FILIP GURAZIU/ Djaloshi 22 vjeçar Ludovik Deda, biri i familjes së njohun shkodrane, të Dedjakupve, në vjetin 1944 ishte në shërbim të forcave ushtarake gjermane në rolin e nënoficierit të nji reparti ushtarak shqiptar, kryesisht për ruejtjen e rregullit e të qetësisë në qytetin e Shkodrës e rreth tij. Në paraditen e nji ditë dimni me acar, në fund të muejit janar të vjetit 1944, korrieri i shtabit të Whermacht-it të dislokuem në Shkodër, i dorëzoi Ludovik Dedës nji zarf i cili përmbante thirrjen për nji takim me komandantin gjerman, në zyrën e tij, po atë mbasdite në orën 15.00.

Në orarin e caktuem, Ludoviku u paraqit në zyrën e Komandantit, i cili e priti me mirësjellje e shkurt e me pak fjalë e urdhnoi që të nesërmen ora 12.00 të me qenë në Bar “Kursal” Tiranë, ku do të ishte edhe vetë ai për nji çeshtje që do ta kuptonte të nesërmen, e para se të delte prej zyrës, e porositi: “Kujdes, askush nuk duhet të jetë në dijeni për bisedën e sotme”!

Të nesërmen, fiks në orën 12.00, kur Ludoviku hyni në mjedisin e Bar “Kursalit “ Tiranë, dalloi në nji tavolinë, si në qoshe, komandantin gjerman që e përshëndeti dhe e ftoi të ulej. Mbas pak komandanti, thirri kamerierin dhe pyeti Ludovikun se ç’ka dëshironte t’i servirej. – Faleminderit, kafe dhe ujë ishte përgjigja e shpejtë e Ludovikut, i cili ndihej shumë i emocionuem prej këtij takimi misterioz! Ndërsa Ludoviku pinte kafen, te tavolina u afrue nji burrë i cili i përshëndeti në një gjermanishte me theks ndryshe dhe u ul me qetësi. Menjiherë komandanti bani prezantimin e Ludoviku kuptoi se personi i tretë në tavolinë ishte “ish shefi i shërbimeve sekrete italiane në Shqipni”. Duket se gjermanët, që kishin zanë rob e internue drejt “kampeve te vdekjes” (si tradhëtarë ) pjesë të madhe të efektivit të ushtrisë italiane që gjindej në Shqipni mbas kapitullimit te Italisë fashiste me 10.09.1943, kishin pasë mbajtë si këshilltar të veçantë pranë tyne ( sepse i duhej për njohunitë e përvojën që kishte në mjedisin shqiptar) burrin që ndodhej përballë Ludovikut në atë takim.

Mbasi ndërruan bisedën e mirësjelljes, komandanti gjerman paraqiti detyrën që duhej të kryente Ludoviku: “Me qenë se ushtria gjermane kishte nevojë për landë druni, e cila do të transportohej prej Shkodrës në rrugë ujore nëpërmjet lumit Buna, delte nevoja e blemjes së nji mjeti lundrues detaro-lumor për ushtrinë gjermane i cili fillimisht duhej të lundronte prej Durrësit e të ankorohej në portin lumor të Shkodrës”. Në takim Ludovikut iu dha porosi që për veprimin e masipërm të takonte nji person me eksperiencë në fushën e anijeve lundruese në Durrës, iu dorëzue edhe shuma monetare për kryemjen e aksionit së bashku me porosinë që për çdo problem të mundshëm të merrte kontakt vetëm me komandantin gjerman.

Mbas disa ditëve, Ludoviku takoi personin e rekomanduem në Durrës e simbas këshillës së tij bleu nji anije detaro- lumore prej druni me kapacitet rreth 150 T. me emnin “Papagali”, pagoi paradhanie edhe dy specialista të fushës së lundrimit ( drejtuesin e mekanikun e anijes) për shërbimin që do të bajshin e së bashku me ta lundroi drejt Shkodrës. Lundrimi shkoi mbarë, anijen e ankoruen në gjiun që krijon shkambi i Fabrikës së Çimentos në Shkodër në lumin Buna ku po i pritshin dy ushtarë gjermane të cilët e morën anijen në ruejtje.

