mbështetjen e fuqishme të saj dhe përpjekjet për ta ruajtur atë në freski të përhershme, do ta kisha pasur të vështirë këtu në largësi. Edhe pse isha mes një popullimi të dendur grataçielesh, makinash, yjesh të kinemasë, të letërsisë, pikturës, mes shkencëtarëve të njohur, njerëzve të politikës, miqve të vjetër e të rinj, dashamirësve të shumtë të artit tim, vetmia mund të ishte e prekshme, trishtuese. Pa kujtesën mbetesh pa brigjet e prejardhjes, pa ngjarjet ku mund të kesh qenë personazh, njëfarë personazhi, ose thjesht figurant.
Në planin artistik kujtesa është basen frymëzimi, idesh, temash. Në kohën e ekspozitave në Kosovë, një miku im, kritik arti më tha: «Mjeshtër, ç’është kjo e kuqe kështu? As e Ticianit, as e El Grekos, as akordi ulëritës i së kuqes foviste të Matisit.» Iu përgjigja se e kisha marrë nga flakërimi i lulëkuqeve të fëmijërisë. Ecja përmes grunjërash me lulëkuqe të purpurta në Ishmin e dashur të fëminisë sime dhe kisha përshtypjen se fluturoja nëpër galaksi. I shtrydhja fletëzat dhe në pëllëmbë mbaja vetë diellin e kuqëluar. Mbaja mbrëmjen e purpuruar të Ishmit brenda së cilës të të dukej se ishe brenda një kaleidoskopi.
Kujtesën figurative e kam veçanërisht të zhvilluar. Para disa kohësh tek rrija me shokë në lokal në largësi pashë Nermin Vlorën, historianen e njohur në Itali, mbesë e Ismail Qemalit, shoqe imja e shkollës në Tiranë. Nxora fletën dhe bëra portretin e saj. Ashtu siç kishte qenë në vitet e rinisë.
Portretin me kujtesë e kam provuar disa herë. Ka ndodhur që me anë të tij të zbulohen grabitësit e veprave të mia. Kjo ngjarje është publikuar mjaft nga shtypi.
Vizatimi me anë të kujtesës qe provimi i pranimit tim në shkollën e Odise Paskalit. Kur më pa me dosjen nën sqetull profesori më pyeti: «Po ti more djalë çfarë di të bësh?»
Unë u rrotullova plotësisht, u ktheva me shpinë nga ai dhe nisa të vizatoj profesorin pa e shikuar. Pasi e pa portretin, ai më tha se e kisha kaluar me sukses provimin.
Shumë vite më vonë, teksa bisedoja me një gazetar në studio, duke mos e ndërprerë punën, të cilën e kisha në proces, ai afrohet pranë tablosë, sheh një objekt të vogël dhe deshi të dinte se ç’ishte. E kisha punuar shpejt dhe të them të drejtën pa qenë i ndërgjegjshëm se ç’bëja. Ishte shamia e bukur në të cilën isha falur të premteve në fëmijërinë e largët.
Për platformën time të pikturimit jo të asaj që shoh, por të asaj që di, kujtesën e kam pasur gjithmonë ndihmëse.»*
* (Abdulla Tafa, Kodra – një univers Botim i Entit ART, Tiranë 1992)
SYTË
Shirat filluan shpejt, Matildë, stinë e mallkuar që s’më lë as të shoh jashtë, ditës dhe mbrëmjeve. Ja, erdhe ti, zemra ime, dhe do ta pimë kafen bashkë. Kafja jote është më e mira në botë. Po bëjmë tetë orë që nuk jemi parë. Të lagu shiu, zemër?
