Theodhor Pangallos duket se është nga ajo racë politikanësh, që besojnë te dobia e shkrimit. Ai ka botuar shumë libra. Por ky që po marrim tani në dorë, me sa di unë, është i pari i ardhur në shqip. Pangallos është megjithatë një nga politikanët grekë më popullorë ndër shqiptarët. Ai e ka pohuar më shumë se një herë publikisht prejardhjen e tij arvanite. Shumë veta do të donin që popullaritetin i tij të madh ndër shqiptarët ta shpjegonin pikërisht me këtë prejardhje. Do pranuar se ky fakt ngjall një emocion te shqiptarët, të cilët ende e kanë të fortë nevojën për t’u krenuar me vitalitetin e genit të tyre etnik. Por përkatësia arvanite është vetëm një element kulturor, madje një element periferik, në formimin e gjerë e të qëndrueshëm të Theodhor Pangallos. Me personalitetin e tij të fortë, ai është thelbësisht grek dhe, në traditën e familjes së tij, e ka vënë gjithë jetën në shërbim të Greqisë dhe të shtetit të saj të gjitha aftësitë e veta. Vetëm duke e parë në këtë dritë, do të mund të shpjegohet arsyeja e vërtetë e popullaritetit të tij ndër ne shqiptarët. Si ministër i Jashtëm i Greqisë, disa herë dhe zëvendëskryeministër, ai ka pasur një vlerësim realist për rëndësinë e marrëdhënieve të afërta dhe miqësore të vendit të tij me Shqipërinë dhe ka punuar si rrallë ndonjë politikan tjetër grek i niveleve të tij për ndërtimin e këtyre marrëdhënieve mbi themele të qëndrueshme dhe perspektive. Do të përmend vetëm një shembull, atë të Traktatit të Miqësisë midis dy vendeve tona, nënshkruar në pranverë 1996, duke kapërcyer pengesa shumë të mëdha historike, siç ishte ligji absurd i luftës, i mbijetuar qysh nga koha e luftës italo – greke e vitit 1940 apo edhe tensionet diplomatike të asaj periudhe me pasojë ndezjen e pasioneve nacionaliste në të dyja anët e kufirit, për shkak të agresionit në një nga postat tona kufitare të Gjirokastrës, ku humbën jetën disa ushtarakë shqiptarë. Vetëm një politikan i madh e vizionar si Pangallosi mund të ngrihej mbi këto realitete të vështira për të parë pozitivisht drejt së ardhmes. “Nuk jam i predispozuar të paraqes një vepër historike”, e paralajmëron autori lexuesin në hyrje të librit. Po a ka shkruar ai në fakt një vepër historike?

Përgjigjja e parë që më vjen është se po, kjo është megjithatë një vepër historike. E gjithë lënda e shpalosur këtu buron pa dyshim nga historia e Greqisë së gjysmës së dytë të shekullit XX, me ca ndriçime aty – këtu edhe mbi historinë e ndërtimit të Bashkimit Europian, histori politike kryesisht, por edhe histori diplomatike po aq, me degëzime në historinë e zhvillimeve ekonomike dhe sociale të Greqisë së kësaj periudhe. Theodhor Pangallos duket që e njeh mirë historinë në kuptimin më të gjerë të kësaj fjale dhe ka aftësinë që një njohje të tillë ta vendosë në shërbim të bërjes politikë dhe diplomaci, duke zënë kështu një vend të nderuar në traditën e politikanëve të mëdhenj europianë si: De Gaule, Churchill, Adenauer, Miterrand, Andreoti e ndonjë tjetër, të cilët kanë parë te historia një çelës për të kuptuar natyrën evolucioniste të realitetit imediat dhe për t’ia përshtatur kështu më mirë strategjinë e tyre politike këtij realiteti, me qëllim transformimin e tij. Në tekst gjejmë një bisedë të shkurtër, por prekëse të Papandreut me Pangallos, pikërisht lidhur me historinë. Papandreu i shpreh ministrit të vet me sinqeritet keqardhjen për veten pse nuk e njeh mirë historinë. Nënkuptimi është i qartë. Si kundërshembull i racës së Pangallosit janë gjerësisht politikanët e sotëm, ata që e shpallin veten me krenari si pragmatistë, pra, që nuk kanë nevojë për kulturën historike si përvojë dhe që ne i shohim për ditë çfarë politike dritëshkurtër bëjnë. Me një fjalë, kjo vepër është historike, sepse, po t’i heqësh asaj lëndën historike, besoj se nuk mbetet gjë për të qenë. Nga ana tjetër mund të themi me po kaq siguri se jo; kjo vepër nuk është historike. Autori është një ish-profesor universiteti në Sorbonë dhe e di shumë mirë mbi çfarë kriteresh rigorozisht shkencore ndërtohet “një vepër historike”. Parë nga kjo anë, autori ia ka arritur qëllimit. Libri “Me Papandreun në Europë” nuk i plotëson kriteret për të qenë një vepër historike.

