Është ndarë nga jeta pedagogia veterane e pianos Elsa Veizi e cila ia kushtoi jetën mësimdhënies. Lajmin e hidhur e dha i biri, pianisti Endri Nini përmes rrjetit social si më poshtë:

(U nda nga jeta në moshën 75-vjeçare Mësuesi i “merituar” Gjelosh Toma)

Jeta është e ndërtuar e tillë, që ka një fillim dhe një mbarim e gjithsekush në këtë jetë, me mundësitë që krijohen, dëshiron që të bëjë gjëra të tilla që të mbetën në jetë e që t’i shërbejnë njerëzve, t’i shërbejnë ecjes përpara për të mirën e fëmijëve, nipave e mbesave, brezave që vijnë. Aq me tepër që kjo merr më shumë vlerë në sistemin e arsimit, në punën e bukur të mësuesisë, nga ku ke nxjerrë prej duarve të tua breza të tërë nxënësish, që do të vazhdonin rrugën e jetës me ritëm, me dashuri për të mirën dhe dëshirën që shërbesa e tyre në mësuesi të jetë fisnike dhe e dashur për gjithkënd. Vjen një çast që jeta ndërpritet krejt, duke lënë pas të dashurit dhe të njohurit, dhimbje dhe lotë, por dhe kujtime të mira dhe të paharruara. Kujtime që mbetën nga brezi në brez dhe kujtohen vazhdimisht. Kështu, “Mesuesi i Merituar” dhe drejtori i respektuar, Gjelosh Toma ndrroi jetë pak ditë më parë në qytetin e Lezhës. Një lajm që na hidhëroi pa masë të gjithëve, teksa sillje ndërmend emrin dhe veprën e tij, përkushtimin ndër vite, duke i dhënë shpirtërisht dije e kulturë brezave.
Mësuesi i merituar u lind në fshatin Markatomaj të Lezhës, shkollën fillore e mbaroi në fshatin e tij të lindjes. Pas përfundimit të gjimnazit “Hydajet Lezha”, mbaroi arsimin e lartë në Universitetin Shtetëror të Tiranës për matematikë-fizikë me rezultate të shkëlqyera. Punoi me sukses dhe për shumë vite drejtor i shkollës së mesme Zejmen. Si shok e mik i imi i ngushtë e kam parë gjithnjë drejtues të apasionuar, njohës i shkëlqyer i lëndës së matematikës, si edukator dhe familjar i palodhur, si burrë me vlera të padiskutueshme intelektuale, si njeri, prandaj e kujtojmë sot me respekt të madh…
I rritur në një familje me prindër punëtorë, të thjeshtë, por të ndershëm dhe me tradita të shkëlqyera arsimdashëse. Nga ky trung familjar janë ngjizur cilësitë e karakterit të Tij që përcollën në breza traditën, burrërinë malësore e shumë të tjera, Gjeloshi u rrit e hodhi shtat dhe u formua në këtë familje të ardhur historikisht nga Malësia e Madhe dhe u mëkua që të donte vendin e tij dhe njerëzit.
Fëmijëria dhe adoleshenca nuk ishin të lehta për të e ndoshta ky është shkaku i një miredukimi e shkollimi me sakrificë. E kam njohur profesorin e ndjerë që në rininë time të hershme. Ishte dhe mbetet një patriark i pedagogjisë shqiptare, ishte një drejtues dhe menaxhues i shkëlqyer në sistemin e drejtimit të arsimit pra, një njeri me shumë vlera. Të gjithë ata që e kanë njohur, që kanë punuar e që kanë dëgjuar për të, që e kanë ndjekur në rrjetet sociale, me dhimbje të thellë përjetuan lajmin për ndarjen nga jeta të drejtuesit dhe mësuesit të merituar, Gjelosh Toma, që për 40 vjet sakrifikoi shëndetin e tij për t’u dhënë dije e kulturë brezave, duke mos u ndalur për asnjë çast së kërkuari kuptimin e jetës, duke vënë në funksion të këtij misioni fisnik të gjitha mundësitë dhe aftësitë e veta kulturore e profesionale.
E tillë ishte fryma që Gjeloshi jetësonte, e tille ishte jeta që ai thurte dhe aq shumë e donte, me pagabueshmërinë që nisi 40 vjet më parë në mësuesi në të gjitha etapat e tij, sepse karakterizohej nga një intuitë për t’u orientuar drejt e kur i duhej të “përballej”, jo rrallë, me kapriçot e jetës, të cilat me urtësi, me mençuri e pjekuri i kapërcente denjësisht e me vendosmëri.
Duke shkruar këto radhë për këtë figurë e personalitet me vlera të mëdha intelektuale, të duket se dëgjon zëra brezash në vite… tek rrëfejnë se mësuesi dhe drejtuesi i merituar, Gjelosh Toma u dha me plot pasion kulturë brezave. Ai ishte shembulli më i shkëlqyer, i njeriut të formuar e me personalitet e kulturë njerëzore.

Në foto: I ndjeri Gjelosh Toma

E themi papritur, jo aq nga mosha 75-vjeçare, por nga peripecitë që Gjeloshi ka jetuar e përjetuar nga humbja e papritur të bashkëshortes së tij, Liza Toma, e cila është ndarë 18 vjet më parë, duke lënë në pikëllim të thellë 4 vajzat dhe bashkëshortin e saj. Kjo grua, e cila sa qe gjallë e ruajti dhe çoi më tej cilësitë e arta të femrës lezhjane, mbeti që të ishte ndër më të vlerësuarat, por dhe mirënjohëse nga brezat. Ishte një nënë që personifikonte modelin, figurën e një nëne të dhëmbshur dhe edukatore e përsosur, me cilësi të spikatura individuale. Mbetet për vajzat e saj një nënë e shkëlqyer, një bashkëshorte që rrezatonte veçse dashuri dhe mirësi, një nënë qytetare me emancipim bashkëkohor.
Veprën e prindërve të tyre e pasojnë sot 4 vajzat e mrekullueshme, të zgjuara e të shkolluara: Juliana, Silvana, Edona, Brisilda. Këto 4 pasardhëse shikojnë sot modelin e prindërve të devotshëm, babanë e tyre të mirënjohur dhe të paharruar, të nënës së tyre Liza, që sa jetoi, personifikoi te vajzat modelin njerëzor të një nëne të dhëmbshur, të një nëne dhe babai të dhembshur, të dashur, me dijeni të shumta për jetën.
Të jetosh për një kohë të gjatë përkrah një njeriu me shumë vlera, një personalitet të tillë siç ishte Gjelosh Toma, ishte sa e lehtë dhe aq e vështirë. Ishte e lehtë, sipas kujtimeve që kam dhe ruajtur për figurën e tij, ishte njeriu me vlera të padiskutueshme, me kulturë e vizion perëndimor, tepër i përgaditur, emocional, i dhembshur, me vizion të gjerë për jetën, familjen e shoqërinë.
Ishte i “vështirë” sepse profesori kishte lindur i talentuar për shekncat ekzakte, donte të punonte, megjithëse në kushte të vështira, në momente të tilla kur vështirësitë familjare, nuk e favorizonin sa duhet dëshirën dhe pasionin e tij. Megjithatë, ai punonte, punonte dhe studionte pa u lodhur njëkohësisht. Kujtimet, mbresat për punën drejtuese dhe hulumtuese në arsim të rrëmbenin.
Ka ngjarje të bukura e mbresëlënëse në jetën e tij 40 vjeçare, ka ndodhi edhe të hidhura, që zgjojnë kujtime të zymta për të kaluarën. Përmes kujtimeve të shokëve, ish kolegëve të tij, lartësohet sot deri në Zenit figura madhështore e mësuesit dhe drejtuesit të merituar, Gjelosh Toma, këtij pedagogu të madh dhe njeriu me vlera universale, të cilat i kujtojnë sot me aq dashuri dhe pathos. Dhe, siç duket, do të kalojnë plot vite e dekada të tjera dhe emri i të ndjerit Gjelosh Toma do të mbetet në kujtesën e brezave, ku sot është bërë shpirti dhe zemra e kujtdo.
Kur bisedon me njerëz të profesioneve të ndryshme, e kujtojnë shpesh mësuesin dhe drejtuesin ku mbante një shtrirje të gjërë miqësie e shoqërie, duke u skaltur në kujtesën e brezave me atë portretin si një emblemë e veçantë që rrezatonte dashuri dhe frymë atdhedashurie ai në sistemin e punës drejtuese si ekspert i mirë i arsimit, e ruajti me kujdes të madh raportin profesionist-punë të pandërprerë e udhëhiqej nga parimi i patundur se çdo gjë varet nga puna që bën çdo ditë njeriu.
Kjo, siç duket kishte shumë rëndësi tek Gjelosh Toma, aftësia profesionale shoqërohej me punë të dendur dhe rezultate kulmore, që flasin dhe sot për vlerat e shkëlyera të punës së tij. Asnjëherë nuk i uli vlerat deri në nivelin “korruptiv” të punës së tij, por i qëndroi besnik Betimit të Mësuesit. Asnjëherë nuk diti të diferencojë mësuesit sipas shoqërisë dhe miqësisë, por gjithmonë ishte pranë tyre me pasionin që jepte profesioni, edukimi dhe kultura e tij qytetare.
Sa jetoi e punoi, kurrë nuk bëri kompromis me karakterin e tij edhe kur ishte përballë “përfitimive” të mirave materiale e famës shoqërore e miqësore që ai kishte, mbeti deri në frymëmëarrjen e fundit i dashur me të vërtetën dhe i rreptë me padrejtësitë. Këtu më vjen ndërmend një thënie e Sokratit: “Njeriu nuk vdes kur mbulohet me dhè, por kur harrohet”.
Ndërsa shkuraj këto radhë për këtë njeri të shkëlqyer në punën drejtuese dhe menaxhuese, me vjen keq për harresën e organeve të pushtetit. Kurrë s’ka punuar për lavdi, ndonëse lavdinë me punë dhe sakrifica, emrin e mirë që la kudo e meriton plotësisht pas vdekjes që t’i jepet nga organet kompetente dhe një titull tjetër “Mjeshtër i Madh” i punës apo dhe “Qytetar Nderi” i Lezhës.
Për njerëz të tillë të ditur, të emancipuar, tolerant, në shërbim të arsimit për 40 vjet me radhë, që mbajti titullin e lartë dhe të denjë “Njeri”, si Gjeloshi, sa shumë ka nevojë sot shoqëria shqiptare.
I hodha këto mendime në letër këtij njeriu ideal që u shua papritur nga jeta. Kuptohet që është e vështirë që brenda një shkrimi të tillë të sjellësh në mënyrë të plotë para lexuesve figurën e gjërë dhe të gjithanshme të një profesionisti të tillë si Gjelosh Toma.
Do duhen që figura të tilla të talentuara të një modeli të cilësisë dhe dashurisë njerëzore të ndriçohen më në thellësi e gjerësi në të ardhmen, jo thjeshtë si shfaqje respekti e vlerësimi ndaj tij, por edhe si një ndihmesë në shërbim të brezave të rinj dhe të historisë së arsimit tonë kombëtar. Mësuesi i merituar, Gjelosh Toma u nda prej nesh disa ditë më parë, duke lënë pas kujtimin e njeriut të mirë dhe të devotshëm.
E kujtojnë me lotë malli e dhimbje vajzat e tij, nipërit dhe mbesat, motrat dhe vëllezërit, ish nxënësit dhe mbarë komuniteti prindëror Bregamatës dhe ish kolegët, mësuesit, sollën një trazim të madh shpirti e keqardhje.
Përjetësisht mirënjohje misionarit të arsimit lezhjan e kombëtar!