Ajo e shihte në sy dhe nuk ngopej. Vija e shkruar në iris, e çmendte, gati ia hiqte trurin. Edhe sot te puna e saj kish menduar gjatë për pikturën e tij dhe sytë, kish shëtitur me mend në galeritë e famshme të Parisit, të Mynihut dhe të Londrës. Dhe përfytyronte harrimin e tij. Jo nuk do të shkonte me të. Por a mjaftonte kjo? Ngrinte supet dhe mbetej përkohësisht vetëm. Mund ta gjente një ditë të përkushtuar ndaj një tjetri, ndoshta edhe kundrejt saj dhe mund ta shihte përjashta shiun që binte me rrëshekë. Ai i qe ulur pa u ndjerë pranë, duke thithur lëng molle. Dukej i menduar. E në raste të tilla ajo e ndiente se do të tregonte me siguri diçka të rëndësishme. Vështronte dhe ai shiun që breronte përjashta dhe përplasej pa zhurmë në xhamat e mëdha të sallonit. Kryezbuluar dhe me pamje groteske, të menduar, jo si ditët e tjera. Duket kish medituar gjatë duke lëvizur nga një punë në tjetrën. Në gjoksin leshtor të hapur varej një miniaturë e përsosur, e punuar prej tij dhe dukej vërtet si nga një dorë maestroje. Dhe mjeshtri ishte ai vetë, që merrej edhe me baltën, me plastelinën, papiemashenë, lodrat, dhe
formonte gjëra të papërsëritshme.
Ke pasur rast të njohësh sy krejt të veçantë? – e pyeti me
një zë të ngjirur.
Sy krejt të veçantë? Po, kam njohur.
Të kanë mbetur në mendje, besoj. Se këtu është e keqja, shohim, ose edhe i njohim e pastaj i harrojmë, i hedhim pas krahëve, sikur s’na interesojnë më, lindin me këtë rast edhe keqkuptime… e dashur…
I hodhi dorën e madhe e të rëndë mbi supe dhe e lëvizi mbi shpatull, më tepër si refleks.
Po ta bëj kafen dhe ta pimë bashkë, tha ajo dhe lëvizi drejt banakut të sallonit të madh. Shiu vijonte të binte me shtamba. Dhe ajo dukej sikur nuk ishte lagur fare, si e rrethuar nga një ajër tjetër. Kishte mënyrat e saj për t’u mbrojtur. Pse jo. Eci edhe ai drejt banakut, aty mund të ulej si i mbështetur në ndenjëset në këmbë. Ekspresi funksionoi me një klithmë të lehtë e të bukur. Avulli i kafesë e përpiu. E la gotën me lëng molle dhe afroi filxhanin. Po ti? A s’do ta pinim bashkë? Nuk më pihet, maestro. Edhe ajo u ul në ndenjësen më këmbë. Kam vënë re një ndryshim të ri, shtoi maestroja. Ne e zbukurojmë botën, apo jo dhe jemi kaq të ndryshëm. Nuk di, a e ke vënë re? Matilda po e shihte në profil dhe mendoi të shtonte pas fjalës zbukurim edhe fjalën shëmtim, pothuaj asnjëherë nuk mund t’i ndaje të dyja. Siç ndodh me jetën: e gjykojmë siç është. Ai e përpiu kafenë, jo e piu. Etja e tij flinte tjetërkund…
Nuk të duket e çuditshme, Matildë? Ti sot nuk je lagur nga shiu. Ti erdhe përmes shiut. Ç’sy të mbrojti, shpirt? Mos kishe veshur ajër? Apo erdhe jo si ne njerëzit e zakonshëm, si me duart e vetëtimës? E, pra, mund të ecësh përmes këtij shiu dhe të jesh krejt e mbrojtur. Pikat e shiut largohen prej teje me magji, se ti ke një sy që të mbron. Ja, eja me mua, janë mijëra sy që të shohin Ty. Ty, Ty! (Cullufja e tij ra mbi ballë dhe ai nuk e trazoi.) Le të kalojmë bashkë tablo më tablo, kavalet më kavalet ku qëndron një pikturë, një portret, një punë, një sy, mijëra sy. Janë sytë e tu, Ilda ime e shtrenjtë. Brenda trekëndëshave është një sy, herë i shkruar dhe herë blu, herë i zi dhe herë i kaltër. Sytë e tu në forma të