Meqenëse nuk jam shumë i dhënë pas kategorizimeve, pyetjes se çfarë është atëherë ky libër, po i përgjigjem me vetë fjalët e autorit. Në epilog, ai na kujton edhe një herë se “ngjarjet që shtjellon (ky libër) kanë një karakter të theksuar personal”. Në krye të herës, në parathënie, na ka paralajmëruar se kjo hapësirë “ka të bëjë me Papandreun si lider i madh i një vendi, i cili luftonte për t’u inkuadruar në procesin e integrimit europian”. Këtë mendim ai e plotëson në epilog, kur thotë se, duke shkruar këtë libër, “dëshiroja të rregulloja marrëdhëniet e mia me Andrea Papandreun, marrëdhënie që nuk u zhvilluan përmes lidhjeve miqësore personale, por nëpërmjet bashkëpunimit. Tani, se si ka mundësi që duke mbetur gjithmonë në nivele qartësisht politike bashkëpunimi, të krijoj për Papandreun një dashamirësi, një mirëkuptim dhe përkushtim emocional si atë që ndjeja dhe ndjej edhe sot e kësaj dite, kjo shpjegohet vetëm me personalitetin magjepsës të atij njeriu të rrallë, me veset e tij joshëse dhe aftësinë e tij rrezatuese për t’i bindur dhe ndryshuar njerëzit përreth tij.”
na e Theodhor Pangallos për atin e tij politik, Andrea Papandreu. Por, brenda këtij homazhi përmblidhet një përvojë e pasur politike dhe diplomatike, që është përvoja e një vendi në rrugëtimin e tij europian. Nuk do të kishte dobi që unë të ritregoja apo të komentoja në këtë rast çfarë thotë autori për idhullin e vet. I ka thënë për bukuri Pangallosi. Ju ftoj ta lexoni librin. Por ia vlen të them dy fjalë për vetë autorin, diçka, që lexuesi nuk do e gjejë në libër. Së pari, historia politike greke dhe europiane ka e do t’i ketë një borxh të paharrueshëm Theodhor Pangallosit për rolin e madh që ka luajtur në transformimin rrënjësor të së majtës greke. Ky ndoshta ka qenë misioni më titanik, me të cilin është përballur udhëheqja e PASOK –ut. E majta greke vinte nga një e kaluar e gjatë rezistence ndaj diktaturës së juntës, rezistencë kjo e frymëzuar nga ideologjia e Marksit, e Leninit, shpesh e Stalinit e madje, edhe e Trockit. Një e majtë kryesisht pro sovjetike. Kultura e saj politike ishte antikapitalizmi. Domethënë, një e majtë gjenetikisht antimondialiste, antieuropiane, anti–NATO. Parë në kontekstin e proceseve integruese europiane, e majta greke ishte izolacioniste. PASOK-u erdhi në pushtet në tetor 1981. Greqia ishte tashmë anëtare e Bashkimit Europian (asokohe Komuniteti Ekonomik Europian), dhe e NATO- s. A do të mbahej premtimi i dhënë gjatë fushatës për ta nxjerrë vendin nga këto dy organizata? Përgjigjja e kësaj pyetjeje dihet. Por ajo që meriton të kujtohet me respekt sot është vetëdija e re dhe sidomos guximi që pati një grup ende i vogël në udhëheqjen e kësaj partie për të ndërmarrë pa vonesën më të vogël ndryshimin e objektivave strategjikë të politikës së tyre të jashtme. Të majtët grekë ishin për herë të parë në pushtet qysh nga viti 1924. Kjo e bënte edhe më të jashtëzakonshme përgjegjësinë e PASOK-ut lidhur me të ardhmen e vendit. Greqia do të mund të shkëputej përfundimisht nga e kaluara e vet e zezë në qoftë se edhe e majta e saj, tashmë de facto alternativë pushteti, do të shkëputej nga e kaluara e vet antieuropiane, antiantlantike, antimondialiste, për të afruar filozofinë dhe praktikën e vet politike me të majtën socialdemokrate perëndimore. Nuk ishte fjala për një ndryshim programor në letër. Duhej ndryshuar rrënjësisht mentaliteti