Yom Kippur është një ditë faljeje, por nuk është Dita e Faljes. Fjala falje në hebraisht është “סְלִיחָה/selicha ose מְחִילָה/mechila. Dita nuk njihet si yom selicha / yom mechila, por si Yom Kippur. כִּפּוּר/Kippur vjen nga fjala כַּפָּרָה/kapara, që do të thotë shpërblim, pra Yom Kippur është Dita e Shlyerjes. Po c’është shpërblimi, ku ndryshon kjo fjalë nga tjetra, nga falja?

Në anglisht, shpërblimi konceptohet si një proces ku përmes të cilit fitojmë falje, vetëm ne vetë për mëkatet tona dhe, ku rrjedhimisht jemi të falur. Ky megjithatë nuk është kuptimi autentik i hebraishtes kapara. Edhe pse në anglisht, shpërblimi është bërë sinonim i pendimit, vetë fjala zbulon përkufizimin e saj origjinal. Etimologjikisht, shpërblimi është një fjalë e përbërë që rrjedh nga at onement.(anglisht). Është gjendja e të qenit në një, po jo procesi me të cilin arrin në atë gjendje. Po kështu, kapara nuk është sinonim i teshuvah. Teshuvah është akti i kthimit ose pendimit, ndërsa kapara është gjendja e ribashkimit që arrihet pasi të jetë kryer teshuvah.

Në fakt, ka dhjetë ditë teshuvah, nga Rosh Hashana (Viti I Ri Hebraik), deri në Yom Kippur. Yom Kippur është e dhjeta e këtyre ditëve, dhe si e tillë sigurisht ka një element pendimi në lutjet dhe shërbesën e ditës.

Megjithatë, ekziston një element shtesë në këtë ditë që e dallon atë nga nëntë ditët e tjera të teshuvah. Domethënë në këtë ditë, pas teshuvah që kemi kryer, arrijmë nivelin e kapara.

Për të kuptuar të gjitha këto, duhet të gërmojmë më thellë në mënyrë që të dallojmë më qartë mes faljes, selicha/mechila në hebraisht dhe shlyerjes/kapara, po në hebraisht. Të dyja këto koncepte përbëjnë një gjendje afrimi dhe ribashkimi që pason një ndarje të mëparshme. Megjithatë ekziston një çështje e etiketimit e cila dallon midis dy termave.

Njeriu mund të falet, por ende mund të mbartë mbi vete një distancë të caktuar si ndaj vetes ashtu edhe ndaj të tjerëve, që mbetet. Në rrënjën e saj, כּפּר/kapar tregon pastrim. Kapara në kuptimin e saj përfundimtar do të thotë se, dikush nuk është justifikuar vetëm për veprimet e saj/tij të së kaluarës, por është pastruar plotësisht prej tyre, në mënyrë që asnjë mbetje apo të meta të tyre të vazhdojnë të ekzistojnë.

Dallimi mund të shpjegohet me alegorinë e kësaj rrëfenje, të një mbreti dhe një prej ministrave të tij të besuar. Ministri ka shkelur një ligj të mbretërisë prandaj ka ngjallur zemërimin e mbretit. I frikësuar nga ndëshkimi ministri kërkon falje të mbretit dhe me sukses arrin ta bindë mbretin se, keqardhja e tij është e vërtetë dhe se nuk do të ketë më shkelje. Mbreti e fal dhe e rikthen në postin e tij. Megjithatë, herën tjetër kur duhet të bëhet një punë e rëndësishme, mbreti ngurron t’ia caktojë këtij ministri. Ai e njeh të kaluarën e tij. Në një rast të tillë, falja është falur dhe ministri nuk është subjekt i dënimit apo ndëshkimit. Megjithatë, marrëdhënia me mbretin mbetet me një distancë delikate. Kjo është selicha/mechila – falje.

Me kapara nga ana tjetër, nuk mbetet më në kujtesë cilido qoftë gabimi i ministrit. Nuk është thjesht se mbreti e fali me mëshirë. Përkundrazi, është sikur koha është kthyer mbrapsht në atë mënyrë sikur ngjarja të mos kishte ndodhur kurrë. Sikur kujtesa është fshirë dhe pse incidenti mund të ketë ndodhur. Marrëdhënia midis mbretit dhe ministrit të tij, pas këtij akti mbetet krejtësisht e pacënuar, dhe kështu kur lind mundësia tjetër për t’i shërbyer mbretit, ministrit i jepet nderi, detyra pa asnjë hezitim. Kjo është ajo që në fund të fundit do të thotë kapara – e shkuara është shfajësuar dhe pastruar tërësisht, dhe nuk mbetet asnjë faj.

Ky kapara /pastrim i plotë, është ajo që ndodh në Yom Kippur. Secili prej nesh është rikthyer në këtë ditë në një nivel pastërtie dhe pafajësie absolute. Nuk është thjesht se na falen keqbërjet e kaluara, por është sikur të mos kemi shkelur fare. Ne nuk jemi të pafajshëm sepse faji ynë është justifikuar ose falur, por sepse nuk ka asnjë faj që duhet të fshihet. Nuk është thjesht se na jepet një mundësi tjetër, por është sikur jemi një qenie krejtësisht e re, e ndryshme, që kurrë nuk dështoi apo gaboi fillimisht.

Si realizohet ky rishkrim i historisë sonë vetjake? Dhe pse ndodh në mënyrë specifike në Yom Kippur? Në këtë ditë, dhe vetëm këtë ditë, na mundësohet të qasemi në nivelin e pestë dhe më të lartë të shpirtit tonë, i cili quhet Yechida. Yechida do të thotë unik, dhe përfaqëson një nivel që është plotësisht i unifikuar me unitetin përfundimtar të Zotit. Pjesën tjetër të vitit, njëshmëria jonë me Zotin është fshehur në mënyrë që të vazhdojmë të funksionojmë si entitete të pavarura. Megjithatë në Yom Kippur zbulohet se ne jemi vërtet përtej botës. Vetë natyra e universit transformohet kur thelbi dhe bërthama e tij ekspozohet. Në atë përvojë të zbulimit primordial, gjithçka sipërfaqësore zhduket. Është sikur Krijimi të ketë rënë në kontakt me një dritë aq të nxehtë dhe aq të ndritshme, saqë menjëherë djeg çdo gjë që nuk është thelbësore dhe e pafundme vetvetiu.

