Ky grupim ndërkohë po krijon identitetin e tij dhe po e shpërfaq me zë edhe në Parlamentin Europian.
Tampon-zona iliberale midis Evropës liberale dhe Rusisë autoritare po formohet në një kontekst të gjerë gjeopolitik dhe ideologjik, duke përfshirë vendet e Evropës Lindore dhe Ballkanit, të cilat janë gjithnjë e më të ndikuara nga rrymat iliberale që vijnë nga brenda dhe jashtë. Ky zhvillim është i lidhur me përplasjet e vlerave midis rendit liberal të përfaqësuar nga Bashkimi Evropian dhe forcave autoritare që promovohen nga Rusia dhe mbështetësit tjerë të një modeli të qeverisjes jo-liberale.

2.1 Shtrirja e ndikimit të Rusisë dhe anti-liberalizmi

Hungaria dhe Viktor Orbán: Një nga eksponentët kryesorë të iliberalizmit në Evropë është Viktor Orbán, kryeministri i Hungarisë. Më 25 prill 2010 filloi një epokë e re në politikën hungareze. Viktor Orbán dhe partia e tij nacional-populiste, Fidesz, triumfuan në zgjedhjet parlamentare me dy të tretat e shumicës. Që atëherë e tutje atë nuk e ndaloi asgjë në marshin e shndërrimit të Hungarisë në një demokraci iliberale.[1]
Orbán ka përqafuar një model qeverisjeje që përfshin centralizimin e pushtetit, kufizimin e lirisë së medias, dhe margjinalizimin e shoqërisë civile. Ai shpesh e ka përshkruar Hungarinë si një “demokraci iliberale”, duke sfiduar haptazi vlerat liberale të BE-së.

Serbia dhe Aleksandar Vuçiç: Serbia, nën udhëheqjen e Aleksandar Vuçiçit, gjithashtu ka përqafuar një model iliberal qeverisjeje, me ndikim të madh të kontrollit të shtetit mbi mediat, dobësimin e institucioneve demokratike dhe një qasje të balancuar mes Perëndimit dhe Lindjes (veçanërisht lidhjet me Rusinë dhe Kinën).
Aleksandar Vuçiç, i cili fillimisht u bë kryeministër në 2014 dhe më pas president në 2017, ka luajtur një rol qendror në transformimin e Serbisë në një shtet iliberal.
Vuçiç ka krijuar një sistem ku pushteti ekzekutiv është i përqendruar në duart e tij dhe ku roli i parlamenteve dhe institucioneve të tjera demokratike është dobësuar. Kjo ka çuar në një zvogëlim të balancës dhe ndarjes së pushteteve.

Një nga tiparet kryesore të qeverisjes iliberale në Serbi është kontrolli i fuqishëm mbi mediat. Në mediat kryesore shpesh mbizotëron një linjë pro-qeveritare, ndërsa mediat kritike janë të margjinalizuara ose përballen me presion politik dhe ekonomik. Mediat e pavarura shpesh kanë vështirësi për të vepruar lirshëm dhe për të mbajtur një platformë të balancuar.

Edhe sistemi gjyqësor është nën ndikimin e qeverisë. Vuçiç dhe partia e tij kanë ndërmarrë reforma që kanë dobësuar pavarësinë e gjyqësorit, duke e bërë më të lehtë për qeverinë të kontrollojë proceset ligjore dhe të ushtrojë ndikim politik mbi vendimet gjyqësore.

Opozita politike në Serbi është e dobësuar dhe shpesh përballet me represione ose margjinalizim. Rasti i politikanit opozitar Nikolla Sandulloviq [2] është ndër më eklatantët, meqë ai u soll buzë vdekjes nga torturat e oficerëve të Shërbimit Sekret – BIA.

Partitë opozitare kanë hasur në vështirësi për të sfiduar seriozisht qeverinë në zgjedhje për shkak të manipulimit të proceseve zgjedhore dhe të medias pro-qeveritare.