Në takimin e radhës me komandantin gjerman në Shkodër, ku Ludoviku kishte shkue për raportimin e kryemjes së detyrës, kuptoi të vërtetën e misionit “Top sekret “; komandanti gjerman, së bashku me disa bashkëpunëtorë besnikë (oficierë të Werhmacht-it në Shkodër në bashkëpunim me…?, kishin marrë përsipër shpëtimin e dhjetëra familjeve hebreje prej kthetrave të reparteve famëkeqe “S.S” naziste. Këto familje me banim të mëparshëm në Serbi, Kosovë e Maqedoni kishin pasë qenë me “fat”, sepse kishin mbrritë me i shpëtue synit vigjilente te S.S-ve e tashma qëndrojshin të fshehuna në shtëpitë e shkodranëve. Komanda e ushtrisë gjermane në Shkodër “kishte marrë prej kolegëve të tyne në Vlonë nji kërkesë për furnizim me landë druni për nevojat e ushtrisë” e cila do të transportohej me anijen “Papagali”. Landa e drunit do të sistemohej në kuvertë, kurse pjesëtarët e familjeve hebreje do të vendoseshin të fshehun poshtë druve në barkun e anijes me tjetër destinacion…! Ludoviku mori detyrën me qëndrue 24 orë pranë anijes e me shoqnue grupin e hebrejve deri në destinacionin përfundimtar.

Aksioni ishte me shumë të paprituna, por deri në këtë fazë çdo gja kishte shkue simbas programit. Vështirësia ma e madhe konsiderohej organizimi i sistemimit klandestin të familjeve hebreje poshtë në barkun e anijes, sepse rruga prej qytetit të Shkodrës deri te vendi i ankorimit të anijes kalon detyrimisht mbi urën e Bunës, ku S.S. nazistë kishin pikën e kontrollit!

Së pari, anija u ngarkue me landën drunore në kuvertë; në nji pozicion të msheftë ishte lanë rrugë e lirë për hymjen në barkun e anijes, poshtë turrës së druve. Me qenë se procesi i futjes në anije i familjeve hebreje parashikohej i gjatë, mbasi u pat pleqnue që në kalimin e kontrollit të “ S.S.-ve”( te ura e Bunës), hebrejt e veshun si katundarë të zonës e të shoqnuem prej shqiptarve, të mos ishin ma shumë se dy së bashku, doli problemi se dikuj mund t’i lindte dyshimi se pse anija për ndihmë ushtrisë gjermane, tashma e ngarkueme me dru, pra e gatëshme për lundrim nuk nisej drejt destinacionit, por po qëndronte në vend kaq gjatë? Për këtë arsye dy mekanikë të “zgjedhun” të ushtrisë gjermane filluen sistemimin e motorrit e të mekanizmit të anijes “Papagali” e cila “ për çudi, rezultoi se kishte pasë shumë difekte…”

Procesi i programuem i kalimit të kontrollit në urën e Bunës e sistemimi i fshehtë i hebrejve në barkun anijes rezultoi i gjatë, u deshën gati 17 ditë që 45 persona, pjesëtarë të familjeve hebreje të strehoheshin në klandestinitet në anije. Nga ana tjetër, sa ma shumë persona strehoheshin në barkun e anijes aq ma i vështirë paraqitej procesi i plotësimit të nevojave jetike të tyne në kushtet e klandestinitetit… Ma në fund erdhi dita e nisjes, 25 Shkurt 1944, atë ditë “pasagjerëve të anijes” iu shtuen edhe dy oficierë gjermanë. Buna kishte plot ujë. Lundrimi filloi mbarë, anija lundronte me shpejtësi e ndihmueme edhe prej rrymës lumore. Disa postoblloqe ushtarake gjermane që kontrollojshin e pengojshin lundrimin pa leje me anën e rrjetave prej hekuri në lum, u kaluen pa kontroll të hollësishëm, sepse ishin oficierët gjermanë në kuvertë që komunikojshin me kolegët e tyne të kontrollit të cilëve i paraqitshin edhe dokumentin e urdhnit të komandës gjermane për dërgesën e landës drunore në Vlonë.