Në Yom Kippur, kur burimi i gjithë dritës është në gjendje të rrezatojë lirshëm në Krijim, çdo kelipah/guackë është djegur larg dhe mbetet vetëm drita. Kështu rishkruhen historitë tona. Nuk është thjesht se rrobat dhe keqbërjet tona të ndyra anashkalohen apo edhe hidhen mënjanë. Përkundrazi, ato janë të konsumuara. Apo ndoshta më saktë, ato janë të nënkuptuara. Ajo që ne zbulojmë në Yom Kippur është se, edhe të metat nuk janë aspak të meta. Nuk mund të ketë asgjë që në fund të fundit e fsheh Zotin sepse edhe vetë vellimet e shenjta janë vetëm shtresa të Perëndisë me të cilat Ai e ka maskuar përkohësisht veten. Me këtë vetëdije, të gjitha të tjerat zhduken dhe vetëm Zoti mbetet. Kjo është e vërtetë at onement, dhe kjo është kapara/shpërblimi që Yom Kippur realizon.

Marre nga Pnei Hashem
Pergatitur nga Mimoza Erebara

5 Shtatori është një datë e shenjtëruar, sikurse për gjithë globin, veçmas për kombin shqiptar, sepse është Dita e Shenjtërimit të Nënë Terezës. Shenjtorja shqiptare, Nënë Tereza e Kalkutës, si shembull i jashtëzakonshëm i misionit të heshtur e të pareshtur të bamirësisë është dhe dëshmitare e paharrueshme e dashurisë për njerëzit në nevojë. Shenjt Tereza, si Kryemisionare e Mirësisë, është një burim i pashtershëm frymëzimi edhe për Universitetin “Ismail Qemali” Vlorë, që, si pjesë e së tërës dritërore të Institucioneve të Arsimit të Lartë Shqiptar, nga lartësia modeste e 30 vjetëve jetë, është përkushtuar me ndershmëri profesionale dhe dashuri humane në shërbim arsimor universitar cilësor e bashkëkohor.
“Jo të gjithë ne mund të bëjmë gjëra të mëdha – na kujton Nëna e Botës, Shenjt Tereza – Por ne të gjithë mund të bëjmë gjëra të vogla me dashuri të madhe”. Mesazhi i saj me dritë: “Çfarë e bën llambën të ndriçojë? Konsumimi i vazhdueshëm i pikave të vogla të vajit. Nëse këto pika do të vinë duke munguar, nuk do të ketë më dritë” është testament shpirtëror edhe për pedagogët, stafin dhe studiuesit e UNIVLORËS në funksion të edukimit universitar dhe qytetar të studentëve tanë, dhe këtë e kemi treguar dhe përditë e tregojmë pa u dukur edhe me faktin se diploma e Universitetit tonë ka vlerë dhe njihet ndërkombëtarisht.
Nderim Shenjtores sonë, që ndezi yjet e shpirtit, gjakut, mendimit dhe veprimit të Saj për një botë më të mirë në paqe e harmoni!
Një këngëz të vogël kam thurur për Shenjtoren, të cilën e këndojnë me zë kumbues, hijshëm, me aq ëmbëlsi e dashuri Ansambli Folklorik “10 Shqiponjat e Tërbaçit” Vlorë:

Për Shenjtoren Nënë Tereza
Këngën si zjarrin e ndeza.

Të ngrohtë si shpirt i saj
Të përhapet skaj më skaj.

Anjez’ Gonxhe Bojaxhiu
Shenjtore me frymë njeriu.

Shën Tereza, Nënë e Botës
Shqiponjë mbi malet e borës.

Udhëtarë të përkohshëm jemi në kete jetë.
Ashtu siç vimë, vjen dhe dita e largimit në përjetësi.
E përcollëm plot respekt, dhimbje dhe lotë Latifin e mrekullueshëm, atë burrë të urtë, të qetë, fjalë -butë e shumë të llogjikshëm, të saktë në çdo bisedë që bëje me të.

E karakterizonte një kujtesë e freskët edhe pse vitet kalonin, qetësia bindese, buzëqeshja dhe humori i hollë të impononin respekt dhe të bënin ta dëgjoje me interes dhe endje.
Një thesar i tërë qe biseda me të. Mësoje shumë prej tij.

Lindur dhe rritur në një familje që në gen trashëgonte veç cilësive pozitive dhe një patriotizëm të ushqyer në breza.

Punoi me ndërgjegje e përkushtim si kryezooteknik në rrethin e Fierit,
ku gëzonte respektin dhe admirimin e të gjithëve.
Tepër korrekt në punë, me një disiplinë të ndërgjegjëshme kish përherë sukses.

U martua me Fatime Tabaku Çelo (e cila ka ndërruar jetë katër vite më parë) dhe sëbashku rritën dhe edukuan dy fëmijë shembëllore: Xhevon dhe Nevilën, të cilët janë shembëll mirësie në shoqëri dhe kudo.

Te dy do të ngelen për gjithë sa i njohën një çift ideal, përcjellës të një sjellje tepër korrekte, të qeshur, të ëmbël, të respektueshëm dhe të shoqërueshëm.

Largesa e tyre len një boshllek jo vetëm për familjarët, por edhe për miqtë e dashamirësit.
Do të prehen aty pranë njeri-tjetrit në përjetësi në banesen e fundit në vorrezat “Kensico Cemetery, Vallhalla NY.”

Nuses së lirisë, dëshmores Ramizè Gjebrea (20 prill 1923 – 6 Mars 1944)

Një emër, një jetë, një ëndërr, një dert,
Ramizè Gjebrea: legjendë-realitet
Pulson vrullshëm historinë.

Ti ishe koha, ardhmëria,
Bota e femrës shqipëtare,
Intelekti brilant i paskaj,
Horizonti blu, cicërima,
Pafajshmëria më e pafaj.

Ti ishe malli i Atdheut,
Teuta e Dora d’Istria ishe,
Pushkë e mbushur për lirinë,
Sidoqoftë nuk mund të ishe ndryshe.

Gogoli i djallit të errët
E ndali kohën në mëngjes.
Në segmentin e mistershëm të ferrit
Herë zhdukesh, herë shfaqesh si vesë.

Ata që të njohën, të kujtojnë me mall,

djalë i Nishovës, margaritar i rrall.

u rrite me ujin e Tomorit, uji bekuar,

ekselent në shkollë, mbete i parë.

Poliçani të ushqeu me dije në mekanik,

s’ta dhanë të drejtën e studimit për juridik.

Ti për Nishovën ishe ikonë,

i tillë do mbetesh përgjithmonë.

Shkëlqeve në Tiranë në degën ekonomik,

shqiponjë e Tomorit me fshatin mbete besnik.

Shoqëria me mall Medi Koxhaj të kujton,

krenohet zemra e tyre, kur emrin tënd dëgjon.

Nishova ka lindur burra të ditur,

ti ishe i veçantë, emblem e skalitur,

emri yt shenjtor i Nishovës, nuk harrohet,

në jetë të jetëve në breza do kujtohet.

30 korrik 2024

( Në kujtim të vepres së pavdekshme të shkrimtarit dhe poetit të talentuar vlonjat Pajtim Xhelo)

U lind në qytetin e Vlorës, në një familje shumë të herëshme qytetare me tradita intelektuale dhe atmëmëdhetare nga të dy prindërit. Që në vitet e para të shkollës, shquhej për një përqëndrim
të pazakontë në marrjen e dijeve. Mësuesit e tij thoshin që ky djalë nuk studionte për të marrë nota të mira. Ai studionte për njohuri të qëndrueshme, me piksynyme të qarta, që të njihte sa më mirë botën që e rrethonte. Ishte ndër nxënësit e rrallë, me formim të përgjithshëm, i vlerësuar me notën 10 në letërsi dhe lëndët shoqërore dhe me 10 në matematikë dhe shkencat  e përpikta. Kish prirje të veçantë për gjuhët e huaja, të cilat më vonë e ndihmuan në studimet e tij në shkencat albanologjike.

Shquhej për një pjekuri të parakohëshme, seriozitet në çdo hap që hidhte, këmbëngulje, etje për dije. Mësuesit  dhe shokët e tij trgonin se ai nuk mësonte kurrë përmendësh, pa e zbërthyer dhe kuptuar në thelb gjithçka të re.