Një tjetër element i qeverisjes iliberale të Vuçiçit është përdorimi i diskursit nacionalist dhe viktimizues për të mobilizuar mbështetjen popullore. Retorika e viktimizimit përdoret për të krijuar një ndjenjë të rrezikut të jashtëm dhe për të justifikuar qeverisjen autoritare si një mjet për të mbrojtur interesat kombëtare.
Ndërsa Serbia ruan marrëdhënie të ngushta me Perëndimin, veçanërisht për arsye ekonomike, Vuçiqi dhe qeveria e tij shpesh përdorin një diskurs kritik ndaj BE-së dhe SHBA-së për të forcuar ndjenjën e sovranitetit kombëtar dhe për të mbrojtur politikat iliberale. Serbia ka përqafuar një model të qeverisjes iliberale nën udhëheqjen e Aleksandar Vuçiçit. Ky model iliberal sfidon përpjekjet e BE-së për të integruar Serbinë dhe për të promovuar vlera demokratike në rajon, duke krijuar një situatë komplekse ku Serbia qëndron midis aspiratave për integrim evropian dhe lidhjeve me Rusinë dhe Kinën.

Në të gjitha vendet e të ahtuquajturës “Zonë-tampon” mes BE-së dhe Rusisë, iliberalizmi shpesh shoqërohet me një rritje të nacionalizmit, që përdoret për të mobilizuar mbështetjen popullore dhe për të përforcuar narrativën e sovranitetit kombëtar mbi bashkëpunimin ndërkombëtar. Kjo retorikë ka një rezonancë të veçantë në rajonet ku ndjenjat historike të viktimizimit nga fuqitë e huaja janë të thella. Në këtë mënyrë përmes lidhjes me të kaluarën historike, në Hungari, Serbi dhe vende të tjera, iliberalizmi përdor nostalgjinë për periudha të mëparshme të lavdisë kombëtare dhe kritikën ndaj ndërhyrjes së Perëndimit si mjete për të justifikuar praktikat autoritare dhe për të ndërtuar një identitet të fortë kombëtar, shpesh në kundërshtim me idetë liberale dhe demokratike të BE-së.

3. Marrëdhëniet mes BE-së dhe Rusisë përmes tampon-zonës

Orbáni dhe Putinizmi: Viktor Orbán shpesh ka lavdëruar modelin e Vladimir Putinit për qeverisje autoritare dhe përdorimin e “demokracisë së menaxhuar”, ndërsa ndjek politikat që kufizojnë ndikimin e BE-së brenda vendit të tij.

3.1 Dobësimi i institucioneve të BE-së dhe NATO-s

Një dekadë më vonë Procesi i Berlinit mezi shpëtoi nga një fiasko publike.
Ky trend i procesit të integrimit sikur i ka dhënë zemër iliberalëve brenda BE-së, e mbi të gjitha atyre të Ballkanit Perendimor, që të thellojnë bashkëpunimin mes vete për të “konsoliduar” të ashtuquajturën “Tampon-zonë” të iliberalëve, duke koketuar gjithnjë e më shumë me Rusinë dhe Kinën.
Tampon-zona iliberale ndikon gjithashtu negativisht në përpjekjet për integrimin e vendeve të Ballkanit në BE dhe NATO, duke krijuar një hendek midis vlerave të promovuara nga Perëndimi dhe praktikave autoritare të këtyre vendeve. Për BE-në dhe NATO-n, kjo zonë përbën një sfidë të madhe në disa drejtime:

Pengimi i procesit të integrimit evropian: Vendet që ndjekin politika iliberale ngadalësojnë procesin e zgjerimit të BE-së dhe rrisin tensionet brenda bllokut, pasi këto vende shpesh refuzojnë të zbatojnë standardet demokratike të kërkuara nga BE-ja.