ndryshme dhe në kënde të largët apo të afërt, që shprehin dhimbje e gëzim, hutim dhe përkëdhelje. Shpirti është në sy dhe jo vetëm në sytë e një gruaje, megjithëse mua më pëlqen që të jetë vetëm në sytë e gruas që do… Po pse i bie larg e larg. Duket sikur sot kam ardhur nga një planet tjetër, sikur jam takuar me miqtë e mi në Paris, dhe ata nuk më besuan që sytë janë thembra e Akilit e një pikture, s’ka rëndësi në i shet apo i ble, i ke peizazhe apo portrete, apo gjeometri e gjallë, me një dinamikë të fshehtë si tek unë. Ky kthim së andejmi më ndihmon të gjej të vërtetat e mia, në një farë mënyre të reagoj ndaj vetvetes, të «shkruaj» pastaj me penel për atë mendoj, si një fenomen që më impresionon fort dhe s’e kaloj dot në heshtje. Megjithatë fama arrin edhe në skutë të futesh. Sikur e marrin vesh vetiu. Nuk e di, po ka njerëz të veçantë, si ata sytë e veçantë, që dinë të kundrojnë, të zhbirojnë dhe t’i gjejnë të vërtetat, qofshin edhe të fshehura me kujdes të madhërishëm. E, unë them, se s’ka perëndi që t’i zhbiroj sytë e një gruaje. Le të jesh piktor! Le të jesh edhe hipnotizues. Ilda, mos të thava unë me sy? Mos të shoh unë të palagur dhe ti je e lagur?…
Jo, i dashur, unë isha lagur, por erdha, u ndërrova, u thava, u vesha ndryshe dhe ja tek jam. Pse i jep rëndësi kësaj…
Ah, ma zbulove të fshehtën? Sa keq, Ilda, pse nuk më le të të shihja siç e mendoja. Sepse ai është një këndvështrim tjetër, sy i veçantë, një shikim që ka marrë dheun. Të parën dhe të fundit e dëshmoj vetë, për këtë s’më del kush përpara. Piktorët me emër nuk hyjnë në studiot e njëri–tjetrit, sepse kanë frikë mos shteren, kanë frikë mos nuk u ecën, tremben mos nuk u sjellin punë, mos nuk bëjnë dot kryevepra, mos nuk hyjnë dot në galeritë e Parisit. Ku nuk ju fluturon mendja. Dhe mua më ka rënë rasti të njoh shumë syresh, të mençur e budallenj, madje nganjëherë midis tyre dukesh si një batakçi, sikur s’merr erë fare nga piktura, jotja dhe e tyre, sikur tmerrohesh nga hija e konkurrimit dhe futesh në labirintet e mashtrimit. Nganjëherë, Ilda ime e mençur, më bëhet se kam njohur edhe Rembrandtin, El Grekon. Se ne shëtisim ku të duam në kohë. Është e drejta mbizotëruese e njeriut të ditur, po qe se takon ndonjëherë një të tillë… Fati të çon deri te galeritë madhështore të të mëdhenjve me një vendosmëri klasike dhe të fut brenda tyre, të orienton me një hundë të habitshme. Sepse je brenda talentit. Kur kthehesh, ulesh paksa dhe dihet se me sytë e mendjes ke regjistruar gjithçka. Mjafton vetëm të bësh vetëm një lëvizje… pastaj të këput kureshtja dhe dëgjon zërin e tyre se ç’thonë për ty, se të duhet kritika për pikturat e tua. Më pas i bën armiq. Dhe kjo ta rrit namin e mirë. Më mirë syrin se namin, apo e kundërta. E kundërta. E ke dëgjuar? Jo? Më vinin dikur porosi nga të gjitha anët. Shumë arbëreshë. Jemi të një gjaku. Ata, pavarësisht se ç’porositnin, diku aty rrotull donin edhe flamurin kombëtar. Patjetër. Vdisnin për një çikë flamur. Si sot kosovarët e mi dhe të gjithë shqiptarët në Ballkan. Me çmime jo të kripura. Se i kam vëllezër. Dhe kudo qenë sytë e tu. Ti je e para që e di se mua paraja nuk më hyn në sy. Ty, ta di shpirtin, të njoh mirë, nuk të bën përshtypje. Të them të drejtën, kam