Pasioni për letërsisnë u vu re që në moshë të re. Në klasën e pestë mësuesja e gjuhës ruse, Mjaftime Gorishti, duke parë që njohuritë e tij ishin më të përparuara se ato të moshatarëve të tij, e ngarkoi me mbarëvajtjen e bibliotekës së shkollës Nr  2 ( Naim Frashëri ) Kjo bëri që ai të niste të lexonte me një etje të jashtëzakonëshme që në atë moshë ( 11 – 12 vjeç ) autorë të dëgjuar, si Tolstoi, Dikensi, Viktor Hygoi, Balzak, Stendal, Xhek London Gorki, Turgenjev, Gogol, Pushkin, Lermontov, Majakovski,Dikens, Shollohov, Migjeni, Mjeda, Noli,  Çajupi e shumë të tjerë.

Siç tregon edhe vet, nuk i duhej të studionte shumë në shtëpi, sidomos në matematikë. Cili qe sekreti? Kishte një vëmendje të jashtëzakonëshme në shpjegim. Shokët e tij thonë që kur mësuesit
shpjegonin, ai nuk shkëputej nga dëgjimi, sikur bota të përmbysej rreth tij. Mbase do duket e pabesueshme, po në moshën 13 vjeçare Pajtim Xhelo shkruajti një novelë me temë nga jeta shkollore, novelë që u vlerësua nga një shkrimtar  vlonjat, mësues letërsie, Miliano Stefa.Që kur ishte në vitin e parë të gjimnazit, mësuesi i letësisë, Daut Shtino, u thosh të gjithëve, që Pajtim Xhelo e njihte drejtshkrimin e Gjuhës Shqipe më mirë se  vet mësuesit e Gjuhës. Një ngatërresë e sajuar në biografi, bëri që të mos shkonte në Universitet në degën që donte. Shkoi me dy muaj vonesë për Agronomi. Nga letërsia dhe arti nuk u shkëput. Luajti teatër, këndoi, ishte atlet cilësor…Një djalë me prirje, që mbase, në parim, edhe kundërshtonin njeratjetrën.

Në  pesë vitet studentore shkruajti dhe botoi heraherës në gazetën STUDENTI e më pas në gazetën lokale të qytetit. E emëruan në Skollën e Mesme të Llakatundit ( Teknikum bujqësor ), nga
ku, për shkak të asaj përbërjeje politike të sajuar e larguan me shkakun që lexonte libra të ndaluar.

Pas 13 orë mbledhje, ku u mbrojt nga të 59 mësuesit ( me përjashtim të sekretarit të Partisë dhe drejtorit dhe spiunit ) shpëtoi nga dënimi me burg, po mori një goditje që  e deyroi të  heshtëte për disa vite. Deri atëhere kish  gati për botim dy novela,  tre vëllime me tregime dhe dy vëllime me poezi. I pushtuar nga paniku dhe frika mos e përndiqnin, i dogji të gjitha dorëshkrimet në  sobën e drurit. Nga shkrimet nuk hoqi dorë, por fshehur, pa ia trguar askujt.

Gjatë kohës, studionte autodidakt për  historiografinë e lashtë të popullit tonë, e cila i dha dorë të përfundonte romanin e tij historik “ Mallkim i përjetshëm, të cilin e aprovoi për botim Shtëpia Botuese “Naim Fr4ashëri “ në vitin 1988, ku ishte nëndrejtoreshë Iskra Tata Thoma. Recensenti historik, Myzafer Korkuti e vlerësoi me notat më të larta, jo vetëm nga ana  e vërtetësisë historike, por edhe si lexues I kualifikuar. Po kështu edhe recensenti tjetër, Arben Xoxe. Romanin nuk pranoi ta linte për botim, sepse nuk ra dakord që të ndryshonte një fakt historik… Donte  t’i përmbahej me përpikmëri vërtetësisë historike. E botoi në vitin 1997, nëpër plumbat e marsit të tmerrshëm të atij viti të mbrapshtë. Në vitin 1992 nxjerr gazetën “ Zgjimi “ si gazetë e vetme në Vlorë, sepse  gazeta“ Vlora “tashmë  ishte mbyllur. Po atë vit çel Shtëpinë e parë dhe të vetme Botuese në Vlorë me emrin “ Flamuri”.Nisi botimin e një Almanaku letrar me titullin “ Aulona “, por për shkak të vështirësive financiare dhe teknologjisë shumë të vjetër të makinerive të Shypshkronjës, dolën në dritë vetëm  tre numra. Po kështu boton një gazetë të dytë  dyjavore me titull “ Ekartshkin” ( ekonomi, aert, shkencë, informacion). Edhe ajo pasoi almanakun, dolën vetëm tre numra dhe nuk jetoi më. Siç thoshte  edhe vet Pajtimi, nëse do  t’I presësh rrugëtimin një artisti krijues, vëre në drejtim dhe ia ke arritur qëllimit.
Ato vite për Pajtimin ishin një zbrazëtirë, pa  krijimtari.Në të vërtetë nga viti 1990 , deri në vitin 1997, duke qenë Drejtor në dy ndërmarje, nuk pati mundësi të merrej me krijimtari.

Botimet i nisi në vitin 1997 dhe 1998. Për shkak të një diabeti shumëvjeçar ( që në moshën 18 vjeç, kur nuk i doli e drejta e studimit), pati probleme të rënda me sytë. Bëri 9 ndërhyrje në klinikat ruse dhe deri në vitin 2015 nuk mundi të shkruante. Pas këtij viti, edhe pse duke sakrifikuar shëndetin e të parit, vijoi të shkruante dhe të botonte me një vullnet dhe frymëzim të jashtëzakonshëm. Vete Pajtimi thoshte : “Mund të duket çudi, po Zoti ma ktheu borxhin e viteve që heshta”.

Në foto: Pajtim Xhelo

Ka botuar dy romane dhe të tretin e ka gati për botim, 10 vëllime me lirika, dy vëllime me novela, në bashkautorësi me Iskra Tata Thomanë,një vëllim tjetër me novela në bashkautorësi me Iskrëne, një novelë xhepi, një vëllim me tregime, një libër me studime albanologjike dhe librin e fundit, në bashkpunim me Iskrën me “ Shprehje frazeologjike përmes rrëfenjave. Edhe pse me probleme të rënda shëndetësore, ai vijonte krijimtarinë.
Ja si shprehet Iskra  për mikun e saj, Pajtimin :
“ Pajtim Xhelo, si shkrimtar ka arritur në majën e Olimpit në të gjitha gjinitë e prozës, që nga tregimi i shkurtër, novela, romani (madje edhe romani historik që është aq i vështirë,sidomos kur flet për lashtësinë ).Më duhet të theksoj faktin, që, edhe pse nuk ishte çam, ka  shkruar aq shumë tregime për Çamërinë, aq sa kanë shkruar të gjithë krijuesit çamë, të marrë së bashku. Disa nga shokët, me shaka i thonë : “ Ti je çam “ E kam të vështirë ta them me siguri, nëse Pajtimi ka lënë pa na sjellë në tregimet e tij, ndonjë krahinë të Shqipërisë Natyrore, apo, siç i quan ai, Epirit, Iliirisë dhe Maqedonisë me origjinë pellazge, duke nisur që nga Trieste, në Mitrovicë, në Ulqin, në Folorinë, Kostur, Konicë, Grebene, SELANIK,, DERI NË Artë dhe Prevezë…Them  se na i ka sjellë të gjitha trevat pellazge në krijimet e tij. Nuk mund të lë pa përmendur këtu edhe disa rrëfenja impresioniste të tipit të Kafkës etj.
Shpesh, madje mund të them pa frikë, rëndom, në përshkrimet kthehet në prozë poetike të mirëfilltë, me të gjithë bukurinë e këtij stili,veçanërisht me mendimin e thyer dhe tingullin ngacmues për shpirtin. Si poet, më duhet të pranoj se i ka kaluar përmasat mbarëkombëtare, madje i ka kapërxyer edhe këto kufij. Në një kohë, kur poezia, jo vetëm te ne, por edhe në Botë, është zbehur, është bërë thjesht një prozë e zhveshur nga melodia, flladet dhe aromat e vesës nektarore, lirikat e Pajtim Xhelos të rrëmbejnë shpirtin, për të të çuar në yllësitë e përfytyruara të legjendave hyjnore. Edhe  poezia e tij epike të rrëmben në krahë, për të të çuar mysafir në botën burrërore të nderit, besnikërisë, bujarisë dhe trimërisë. Poezia e tij është gati hyjnore, teknika ka arritur përsosmërinë,