Tampon-zona iliberale mes Evropës liberale dhe Rusisë fashiste po krijohet përmes një kombinimi faktorësh politikë, ekonomikë dhe kulturorë. Ndërsa Rusia përfiton nga përhapja e iliberalizmit për të mbajtur ndikimin e saj në rajon, disa vende në Ballkan dhe Evropën Lindore ndjekin modele qeverisjeje autoritare që sfidojnë rendin liberal demokratik të BE-së. Kjo zonë është një fushë e hapur për përplasjen e vlerave midis Perëndimit dhe Lindjes, duke e bërë të vështirë për BE-në të ruajë kohezionin e saj.

Së fundmi, në raport me Rusinë Viktor Orban gjithnjë e më zëshëm flet për doktrinën e tij të “neutralitetit ekonomik”, pak a shumë siç bën sivëllai i tij Aleksander Vuçiq me të ahstuquajturin “neutralitet ushtarak”.

Në kulmin e luftës në Ukrainë, me ta marrë presidencën e radhës të BE-së, madje pa mandat për të negociuar në emër të BE-së, Orban udhëton për Moskë. Para takimit me Putinin ai kishte postuar në rrjetin e tij social këtë deklaratë: “ne nuk mund të rrimë duarlidhur dhe të presim që lufta të përfundojë mrekullisht. Ne do të jemi një instrument i rëndësishëm për të hedhur hapat e parë drejt mbylljes së paqes. ” [3]

Sipas shkrimtarit suedez Riçard Shvarc [Richard Swartz] këto përlogaritje flagrante të iliberalëve europian, që në thelb janë veprime anti-europiane, kanë dëmtuar rënd edhe solidaritetin me Ukrainën. Një pjesë e gjermanëve [AfD-ja etj.], austriakët, serbët…proklamojnë si gjakim të tyre neutralitetin fare shqeto, ndërkaq sllovakët dhe çekët e ëndërrojnë pa e pranuar hapur. Llandet [gjermane SR] qendrore vazhdojnë të ruajnë traditën e një pozicioni të veçantë të Habsburgëve, e cila prej kohësh ka qenë një dhimbje fantazmë pothuajse e pavetëdijshme, dhe sot tashmë kanë grupin e vet parlamentar në Parlamentin Evropian, i cili ka gjasa të fitojë edhe më shumë
anëtarë.[4]
Këtë veprim të Orbanit e kishin gjykuar si përfaqësuesit e BE-së edhe ata të NATO-s, duke e cilësuar si shqetësuese.
Kjo vizitë e iliberalit Orban, shqeto, kishte minuar dhe minon interesat e Bashkimit Evropian.

Këto zhvillime kanë krijuar një terren të favorshëm që Serbia ta përforcojë pozicionin e saj dhe të mbajë një rol të rëndësishëm në lojën gjeopolitike të Ballkanit.

***
Termi demokraci iliberale [joliberale] i referohet një sistemi qeverisjeje që ka disa tipare demokratike, por në të cilin esenca e lirive liberale nuk janë të garantuara, respektivisht shkelen me të dy këmbët. Termi demokraci iliberale kohët e fundit është përdorur për të përshkruar një tip autoritar të demokracisë përfaqësuese, në të cilën politikanët legjitimohen de jure në mënyrë demokratike, por popullsia është e kufizuar në ushtrimin e të drejtave themelore; në këtë kuptim, Fareed Zakaria ndoshta e përdori për herë të parë shprehjen ë revistën Foreign Affairs në 1997.
Nga ana tjetër, një demokraci joliberale kuptohet në rrafshin klasik si një sistem që plotëson kërkesat institucionale të një demokracie, duke përfshirë liritë politike, por në të cilin sistem shumica politike përkatëse nuk angazhohet të ruajë liritë e përgjithshme në vendimet e saj.
Mendimtarët klasikë si John Stuart Mill (On Liberty, 1863) theksuan këtë rrezik të shndërrimit të demokracisë në tiraninë e shumicës dhe për rrjedhojë paralajmruan për rrëshqitje drejt fashizmit modern, siç paralajmronte M. Albright.