mbetur ngushtë kush e di sa herë, edhe pse kam punuar fort, çdo ditë. Pa le që menaxherët ta heqin petullën me telefonatat e tyre të tmerrshme. Apo jo. Edhe menefregizmi yt para tyre s’pi ujë. Menaxherët janë batakçinj aferash të cilave u del tymi shpejt, mbyllu dhe fshehu sa të duash, fute edhe kokën në rërë si struci. Dhe kurdoherë më kanë shoqëruar sytë e tu. Edhe kur kam qenë i rraskapitur e nervoz, nën efektin ngacmues të bojërave të vajit, me duhmën e pashmangshme të duhanit, po nganjëherë edhe të pisllëkut, vetvetiu nga zhargat e mia që i hiqja branë nëpër sallon, prapë se prapë jam çlodhur menjëherë, jam bërë tjetër sa kam parë sytë e tu. Ti më njeh mirë. Sytë e gruas kanë efekt të madh. Për çudi sytë e një burri vetëm sa të emocionojnë. Le të jenë sado sy të zgjuar, s’mund të krijojnë edhe efekte të tjera anësore. Edhe po të jenë cinikë, edhe sikur të lëvrijnë tinëzisht, s’bëjnë fajde fare. Sytë e një burri mund të hedhin sirë po, por kjo nuk ndodh kurrë para një femre. Le të ketë sa të dojë shije të hollë dhe të dijë gjëra që të tjerët nuk i honepsin, le t’i mbulojë sa të dojë dobësitë, pengjet, po edhe shëmtinë, aha. S’ka ç’bën dot. Gruaja dhe sytë e saj, janë tjetër gjë, pa le kur është simpatike, me sy që lodrojnë e të përthithin, që zotërojnë finesë dhe delikatesë të jashtëzakonshme, po edhe kur janë të zakonshme, dinë ta vërtitin pasionin nëpërmjet syrit të panginjur kurrë, dhe kjo s’mund të harrohet dot. Ndërkaq, mikja ime e mrekullueshme, ti më buzëqesh dhe unë bëhem skllav, rob, zhytem në njollat e bojës, i zhyej duart dhe punoj me mollëzat e gishtërinjve, kurrë nuk ndodh që t’i fshih as në pëlhura, as në shami, sepse ajo gjendje më bën të shpenguar, më merr në krahë, më dhuron plot teka, më trazon stomakun dhe më lëviz përbrenda një gjë tjetër e gjallë me një fuqi të ndërkryer. Dhe kjo buzëqeshje duhet tiposur, duhet të mbetet patjetër. Dhe a nuk e sheh kudo. Provë dashurie me një besnikëri të rrallë. Edhe po të pi një gotë verë të kuqe dhe pastaj të kem të bëjë me retë, edhe po të mos më pushoja nga dërdëllitjet,edhe po të zihem ngushtë përmes një marrëzie, unë do t’u kthehem vetëm syve që më dhurojnë një magji të patjetërsueshme. Nuk e beson? Them kot, ti i ke besuar me kohët që them. Ky është modeli që pëlqej, që dua ta kem pranë… Edhe po ta vësh re me kujdes, pas gjeometrisë sime klasike unë kam sytë e tu, është fytyra jote, janë emocionet që më ke ngjallur… E dallon? Atëherë e kam për detyrë që të të të bëj t’i dallosh. Se më ndihmon të më ndizet gjaku. Një grua si ti, sytë e tu janë kaq të rrallë sa edhe arti im i dashuruar keq i mëkatuar ngjiz e rëndon, dhe ndaj jam i bindur që atij që vëren i avullon lodhja, i kthehet në gëzim edhe gjendja më e nervozuar, edhe kur dikush është në prag të shkallimit, zbutet, bëhet tjetër. Kam parë edhe vrasës që rrinë me orë të tëra para një pikture, kam parë edhe njerëz fare fare të zakonshëm, hajdutë, që rëndom rrinë me kohë të gjatë dhe nuk vrasin mendjen për piktorin po për veprën, sepse aty është magjia zbutëse e tyre, është flirti, ndikimi i yjeve të artistëve, që kanë ditur të depërtojnë në psikën e personazhit dhe të ndikojnë tek ai që i shikon. Eh, ç’fuqi e rrallë kjo e gruas.