Shpirti i tij i madhërishëm na flet me gjuhën e Perëndive përmes vargjeve brilante. Gjuha e poezive të tij ( natyrshëm, edhe e prozës) është Shqipja e kulluar, larg huazimeve dhe ndikimeve. Dhe nuk ka si të ndodhë ndryshe… Ai bëri një punë të palodhur për të pëzënë nga fjalori fjalët “ ardhacake” si i quan fjalët e panevojëshme që kanë pushtuar fjalorin (leksikun) e Gjuhës Shqipe. Ai ka studjuar historiografin e lashtësisë së popullit tonë, ka arritur në përfundime me vlera të pamohueshme që hedhin dritë mbi të vërtetat që na i kanë rrëmbyer padrejtësisht fqinjët tanë. Natyrisht, nuk kish si të ndodhte ndryshe, që një njeri me një kulturë kaq të gjerë e të thellë në të gjitha fushat e jetës, një intelektual i mirëfilltë si Pajtim Xhelo, të mos ishte edhe një poet dhe shkrimtar me përmasa të pakufishme, të pa konturuara. Ky ishte Pajtim Xhelo, njeriu me një përvojë jetësore të jashtëzakonëshme, që na e la këtë përvojë si Margaritar për brezat që do vinë. Dhe të mendosh, që ky njeri deri para pesë viteve, nuk tha kurrë me gojën e vet : “ Jam poet, apo shkrimtar, apo studjues”. Po, thoshte gjithmonë : “ E dua vendin tim, e dua kombin tim, e dua qytetin tim mbi jetën time fizike”. Një njeri me të tilla vlera, që nuk thotë “ Jam poet, jam shkrimtar, jam studjues” është mishërim i thjeshtësisë, i dinjitetit dhe krenarisë që hesht, por që flet me gjuhën e një shpirti të shenjtë. I kujtoj Qeverisë e sidomos pushtetit local të Vlorës që t’i krijojë kushte minimale këtij njeriu me përmasa të jashtëzakonëshme, që ka pranuar të digjet pa flakë, pa bujë dhe zhurmë për të mirën e Kombit, të Atmëmëdheut dhe Vlorës sonë. Edhe pse me probleme të rënda me shëndetin, sidomos me sytë, për të cilët mjekët e këshillonin të mos lexonte e të mos shkruante, pasi pat bërë nëntë ndërhyrje për të ruajtur këtë pakëz dritë, ky njeri kishte vendosur të sakrifikonte për atë qëllim madhor që i kishte vënë vetes, të linte trashëgim krijimet e tij perla për të gjithë ne, edhe për fëmijët e tij, se tjetër pasuri ai nuk kisht.

Këtij njeriu të thjeshtë, të heshtur, që nuk e ka njohur egoizmin dhe egocentrizmin, kësaj blete që ka mbledhur për vite të tëra nektarin e jetës për të na sjellë mjaltin e shpirtit. Që në gjimnaz, ne e thërrisnin Esenin. E them pa e tepëruar, që Vlora ka patur fatin të kishte një Esenin të ri. Ku ka poet tjetër që ka shkruar për Vlorën 22 poezi perla, që nuk ngjajnë aspak me njera-tjetrën.Ku ka poet tjetër, që në të dhjetë vëllimet e tij me poezi të na sjellë, njlloj si në prozë, dashurinë, gëzimin, trishtimin, zhgënjimin, miqësinë e sinqertë, pabesinë, rrëzimin dhe ringritjen, merakun, dhëmbjen, fitoren dhe humbjen me një stil klasik mjeshtëror, ku rima, ritmi, figurat e mrekullueshme letrare, brishtësia dhe ëmbëlsia të të bëjnë të ndihesh në një lirishtë pylli, në një majë mali, të të puthin valët e detit, të të freskojë ujët kristal të një kroi, të këndosh me netët hënore, të vallëzosh me yjet…Shqipëria e ka këtë fat. Vlora  e ka këtë fat.

Veç ne, shqiptarët, duhet të mësohemi t’I vlerësojmë njerëzit që I shërbejnë kombit me përkushtim që kur ata janë gjallë. Një atmëmëdhetari si Pajtim Xhelo ( po përdor fjalën Atmëmëdhetar, një
nga qindra fjalët e reja me të cilën ka pasuruar gjuhën shqipe ai ) duhet t’I afrojmë dorën e çiltërsisë për të na çuar në të gjitha burimet e shpirtit të Kombit tone. E them pa rezerve, që nuk kam
njohur  asnjeri tjetër me vlera të pamohueshme, që të jetojë në varfëri dhe të ketë mendimin dhe shpirtin  të pasur e të thellë, sa nëntoka e Vlorës së tij, prej nga ai merr fuqi si Anteu. I pati të gjitha mundësitë që të largohej nga Vlora, po nuk e bëri këtë.

E fundit, po kryesorja që do them : Asnjë varg i Poetit Pajtim Xhelo nuk  ka nevojë për redaktim. Ai ka arritur përsosmërinë. Dhe mos harroni që këto i thotë Iskra Tata  Thoma, që ka punuar redaktore në Shtëpinë Botuese më të mirë “ Naim Frashëri “ për  10 vite. Që të flasësh për Pajtim Xhelon, nuk mund të mos thuash edhe pasionin e tij për gjuhësinë dhe historiografinë. Për gati 45 vite ai studioi autodidakt për historinë e lashtë të popullit tonë. Deri në vitet 1985 iu desh të  përkthente nga italishtja, frëngjishtja dhe rusishtja, sepse në bibliotekat tona kishte pak materiale për historiografinë.

Përfundimet e këtyre studimeve ( jo të gjitha ) i botoi në librin “ Vëzhgime Albanologjike”, libër që u vlerësua nga Universiteti i vlorës “ Ismail Qemali”, rektori i të cilit organizoi edhe një simpozium në rang Akademik. Një pjesë e mirë e materialeve të këtij studimi nuk e pa dot dritën e botimit, sepse Pajtimi i kish lënë në Kompiuter, për t’i plotësuar me materiale të tjera, pastaj t’i botonte në një vëllim të dytë.Fare papritur, në 12 shkurt 2023 i bllokuan faqen e tij të  facebook, të cilën nuk e hapi dot më, edhe pse bëri përpjekje kudo. Së bashku me këto materiale, humbi edhe 15 tregime dhe disa  studime në gjuhësi ( leksikologji dhe  sintaksë si dhe  krijimin e disa fjalëve të reja, duke përqasur ato të dialektit të veriut) Sidoqoftë, në bashkautorësi me miken e tij Iskra Tata Thoma,ata botuan librin “ Shprehje Frazeologjike, sjellë përmes rrëfenjave”, i cili u vlerësua edhe ky nga Universiteti i Vlorës “ Ismauil Qemali” ( falë iniciativës së Rektorit të këtij Universiteti, z. Roland Zisi.) Edhe për këtë libër ( me 430 faqe) , i vetmi i këtij lloji në Shqipëri, Universiteti organizoi një simpozium shkencor, ku u dhanë vlerësime nga pedagogë dhe akademikë me tituj shkencorë si Baerdhosh Gaçe, Ermir Xhindi, Mujo Buçpapaj ,Albert Habazi Aleksandër Çipa , Vllasova Musta e të tjerë.Ja disa vlerësime të Dr, Ermir Xhindit ( pedagog në Universitetin “Ismail Qemali” Vlorë), një nga njohësit  më të mirë të Letërsisë Shqipe Tekstet qe shkruante Pajtimi, sipas meje, u takojnë këtyre prirjeve, me gjuhen, poetiken, ndjeshmërinë e tyre, çka dëshmon jo vetëm talentin e shijen e njeriut qe nuk e ka humbur kurrë garën me kohen, por edhe etike intelektuale te nivelit te larte, cilësi qe ndeshet rralle këto kohe kur konformizmi eshte ktheyer ne menyre jetese, madje kusht per te jetuar. Sa i përket poezisë, Pajtim Xhelo duket se kishte arritur majat e përsosmërisë në të gjitha drejtimet. Nuk po hy në një analizë të detajuar, mjafton të them me bindje të plotë, pa asnjë rezervë, se poezia e Pajtim Xhelos të fton në magjinë e saj e lirë, e pa ngatërruar në sajesa të kota e të panevojëshme, të cilat dobësojnë efektin estetik, shpirtëror e psikologjik, aspak imponuese , larg empirikes, të rëndomtës, larg ” të të shkruarit poezi për poezi”.Poezia e tij rrjedh natyrshëm, e pa sforcuar, siç zbret ujët e një përroi malor, fëshfëritës dhe i kulluar, që të përfton qindra melodi hyjnore, të papërsëritëshme, të cilat të mbajnë shpirtin peshë dhe të qetësojnë e të qartësojnë mendimin. Stili klasik i srofës me katër vargje ( shpesh edhe me dy, edhe sonetet) me vargje 8, 9, 11, 12, 14 dhe 16 rrokëshe të përshtatura me përpikmëri të formës me përmbajtjen, rima, ritmi, përzgjedhja e fjalëve sa më larg atyre që përdoren rëndom në jetën e përditëshme, eleganca e të shprehurit,figuracioni i përdorur me një mjeshtëri të rrallë, përdorimi i fjalëve të përngjitura dhe fjalëve të sajuara nga vet autori sipas ligjësisë leksikore të dy dialekteve, të gjitha këto e bëjnë që të dallohet dukshëm, jo vetëm nga poetët e kohës, po edhe nga ata të kohëve të tjera.