Sipas politologëve si Wolfgang Merkel, Hans-Jürgen Puhle, Aurel Croissant, Claudia Eicher dhe Peter Thiery, demokracia joliberale është një lloj demokracie me defekte – krahas demokracisë ekskluzive, demokracisë së enklave dhe demokracisë deleguese.[6]

Mënyrat kryesore se si Serbia po shfrytëzon këtë kontekst:

Forcimi i nacionalizmit dhe iliberalizmit në politikën e brendshme: Në Serbi, qeveria e Aleksandar Vuçiqit ka përqafuar elemente të politikave iliberale, duke përfshirë kontrollin e medias, dobësimin e institucioneve demokratike dhe mbështetjen e një lloj autoritarizmi të butë. Ndërsa ideologjitë iliberale përhapen në Evropë, Serbia ka gjetur një hapësirë për të ndjekur një linjë të ngjashme, duke përdorur nacionalizmin dhe populizmin për të fituar mbështetje të brendshme dhe për të forcuar kontrollin politik.

Marrëdhëniet me Hungarinë dhe Turqinë: Shembjt më plastik në këtë kuadër paraqesin raportet e Serbisë me kryeministrin hungarez Viktor Orbán dhe presidentin turk Recep Tayyip Erdogan,[7] që të dytë lider të njohur për promovimin e iliberalizmit në Evropë dhe më gjerë. Orbán ka krijuar një partneritet të ngushtë me Vuçiqin, duke ndihmuar në mbështetjen e agjendës nacionaliste dhe anti-perëndimore të Serbisë.
Ndërkaq bashkëpunimi midis Serbisë dhe Turqisë në kontekstin e iliberalizmit serb mund të perceptohet si një thikë pas shpine për Bashkimin Evropian (BE) për disa arsye komplekse, që përfshijnë tensionet gjeopolitike, sfidat për rendin liberal demokratik dhe marrëdhëniet e Serbisë dhe Turqisë me BE-në.

Ky bashkëpunim me një sfond të tillë iliberal ndikon negativisht në përpjekjet e BE-së për të promovuar demokracinë dhe stabilitetin në Ballkanin Perëndimor. Për BE-në, zgjerimi i ndikimit të iliberalizmit serb dhe lidhjet me një Turqi gjithnjë e më larg nga vlerat demokratike, krijojnë një sfidë të dyfishtë.

5.1 Serbia dhe Turqia si aktorë të pavarur gjeopolitikëNë një klimë ku BE-ja po përpiqet të rrisë ndikimin e saj në Ballkan dhe të promovojë reforma demokratike, bashkëpunimi strategjik midis Serbisë dhe Turqisë shërben si një sfidë për këtë ndikim. Të dyja vendet ndjekin politika të jashtme të pavarura që ndonjëherë janë në kundërshtim me interesat e BE-së.
Turqia ka rritur rolin e saj në Ballkanin Perëndimor, duke përfituar nga ndarja e interesave të BE-së në rajon. Përmes investimeve ekonomike, lidhjeve kulturore dhe ndihmës ushtarake, Turqia ka forcuar marrëdhëniet me Serbinë dhe vendet e tjera të Ballkanit. Ky bashkëpunim thekson rolin e Ankarasë si një aktor i pavarur gjeopolitik që mund të rishkruajë balancën e fuqisë në rajon.
Presidenti i Turqisë, Recep Tayyip Erdogan, ka thënë [më 11 tetor 2024] se Turqia dhe Serbia kanë vendosur të punojnë së bashku për t’i zhvilluar industritë e veta të mbrojtjes.