Optimizimi që emocionoi pasagjerët kur anija doli prej grykës së lumit Buna e filloi lundrimin në detin Adriatik drejt botës së lirë më destinacion Bari- Itali, në atë periudhë kohore zonë e çlirueme prej forcave aleate, nuk vazhdoi gjatë, sepse papritmas motori i anijes u bllokue! Anija “ Papagali” ishte në mëshirën e dallgëve, që për fat atë ditë ishin mjaft të qeta… Shqetësimi ishte maksimal; mekanikët punojshin vrullshëm për gjetjen e difektit, kurse oficierët gjerman vunë në përdorim radion “dhanësë e marrëse” e me kodet e tyne sekrete mbrritën me komunikue me “ato…” që ishin të interesuem për aksionin e shpëtimit të hebrejve. Papritmas në distancë rreth 100 m. prej anijes “ mbiu” mbi sipërfaqen e detit nji nëndetëse britanike e cila rimorkjoi anijen “ Papagali” deri në destinacion, ne Bari-It., ku të tanë pasagjerët e anijes, fillimisht, gjetën strehim në kampin e refugjatëve të luftës me vend ndodhje afër qytetit të BaritIt.

Vlen të shënohet se kjo ngjarje, aq e veçantë sa humanitare, por dhe me vlerë sepse nderon jo vetëm moralin e shqiptarëve, por edhe të gjermanëve tue demostrue se jo të tanë ushtaraket gjermanë ishin kundër hebrejëve, nuk kujtohet prej askujt? Po pse? Nuk dihet ngjarja? Jo, jo dihet , por nuk duen me e dijtë…, sepse nuk duen me e kujtue…!

Në fillim të mijëvjeçarit të tretë, rastësisht mora pjesë në nji takim të Shoqatës së Miqësisë Shqiptare – Izraelite, që u mbajt në sallën e Universitetit ‘Luigj Gurakuqi’ në Shkodër, ku u kujtuen dhe u nderuen disa familje qytetare shkodrane që kishin strehue familjet hebreje, tue rrezikue edhe jetën e tyne, gjatë terrorit nazist në kohën e luftës së dytë botnore. Më kujtohet se në atë takim , kërkova fjalën e shkurtimisht tregova ngjarjen e këtij shkrimi; pata mbetë pak befasuem sepse drejtuesit e aktivitetit nuk treguen asnji lloj interesimi mbi çka tregova. Mbrapa, kur me mendjen tima bana analizën psiko-politke të mjedisit drejtues të aktiviteti, falë eksperiencës së jetës time nën diktaturën komuniste, çdo gja m’u sqarue!

No coment! Gjithçka flet vetë! Përpunimi dogmatik puritanist ideologjik i nji pjese të shoqnisë njërëzore nuk i lejon të kuptojnë realitetin, të vërtetën që na rrethon: “E mira dhe e keqja bashkëjetojnë në nji binom të pandashëm si në simbiozë.; “ s’ka të mirë pa të keqe dhe s’ka të keqe pa të mirë”, duem apo s’duem, ky asht realiteti.

“Reddite quae sunt Caesaris Caesari et quae sunt Dei Deo – Jepni Çezarit atë që asht e Çezarit dhe Zotit atë që asht e Zotit”

Mbetet në nderin tonë paraqitja e nderimit dhe e mirënjohjes publike për veprën humanitare të shpëtimit të familjeve hebreje prej kthetrave të S.S nazistë, tue rezikue edhe jetën e tyne në pranverën e 1944-tës për komandantin e disa oficierë ( besnikë të tij ) të Whermachtit në Shkodër, për banorët e Shkodrës si dhe në veçanti për mikun tim, që sot nuk jeton ma, të ndjerin Ludovik Deda.

Shënim:

Shkrimi respekton rrëfimin e personazhit kryesor të ngjarjes, z. Ludovik Dedës, i zhvilluem në shtëpinë tij; Pescara-It, Tetor 1997. Atyne që ngjarja e masipërme mund t’i duket e pabesueshme i ftoj të verifikojnë arkivat e kampit të refugjatëve të Luftës së Dytë Botërore në afërsi të qytetit të Barit-it., ku ruhet e vërteta.

/Gazeta Panorama