Ajo që e bën më të pranueshëm nga të gjitha moshat dhe kategoritë shoqërore Pajtimin si poet është tematika e gjerë, e pafundme epoezisë së tij. Nuk gjen në poezinë e Pajtim Xhelos trajtesa pa kuptim, fare të rëndomta të natyrës, si yjet, hëna, bilbili, trëndafili, etj, siç i gjen te poetët e tjerë… Asgjë nuk shkruhet për asgjë. Gjithçka ka përmbajtje, ka lëndë…Ka jetë njerëzore , shpirtërore, ka mendim të thellë , psikologjik. E ndërsa përfytyrimi i poetit pushton të padukëshmen, të paarritëshmen, qielloren, gjykimi dhe arësyeja i zbresin ato në tokë, bashkë me hapat e kujdesëshme që ai hedh me urtësinë dhe mençurinë e tij. Pajtim Xhelo nuk fluturon, ai është ectar i përditshëm, i zakonshëm, në jetën e përbashkët me njerëzit e tjerë. Nuk është nevoja të përmend emra poetësh, mjafton të them se Lirikat e Pajtim Xhelos mbajnë aromën Eseniniane…Kjo besoj mjafton. Nuk mund të anashkaloj prozën e Pajtimit, e cila është një ” Prozë Poetike” e pandarë nga poezia e tij. Per këto dy elemente, dekonstruksionin si parim krijues dhe ndershmërinë intelektuale qe i jep funksion veprës se Pajtimit dua te ndalem pak me gjate, përkatësisht mbi dy-tri tregime qe e shprehin ne menyre me te plote veprën e tij. Përkatësisht, po flas shkurt per “Gruaja dhe Vdekja”, “Testamenti I Aleksandrit te madh”, “doktori i vdekjes”.

Tregimet i lidh filli i vdekjes, por jo siç ne kuptimin e fatalizmit. Eshte interesante se eshte zgjedhur Vdekja, kjo rrafshuese e pamëshirshme e jetës, per te kryer te kundërtën: per te sublimuar kuptimin e nje jete te plote, te pashkaterrushmerise se saj. Ne kuptimin poetik, strukturor, vdekja e kushtëzon tregimin, ne çdo rast, me nje dinamike te detyruar veprimesh, zhdërvjelltësi ne shpalosjen e karaketereve dhe fund simbolik te pashmangshëm. Padyshim zgjedhje e veshtire, por autori ka arritur qe per çdo rast te kontrolloje ndërlikimet e kuptueshme. Ne tregimin “Gruaja dhe Vdekja” tensioni simbolik eshte me vertete I rralle, sidomos pse eshte mbërritur te konvertohet nje gjendje e njohur, e dhene, pranë përvojës se çdo lexuesi, ne nje permase psikologjike e morale te interpretuar plotësisht nen kontrollin e autorit, ose ne versionin e tij. Ne kete kuptim, ky eshte nje nder tregimet e “hapura” te Pajtimit, ku simbolikja dhe konkretja ngjeshën ne traditën e mësimeve te Heminguejit (apo jo, Pajtim?). sprova e vdekjes, farkëtimi i vetëdijes, trupit, ëndrrës, kllapisë, me praninë e saj, i jep njëlloj qetësie e dinjiteti te pashmangshëm jetës, me shijen e triumfit mbi harresën. Vullneti per te jetuar nuk buron prej frikës nga vdekja, përkundrazi.Teksti (Pajtimi) i braktis klishetë, nuk druhet te ofroje versionin e vet, sipas nje kodi qe koherencën nuk e gjen nder aktoret qe vene ne lëvizje fabulën, por ne tensionin simbolik qe krijon pështjellimi I vdekjes: tregimet e Pajtimit ne kete kuptim jane dëshmi romantike te nje bote etike, por jo dëshmi naive te saj. Une besoj se jane njëlloj arkeologjie shpirterore e psikologjike, ne kohe ne hapesire, njëlloj aventure e kujtesës, qe shpie, si te gjitha aventurat e mëdha te njerëzimit ne zbulime te jashtëzakonshme.

Ne kete pike, per kete shkak, tregimet qe duket sikur i lidh vdekja, ne te vertete i bashkon eksplorimi i fuqisë se jetës. Shikon tregimet e Pajtimit që i përmbahen nje rendi ne sintoni me zhvillimet e sotme te letërsisë shqipe- siç e përmenda. Ne njërën ane, dramat urbane, ne anën tjeter kaosi i identitetit. Ne ndonjë rast dëshmohet edhe nje version i integruar i tyre. Nëse do të duhej ta përkufizoja, në shërbim edhe të bindjes tonë mbi llojin e letersise qe ka shkruar Pajtimi, humanizmi, brishtesia emocionale, përkushtimi bindja e njeriut, e shenjojnë atë pashlyeshëm. Doktori i vdekjes e rrefen fundin nga nje tjeter pikepamje, permes asimetrise se qendrimeve ndaj saj, besimi, shpresa perballe cinizmit, shpirtesia perballe materialitetit te jetes. Nese vdekja shkon me pare shkonte permes stoicizmit, ketu shkon permes trishtimit te thelle, zhgenjimit te besimit. Si fillim, nuk mund te mos vihet re erudicioni i autorit – po e theksojmë kete si mekanizëm ne funksion te vlerës simbolike te tregimeve. Eshte njëlloj ekonomie narrative qe Pajtimi e kishte perdorur me zgjuaresi e me intuitën e shkrimtarit te talentuar. Ne tre tregimet e tij Pajtimi eksperimentonte me te dyja, çka na shtyn te besojmë pranine e nje pune krijuese në kërkim te teknikave më të përshtatshme për shkrimin.

Subjekti, pavaresisht nga fabula e thjeshte, eshte pothuaj gjithmone materie e perpunuar mire, proporcionale – situatat, edhe per shkak te perzgjedhjes tematike, por kryesisht per shkak te nderhyrjes autoriale kane tension te brendshem, nuk bien ne rrafshtesine apo deklamacione sentimentale. Karakteret – ketu Pajtimi meriton vletesim te veçante – jane entitete shpirterore e morale te krijuar përmes konfesionit. Mbi këtë skemë topik – mekanizen poetik, pra vdekja – konfesion ne prag te saj, ndertohet tregimi, njelloj kodi origjinal, koherent, njëlloj religjioni poetik ne miniature. Përmes kujtimeve synuam të kujtojmë sadopak jetën plot aktivitet të shkrimtarit dhe poetit të talentuar vlonjat, humbja e të cilit preku thellë jo vetëm familjen Xhelo, por dhe gjithë Shqipërinë dhe më gjërë. Ishte një humbje e madhe për krijuesit shqipëtarë. Njerëz të tillë lindin rrallë por mbeten përgjithmonë të pavdekshëm në mendjet dhe zemrat e krijuesve shqiptarë dhe më gjërë. I paharruar qoftë vepra dhe kujtimi i tij krijues.

Një Ligjeratë e së Vërtetës

Një fushë vizioni u hap përpara nesh, tek dëgjuam një ligjeratë, të thurur e konceptuar bukur. Një kujtesë e gjallë për kombin, hedhur në haresë. Do të nxirret prej andej, me leksionin ligjërues të studiueses së arteve Suzana Kuka Varvarica, në Akademia e Shkencave më datën 12 Korrik 2024 me temën e veçantë:

“Krijuesit e ndaluar në artet pamore: Edison Gjergo dhe koha e tij”

Një ligjeratë shkencore dhe profesionale po aq edhe shoqërore dhe shpirtërore. Pësha e kësaj ligjerate në konteksin historiografik, mbi hijet e të dënuarve në artet pamore dhe kualitetin estetik të këtyre niveleve të larta, të cilët refuzuan në heshtje metodën e realizmit socialist, me ide të qarta në emër të lirisë me artin dhe jetën e tyre.

Ligjeruesja, studiuesja e palodhur Suzana Varvarica me perkushtimin dhe qetësinë që e karakterizon e heshti sallën, për rreth gjashtëdhjetë minuta, a thua se askush nuk merrte frymë.

Renditur me fakte dhe data e të gjitha ngjarjeve të protagonistëve në përiudhën diktatoriale të vendosura sakte në kontekstin historik të kohës:

“Disa Fakte rreth Shqipërisë së viteve 1940-1990. Shkollat e artit në Shqipëri në vitet 1900-1940 si paraprijëse të shkollave të artit gjatë periudhës komuniste 1945-1990 Shkollat e artit në Shqipëri në vitet 1945-1990 dhe programet e tyre. LA “Jordan Misja”

“IAF sot FAB / ILA sot UA”, Tiranë. Trysnia politike mbi artin në vitet 1940-1990. Aritstët e dënuar politikisht, grupimet dhe veçimi i tyre.

Koha që formoi Edison Gjergon. Gjergo dhe koha e tij.

Vlerësimi dhe qëndrimi kritik i pas viteve 90-të ndaj artistëve të persekutuar.