Kam etje, etja po më tret,
Ti je për mua një plagë e nxehtë…
Ajo e dëgjoi ritmin e këngës nëpër buzë dhe u drodh, siç i ndodhte gjithnjë. Rrinte si mbi gjemba, sikur e ndiente veten të tepërt. I pëlqente pa masë piktura. Ishte e çmendur pas punëve të tij. Mundohej të gjente të fshehtën e madhe. Ai e kishte zgjedhur në mes të Milanos, para katedrales së madhe duke ushqyer pëllumbat. Të përulem, dua të të bëj një portret. Je piktor? Po. Kush? Ibrahim Kodra, shqiptar. Ah, po, maestro Kodra. Të njoh. Të njohin të gjithë në Milano. Po mirë. Po vij…
Ajo erdhi ashtu siç ishte veshur, me një kostum të prerë bukur, një bluzë mëndafshi të bardhë me një imitim kravate të gjerë, këpucë me taka të larta, flokët e lëshuar, me një lëkurë të lëmuar ndryshe nga ato që kishte parë, qerpikëgjatë me një hije plot finesë… Dhe sytë, ah, sytë! Zot, më mbro nga ata sy! Të ëmbël i do, dinakë, të mprehtë, kërkues, të zgjuar, të çmendur herë–herë, sy që të fusin në mëkat… Jo, jo, s’paskan asgjë që të mos shkojnë mirë tek ata sy? Diçka që të mos më pëlqejë? Jo, doni ta provoni? Mirë, jam i gatshëm t’jua them: sy që të zhveshin, të lënë vetëm në një tejdukshmëri të hapur që t’i zbulon gjithë hiret dhe deformimet, që të çliron nga çdo e tepërt dhe do të derdh mbi vete ujë të valë… Herë të hedh një brengë vetëtitëse, herë të përvëlon, të djegë, të bën shkrumb e hi, vështrim vetëtime që bie mbi mua, sy të menduar që duket se të propozojnë dhe befas të mbjellin kotësi, aq sa të duket vetja idiot, që hedhin farën e një pasioni të tjetërfartë që të tradhton. Sytë e tu, vogëlushja ime e mrekullueshme, e zgjuar dhe jo si të tjerat, sepse je imja prandaj e them, zmadhohen papritur dhe të hutojnë, të bëjnë fatkeq. Ti dhe syri yt, thua, se i thërret perëndisë, gati shpërthen, syri yt qesh dhe e qeshura e syrit tënd nuk është vetëm magjepsëse por edhe skandaloze dhe mua kështu më pëlqen, sy që të lënë pa frymë kur janë të përqendruar, sy portreti, përplot mrekulli e mister. Sa i shkojnë fytyrës sate, një harmoni e përsosur me hundën, gojën, ballin, flokët, lëkurën… Sy shprehës, vështrimi i drejtpërdrejt! Sytë e tu s’kanë pikën e kompleksit, e dashur, janë dëlirësia vetë, janë sy mëkatues. Ja, e bëra portretin tënd dhe mbeta pa frymë. Mbarova dhe mendohesha duke u betuar se ata sy do të ishin përmbajtja e gjithë punëve të mia, një përfundim magjik, i domosdoshëm. Kush do të më bënte përshtypje tani e tutje? Asgjë më shumë, se ata sy do të qenë kudo, mijëra herë, në forma e përsosje të vazhdueshme, me një sjellje të kujdesshme, një delikatesë që askush s’mund ta marrë dot me mend, një hutim dhe frikë e skajshme, një guxim i marrë…
Kur i shoh ata sy Kam etje, kur i shoh ata sy Etja po më tret, Kur i shoh ata sy Ti bëhesh për mua Një plagë e nxehtë…