Gjatë vizitës së tij në Beograd, lideri turk njoftoi gjithashtu se pjesë e bashkëpunimit të tyre do të jenë edhe dronët turq që do t’i dhurohen Serbisë.
“Turqia dhe Serbia duhet të ndërmarrin hapa së bashku, por këta hapa janë formimi i përbashkët i një industrie të mbrojtjes, për të garantuar paqe”, tha Erdogan në një konferencë të përbashkët me presidentin serb, Aleksandar Vuçiq, në Beograd.[8]

Serbia, duke balancuar marrëdhëniet e saj me Turqinë dhe Rusinë, sfidon përpjekjet e BE-së për të forcuar ndikimin e saj dhe për të arritur stabilitetin në Ballkan. Për BE-në, një Serbi që ndjek politika iliberale dhe që forcon lidhjet me vende jashtë bllokut evropian, është një pengesë për integrimin dhe përmbushjen e standardeve evropiane.
Serbia ka përdorur retorikën iliberale për të forcuar qëndrimin e saj kundër pavarësisë së Kosovës. Iliberalizmi shpesh lidhet me mbështetjen për “vlerat tradicionale”, sovranitetin kombëtar dhe një retorikë kundër ndërhyrjeve të jashtme, që përkon me qëndrimin e Serbisë në raport me njohjen e Kosovës dhe integrimin e saj në institucionet ndërkombëtare. Në këtë kuadër Beogradi nuk ka se si ta fsheh as pozicionin e saj real anti-perednimor.
Serbia përfiton nga lëvizjet iliberale anti-perëndimore në Evropë për të sfiduar ndikimin e Bashkimit Evropian dhe të Shteteve të Bashkuara, që janë mbështetësit kryesorë të Kosovës. Ky kontekst i ofron Serbisë një platformë për të forcuar lidhjet me vende të cilat nuk janë entuziaste për zgjerimin e BE-së apo NATO-s, duke dobësuar mbështetjen për Kosovën.

5.2 Mbështetja e Serbisë nga Rusia dhe Kina
Serbia ka përfituar nga partneriteti i saj strategjik me Rusinë dhe Kinën, vende që gjithashtu promovojnë politika iliberale dhe autoritare. Rusia dhe Kina, përmes mbështetjes diplomatike, ushtarake dhe ekonomike, i japin Serbisë një platformë më të gjerë për të sfiduar rendin liberal demokratik në rajon. Rusia mbështet jo vetëm shtetet autoritare si Serbinë, Hungarinë… por edhe lëvizjet iliberale dhe nacionaliste në Evropë. Serbia e përdor këtë partneritet për të forcuar pozicionin e saj në çështjet rajonale, duke përfshirë Kosovën, por edhe në funksion të realizimit të platformës ekspansioniste të saj që tashmë njihet nën siglën e “Botës Serbe”. Ndërkohë, Rusia përdor Serbinë si një pikë kyçe për ndikim në Ballkan, një rajon me rëndësi gjeopolitike për Moskën.

Serbia përdor këtë mbështetje nga Rusia dhe Kina tok me iliberalizmin si ideologji dhe retorikën nacionaliste për të ndikuar te serbët në Bosnje dhe Hercegovinë, në Mal të Zi, Në Maqedonin e Veriut dhe në Kosovë, duke synuar destabilizimin e këtyre vendeve dhe rajonit në tërësi. Për shembull, mbështetja për Republika Srpskan dhe qëndrimet nacionaliste e seperatiste të Milorad Dodikut janë pjesë e një strategjie më të gjerë të Serbisë për të përdorur lëvizjet iliberale në përpjekje për të destabilizuar Bosnjën. Ndërkaq në veri të Kosovës, Serbia mbështet struktura paralele dhe grupe që i shërbejnë axhendës së saj për të minuar autoritetin e Prishtinës, duke përdorur narrativat iliberale për të mbajtur ndikim në këtë rajon.

Serbia në njërën anë sfidon hapur integrimin evropian duke thelluar bashkëpunimin me Rusinë dhe Kinën, nëdrkaq në anën tjetër, e shfrytëzon rritjen e iliberalizmit në Evropë për të vonuar ose minuar përpjekjet për integrim në BE. Ndërsa disa vende evropiane po përqafojnë politika më nacionaliste dhe po distancohen nga vlerat liberale, Serbia po përdor këtë moment për të negocuar pozita më të favorshme në procesin e saj të integrimit evropian, duke kundërshtuar disa nga kriteret e rrepta të BE-së për reforma demokratike.

Përfundim