i bazës së partisë, që ishin qindra mijë burra e gra, shumë nga të cilët ishin persekutuar, kishin kaluar rininë nëpër burgje e kampe internimi në emër të këtyre idealeve. Në këtë kuptim, një ndërmarrje e tillë ishte titanike. Dhe ia dolën për mrekulli. PASOK-u i fitoi edhe zgjedhjet pasardhëse, katër vjet më vonë. Vetë Pangallos, që ishte njëri nga bartësit më të fuqishëm të këtij ndryshimi, vinte i pjekur si burrë shteti, duke qenë i gatshëm të merrte përsipër përgjegjësi edhe më të mëdha në mandatin pasardhës. Theodhor Pangallos mbetet ndoshta deri tani i vetmi ministri i Jashtëm grek, i cili ka lënë gjurmët më të forta në diplomacinë europiane dhe më gjerë. Së dyti, kam një vlerësim të veçantë për këtë libër. Janë të shumtë dhe në të gjitha kohërat ish–ministrat e Jashtëm që kanë shkruar kujtimet e tyre. Botime të tilla kanë tërhequr gjithmonë vëmendjen e publikut të gjerë. Puna e një ministri të Jashtëm ka një vello misteri në realitet e sidomos në imagjinatën e njerëzve. Fakt është se ministrat e Jashtëm janë më së paku dëshmitarë të privilegjuar në zhvillime, ku përcaktohen marrëdhëniet e popujve dhe të shteteve midis tyre. Rrjedhimisht, ata kanë shumë për të thënë. Ish–ministrat e Jashtëm i shkruajnë zakonisht kujtimet apo autobiografitë, siç edhe Pangallos shënon diku gjatë këtij libri, për të dhënë versionin e tyre mbi ngjarjet, ku kanë marrë pjesë. Për më tepër, që edhe arkivat lidhur me këto ngjarje hapen dekada më vonë. Domethënë, se historianët bashkëkohorë nuk mund të ndërhyjnë për të verifikuar saktësinë e këtyre dëshmive. Kjo është përdorur jo rrallë si një liri nga shkruesit e kujtimeve për t’i ngritur vetes një monument lavdie të pamerituar. Në rastin e Pangallos ndodh krejt e kundërta. Ai ka zgjedhur të na përshkruajë në këtë libër një dorë ngjarjesh, të cilat i përbashkon fakti se i kanë ndodhur autorit, pra, ai nuk i ka me të dëgjuar, por i përbashkon edhe një frymë do të thosha demistifikuese për punën e ministrit të Jashtëm në përditshmëri. Duke gërvishtur vernikun, Pangallos nuk ka megjithatë asnjë shtysë drejt karikaturës. Përkundrazi, ndihet në çdo fjalë se ai e ka dashur shumë punën që ka bërë, ka qenë në çdo sekondë i përgjegjshëm dhe respektues për nderin që përmbante posti i tij. Por, si një burrë me një aftësi të shëndetshme humori dhe që nuk vuan nga ndonjë kompleks, – shenjë kjo e njerëzve të sigurt në vete, -Pangallos, me një modesti të madhe, zgjedh nga thesari i përvojës së tij ato lloj perlash, që tregojnë se edhe puna e ministrit të Jashtëm, sado e ndritshme apo misterioze që duket nga larg, ka në të vërtetë një pjesë jo të vogël rutine dhe hamallëku dhe se ministri i Jashtëm gjendet po ashtu në situata komike të paimagjinueshme. Posaçërisht, ministri i Jashtëm i një vendi të vogël, i cili edhe hallet mbi shpatulla i ka më të mëdha dhe forcat mbështetëse më të vogla. Si njeri që ka kaluar në shumë situata të ngjashme, dua ta siguroj lexuesin se ato çfarë tregon Pangallos këtu janë krejt të besueshme. Dhe përfitoj nga rasti ta përgëzoj kolegun për këtë rrëfim, veç të tjerash edhe argëtues, i cili ndihmon për ta kuptuar karrierën e tij në mënyrë më njerëzore, ashtu si edhe karrierën time, domethënë karrierën e çdo ish-ministri të Jashtëm. Do të thosha se çmitizime të tilla e afrojnë historinë politike të vendit me bashkëkohësit, duke i bërë kështu një shërbim së sotmes dhe së ardhmes.