Koha komuniste 50-të vjeçare e lidhur me artin përbëhet nga disa ndërhyrje politike të rëndësishme. Këto ndërhyrje, ushtruan vullnetin diktatorial përmes megamakinës kulturore të propagandës. Njëkohësisht ushtruan vullnetin për zhvillimin e organizuar të sistemit gjithëpërfshirës të arteve figurative (pamore). Të dy këto vullnete të drejtuara nga institucionet dhe organizatat shtetërore ndikuan mbi formimin e artistëve figurativë dhe në krijimin e fizionomisë së sistemit të artit figurativ. Fizionominë e asaj kohe mund ta përmbledhim në tre zhvillime kryesore.

Gjithashtu veçohen edhe disa monumente, të cilët edhe pse u realizuan nën ndikimin e propagandës dhe metodës së realizmit socialist janë të rëndësisëm për kulturën dhe historinë e Shqipërisë.

Në këto vite, disa artistët besuan në një frymë liberale që dukej në horizont. Ata të velur e të mërzitur nga metoda e realizmit socialist si një art kolektiv, të ethshëm për trajtimin e artit modern e orientuan krijimtarinë e tyre në imitimin e lëvizjeve artistike europiane të zhvilluara gjatë fundshekullit XIX dhe shtrirjes së tyre në shekullin XX.

Artistët, në dukje iu gëzuan faktit të një “çlirimi” nga parimet ideologjike të metodës së ngurtë artistike dhe të komanduar partiake, pasi krijuan dhe paraqitën në ekspozitat e “Pranverës” një art disi të anashkaluar nga trysnia e propagandës së temave të mëdha. Pas kritikave të ashpra, artistët dhe shoqëria u gjendën në mesin e një situate të egër dhe të frikshme politike, të vështirë sociale, absurde dhe konfuze krijuese.

Vitet 1969 – 1973 përbëjnë një hapësirë krijuese kohore të veçantë. Nga njëra anë, në ditët e sotme, prej tyre trashëgojmë vlera të pasura nga krijimtaria e artistëve të guximshëm, si dhe vlera intelektuale që janë shënuar në historinë e artit figurativ shqiptar të para viteve 90-të. Nga ana tjetër, ata janë vite dhune, frike, humbje lirije dhe personaliteti, persekutimi, burgimi dhe mohimi krijues.

………..Keqtrajtimet, dënimet dhe persekutimet ndaj artistëve të artit pamor ishin të ashpra pas Pleniumit IV. Mesi dhe fundi i viteve 70-të shënoi se numri i tyre në përllogaritje me numrin e popullsisë si dhe me numrin e përgjithshëm të artistëve tregon se është një grup i konsiderueshëm. Formimi dhe edukimi i tyre i përket disa fushave të arteve figurative. Dënimi i tyre ishte politik. Përcaktimi ligjor i dënimit i përmbahet shprehjes “Armik i popullit” dhe përmbajtja e kësaj sentence i ndan ata në tre grupime si:

Për veprimtari armiqësore ndaj atdheut e popullit, që lidhej drejtëpëdrejtë me tradhëtinë.

Për veprimtari armiqësore e agjitacion e propagandë, që lidhej me rrëzimin e pushtetit popullor.

Për veprimtari armiqësore e për shfaqje të huaja moderniste në art, që lidhej me ndikimin e pikpamjeve borgjezo-revizioniste, të cilat ishin në kundërshtim me edukimin dhe kulturën revolucionare komuniste të të jetuarit.

Të akuzuar sipas këtyre tri akuzave disa artistë shqiptarë u veçuan si një grup armiqësor dhe humbën lirinë e krijimit, lirinë personale, u burgosën, madje ndërruan jetë në burgjet ku vuajtën dënimin. Disa u persekutuan me internime në vende të vështira për të jetuar, disa i detyruan të punojnë në mjedise prodhimi dhe të tjerë iu ndalua, për disa vite, krijimi dhe ekspozimi.

Për regjimin totalitar mendime të tilla ishin shkelje flagrante, të guximshme dhe provokuese, të cilat shkaktuan sëkëlldi, frikë, cmirë, mossinqeritet, urrejtje ndaj tij.

Për diktaturën dhe moralin komunist shprehja e mendimeve për një jetë dhe art të lirë ishin shpërfillje, mendësi borgjeze, dekadente e moderniste, ishin shfaqje e huaj.

Politika në arsye të origjinës familjare, sistemi totalitar në arsye të mosbindjes morale dhe kulturore, ekspertët e LShASh dhe kolegët e friksuar e të lodhur nuk e falën karakterin e vetndjerë e impulsiv të Edisonit, edhe pse ai disa herë bëri autokritikë.

Të gjithë bashkë e deklaruan “Armik të popullit”. 17 gusht 1968 filloi përndjekja, 13 janar 1975 u morr vendimi, 15 janar 1975 u arrestua, 18 prill 1975 mbaroi koha e hetuesisë, 29 prill 1975 u burgos në Spaç.

Nën zë dhjetra artistë të asaj kohe thanë se: “Edison Gjergo luajti me zjarrin komunist”.

Edison Gjergo u strapacua disa vite në burgun e Spaçit, i cili ishte një kamp i tmerrshëm vuajtje dhe pune të stërmundishme.

Edison Gjergo u lirua nga burgu më 15 nëndor 1982. Ai, pas burgut jetoi vetëm 7 vite.

Ishte një njeri tjetër nga Edisoni i viteve 70-të. Punoi si punëtor mirëmbajtje, shkrues parrullash.

Ai u mbyll në vete si një njeri i humbur, nën një disekujlibër shpirtëror.

Ishte i friksuar, i pashpresë, i pafuqi. Ishte pa miq e shokë.

Bëri një jetë të mbytur e në trishtim. Ai mbante në kurriz 1000 pikpyetje.

Ai pikturoi disa tabllo, por nuk i firmosi.

Malsorja – Punim nga Edison Gjergo

Epika e yjeve të mëngjesit – Edison Gjergo

Pas një jete të zvarritur, i martuar, me gruan shtazënë, plot brenga sociale, i parehabilituar, i cilësuar armik, i braktisur nga kolegët dhe miqtë, i sëmurë rëndë ndërroi jetë më 26 qershor 1989.

Gjergo dhe koha e tij. Në ditët e sotme, duke njohur jetën dhe krijimtarinë e tij mendoj se:

Edison Gjergo është produkt i besimit në vetëvete, i qëndrueshmërisë krijuese, i guximit për të mos u nënshtruar, i mosbesimit në marrjen e masave të egra dhe ekstreme ndaj tij; i vuajtjeve, kërcënimeve dhe i nënshtrimit në burg; i mungesës së forcës për të shmangur degradimin psikologjik e social dhe i një shoqërie që nuk e mbështeste dhe e ndihmonte individin, nuk protestonte e kundërshtonte, por ishte e nënshtruar.

Edhe pse në ditët e sotme trashëgojmë pak vepra, sepse studio e tij u bastis dhe veprat u eleminuan gjatë procesit hetimor, përsëri në sipërfaqen e tyre shohim përmbajte të lidhura ngushtësisht me kërkesat e temave që sugjeronte LShASh.

Ai, sipas kërkesës së kohës, pikturoi partizanë, punëtorë, fshtarë dhe heronj, por i perceptoi në mënyrën e tij si një artist që vlerësonte pavarësinë dhe individualitetit artistik të shprehjes së formës figurative. Përmes dezidencën, veprave dhe qëndrimit të guxmshëm për të mos e ndryshuar perceptimin figurativ modern ndaj subjektit dhe përmbajtjes socialiste dhe të 7 – të viteve të trishtuara të jetës së pasburgut, Edison Gjergo krijoi kohën e tij.

Ai dhe një grup artistësh të rinj dëshironin një mënyrë të ndryshme dhe rrugë të reja për zhvillimin e arteve pamore. Koha dhe sistemi nuk bënë asnjë kompromis me dëshirat e tyre dhe Edison Gjergos, Ali Osekut dhe Maks Velos nuk iu dha dora, nuk i shpëtuan dhe nuk e justifikuan rebelizmin e tyre.

Historinë e secilit individ dhe të një kombi apo shekulli e bëjnë kohët. Natyrshëm në formimin e një personaliteti të njohur ndikon periudha historike kur ai vjen në jetë, familja në të cilën rritet dhe koha kur formohet dhe ushtron veprimtarinë e vet të veçantë.

Edison Gjergo nuk e vlerësoi rrezikun që i kanosej. Ai u lind në një kohë të turbullt e të vështirë, kur Shqipëria sapo ishte pushtuar nga Italia fashiste. U rrit në vitet 40-50-të në fillesat e sitemit komunist, në mesin e një shoqërie të varfër e me mendësi feudale. Ndërsa prindërit, Vangjel dhe Kornelia e edukuan me pikturën, muzikën klasike, jurisprudencën dhe historinë. E edukuan në një “tryezë ku hahej me lugë e pirun”, siç në zhargonin e popullit filluan të dalloheshin familjet “borgjeze”, të edukuara e të arsimuara.