E mban mend kur erdhe dhe i pe për një kohë të gjatë sytë e tu? Nuk the asnjë fjalë. Se si po më dukej, gati isha t’i prisja duart e mia po të shihja te sytë e tu një thirrje edhe me mend, edhe po të shfaqje një fije të hollë dramaciteti. Por ti, zemër, u pikove; kështu më bëhej mua, vallë? Pikëllove yjësitë e artit me një ëmbëlsi delikate të rrallë dhe qeshe pa të keq, duke bërë vetëm përshtypje të thellë, me një mbresë të rrallë lojcake, po kjo nuk do të thoshte asgjë, se unë e kisha marrë miklimin, përkëdheljen e fshehë, sedrën e një bukurie të rrallë, me thjeshtësi të pavëmendshme dhe efekt tronditës, me një hir ngashënjyes të pashoq. Kjo ishte gjithçka, më shumë se duartrokitjet tronditëse. Nuk fole, as kërkove ndjesë dhe ike, u largove. Pastaj unë të gjeta. E kisha të thjeshtë se ti do ushqeje pëllumbat në sheshin e madh. Pa fjalë vetëm me buzëqeshje. Ne vetëm buzëqeshnim. Bashkëbisedimi më i bukur në botë, me një ngrohtësi zemërbardhë. Sigurisht që e pranuam këtë komunikim me sy dhe me buzëqeshje. Ti do të vije, po edhe unë do të vija, kurdoherë. Le të ishim fshehur pas paraleleve dhe meridianëve! Do të uleshim para njëri–tjetrit dhe do zhbironim pafundësinë e syve tanë. Nuk e arritëm kurrë fundin. Kurrë. Kushdo t’i shohë këto piktura, do zhytet thellë, thellë sa s’ka ku të vejë dhe do të tronditet ngaqë ndjenjat e holla nuk kanë për ta lejuar të depërtojë sa për të gjetur fjalët, mendimin… Do lodhet dhe do largohet. Pastaj do vijë përsëri me ngut dhe do zhytet sërish. Edhe kur vepra të jetë e tij, përsëri do të jetë mundim i kotë. Ky është përkushtimi im për ty, shpirt…
Si zakonisht, ai e vështroi për një kohë të gjatë. Ajo lëshoi një frymë përplot ngasje. Ç’është ky mall e kjo dashuri e marrë? Të dua, të dua – është pak – të dua pa fund, të shoh, të kam pranë dhe prapë më mungon! Sa jam lodhur, shpirt, të shoh në sytë e tu pak, fare pak urrejtje, zhgënjim, ç’të të them, dhe kurdoherë kam parë përqendrim, një zhbirim të allasojtë, Matilda ime, dhe asgjë tjetër. Ndoshta kureshtja do të më shpëtonte prej ndjenjës, t’i laja duart nga emocionet, të babëzitesha pas motiveve dhe zakonit që brente kockat. Sa do ta lakmoja një grimë nervozizmi dhe sikleti në sytë e tu, doja me ngulm të gjeja një vrimë ku të fshihesha prej syve të tu, po kjo nuk ndodhi kurrë, Matildë! Kurrë! Si nuk lamë pas edhe një psherëtimë të vetme? Si na qëlloi kështu që zbuloja e të gjeja gjithmonë vetëm dashuri, një shpirt ku kam depërtuar, ku kam mësuar aq shumë, që më ka ngjallur aq e aq interesa… Ah, Matildë!
E di, ky është një frymëzim brengosës, një lojë e fshehtë, dhe unë moj mike, kam rënë brenda kokë e këmbë. Rri dhe vërej sa më gjatë. Ky ritual më shtyn përpara në këtë det me sy. Shirat për mua janë gjithnjë të kaltër, kjo ma shtrëngon zemrën si me darë, sepse edhe puthjen e parë në këtë re të kaltër ta kam dhuruar. Në sytë e tu atë çast flakërues kam parë një trishtim të ëmbël, që m’i mprehu shqisat dhe m’u dha syve të tu mistikën e dëshiruar, duke ecur përherë në mugëtirën e përjetshme, si një siluetë, si hija ime e pashmangshme dhe unë në hijen e shpirtit tënd me psikën e një siluete… Pastaj ulem para syve të tu, kudo të jem, edhe lart në qiell pa frymë, ndoshta edhe prej marrëzisë sime. Sytë e tu më flasin… A do të shoh sërish sytë e tu?…
Të dy dëgjonin shiun që binte me rrëshekë, duke u përplasur pas xhamave të sallonit. Edhe shiu kërkonte sytë e tu… si dritë flakëruese dhe vetëtimë malli.
Komentet