Kornelia Gjergo ishte mësuese dhe Vangjel Gjergo kishte qenë zyrtar, jurist e nënpunës në shërbim të Mbretërisë shqiptare. Pas çlirimit, familja Gjergo u përshi në listat e familjeve me origjinë të pasur e shtresë e lartë. Sistemi komunist i veçoi, i dalloi dhe i mbajti në survejim e përgjim.

Përndjekja për Gjergon ishte fenomeni më i paparashikueshëm, që më në fund iu nënshtrua. Ai e dinte që përndiqej, por nuk e besonte kurrsesi fundin e egër të burgosjes.

Koha e studimeve të larta ishte kohë e artë për të. Pedagogët e tij në ILA e vlerësonin pozitivisht dhe e dallonin për një talent të rrallë. Ai ishte i lirë. Krijimet e tij kishin një atmosferë figurative “moderne revolucionare”, që dallonte nga atmosfera e ngurtë dhe përshkruese e realizmit socialist. Këtë ai e besonte dhe nuk e parashikoi dënimin dhe persekutimin artistik.

Përndjekja e tij ka nisur nga fundi i vitit 1968, kur Edisoni kishte filluar të krijonte dhe jetonte në mënyrë liberale, i kënaqur me aftësitë e veta, por i pakënaqur nga niveli social dhe artistik i shoqërisë së mbyllur shqiptare. Ai kishte filluar të fliste hapur me disa individë, ndërmjet tyre dhe me përndjekësit e paguar të sigurimit të shtetit.

…………Kritikat e shpeshta e kthyen Edisonin në një rrebel të papërmbajtur dhe artist të pakënaqur, gjë të cilën e shprehu, lirisht te kolegë dhe njerëz të ndryshëm.

Nr. 190 i Vendimit. Edison Gjergo, i biri i Vangjelit dhe i Kornelias…Gjykata popullore e rrethit në bazë të neneve…vendosi të deklaroj fajtor të pandehurin…për krimin e agjitacionit dhe propagandës kundër pushtetit popullor … e dënon me 8 (tetë) vjet heqje të lirisë…u shpall sot me dt. 29. 04. 1975…”

Në Akt-akuzë shkruhet gjithashtu: “…Edison Gjergo,qysh nga viti 1970 e deri në kohët e fundit ka zhvilluar veprimtari armiqësore sidomos në fushën e artit …
duke qenë i molepsur me ideologjinë borgjezo-revizioniste dhe i prirë pas artit modern ka bërë piktura me përmbajtje reaksionare, dekadente dhe moderniste…

I pandehuri duke iu kundërvënë vendimeve të pleniumit të IV… i ka propaganduar dëshmitarëve…se arti ynë…nuk është asgjë, nuk ka shije artistike dhe nuk pasqyron realitetin…se arti nuk duhet të shpreh politikën e partisë, por duhet të jetë i pavarur…

Ai ka mburrur artistët e rrezikshëm modernist Frojdin, Shagallin, Sartrin, Kamy, Pikaso e tjerë…ka bërë piktura të ndryshme me përmbajtje moderniste e dekadente…”.

Ligjerata e paraqitur bukur estetikisht dhe në mënyrën grafike,ka brenda dhe aritistë të tjerë të dënuar politikisht dhe fakte të shkurtëra rreth tyre.

Krisanthi VENETIKU (1910 – 1979), Artiste fotografe. Janaq PAÇO (1914-1992), Skulptor

Abdulla CANGONJI (1920-1987), Piktor. Sabri TUÇI (1916-1992), skulptor Vangjush TUSHI (1914-1982), Piktor. Lekë TASI (1929), Piktor dhe Shkrimtar. Skënder PUKA (1931-2020), Piktor

Maks VELO (1935- 2022), Arkitekt dhe Piktor. Alush SHIMA (1942), Piktor

Edi HILA (1944), Piktor. Ali Oseku 1944-2024 Piktor. Arben Basha (1947), Piktor. Vasillaq KOLEVICA (1959), Qeramist

Lista e emrave, vazhdon edhe jashtë kësaj ligjerate, ne jemi brezi që e kemi jetuar kohën e qoftëlargut. Te tjera studime, shkrime, dhe filma do të behen, është obligim shoqëror, shpirtëror dhe atdhetar të nxjerrësh nga harresa jetën e një populli në diktaturë.

“Të them të drejtën, fjalën “socialist” që vjen pas fjalës “realizmi”, nuk e kuptoj; realiteti objektiv në art nuk ekziston, sepse nuk ekziston një realitet i tillë as si koncept në art. Arti është realitet i ri, që preket nga artisti dhe shijohet fortësisht nga njeriu”.

Këto ishin fjalët e pakta që piktori Gjergo tha në gjyqin famëkeq të tij.

Edison Gjergo, me pikturën, mendimin dhe jetën e tij, shkroi disidencën e vet, të cilën do ta trashëgojmë në historinë e arit shqiptar si koha e Edison Gjergos.

“Liria i njeh individit të vishet, sipas gustos dhe shijeve personale, të pikturojë ashtu siç e ndjen vetë artisti dhe jo sipas parimeve të realizmit socialist që e kufizon dhe e ndrydh artistin.

Ajo është shkollë e vjetruar, që nuk e justifikon koha dhe qëdo t’ia lërë vendin modernizmit.”- ngulte këmbë piktori Ali Oseku, skenograf në TOB asokohe. “

Zana në këtë punë hulumtuese të palodhur, duke e bërë fatkeqësinë e asaj kohe humbëse, të dukshme, të bësh të dukshme dhe forcën kundërshtuese të këtyre artistëve. Duke vijuar tek ndryshimet e kohes së vrazhdë imponuese, është një punë fisnike e studiueses.

Disa prej këtyre mgjarjeve, ne kemi dëgjuar prej miqve të tyre, të afërmëve, medias,lexuar dhe shkruar për kalvarin e vuajtjeve të tyre. Ata nuk janë vetëm, janë shumë të tjerë që kanë vuajtur diktatin e egër komuniste të asaj periudhe mashtruese afro gjysëm shekullore.

Zana flet me fakte të dukumenduara, të ilustruara me portretet dhe veprat e tyre, të cilat ishin shkak-pasoja, ku diktatura mbështeste akuzën, burgosjen, shkatërrimin e jetës së tyre… Akuza dhe dënime politike, prej atyre që jo vetëm se njihnin, nuk e donin artin por dhe e urrenin atë, mbështetur nga kolegët xhelozë dhe nihilistë.

Portat e artit modern ishin të mbyllura. Ndërkohë kualiteti estetik i tyre ishte i niveleve të larta. Të vemendshëm në përdorimin e stileve, duke e refuzuar stilin socialist edhe kur tematika ishte brenda kërkesave të llojit. Moskuptimi apo xhelozia ndaj mjeshtërisë brilante dhe virtuoziteti i pakrahasueshëm i tyre. Megjithëse ekspresionizmi ishte në mendësitë dhe brendësitë e tyre, në tablotë spikasnin elemente të modernizmit, qoftë dhe në tablotë e luftës apo të njerëzve të thjeshtë.

Thyerja e nudove me dorën që i krijoji, është një vetvrasje, drejt seë cilës të çonte diktatura. Një njëri mund të shkatërrohet por jo të mposhtet. Janë tiparet autentike të realitetit të rrëndë të kohës.

Ligjerata ka vlerësime nga personalitete te vendit dhe të huaja për këta artistë të paharuar, që do të ndriçojnë fort panteonin e artit shqiptar.

Mbi tablotë e pikturave të tyre, mbi skulpturat dhe artin që lëvronin, ata vunë mendësinë, filozofinë, kulturën e tyre. Arti është një punë vetmitare , është pasqyrimi i vetvetes.

Artistët nuk mund të futen në kornizë ashtu si tablotë e tyre. Artisti shpesh herë tejkalon vetveten… Ndërprerja e krijimtarisë me dhunë dhe urdhra, është ndërprerja e jetës për një artist. Thyerja e nudove me dorën që i krijoji, është një vetvrasje, për skulptorin e madh Janaq Paço, drejt seë cilës të çonte diktatura. Një njëri mund të shkatërrohet por jo të mposhtet. Janë tiparet autentike të realitetit të rrëndë të kohës.

Kjo për faktin e vetëm sepse mendësia e tyre ishte në mospërputhje të plotë me atë të sistemit socialist, veçanërisht, dhe egërsisht në sistemin tonë të përveçem, feudalo-socialist.

Studiuesja e artit Suzana Varvarica Kuka dhe Ligjerata e saj e përmbledhur mbi dokumenta, fakte dhe data e shoqëruar me fotot e personazheve që kontribuan në krijimin sistemit arsimor të arteve pamore, që nga fillimet e tij, me shkollat, kurset Liceun Artistik, Istitutin e arteve, me pas Akademi dhe sot Universiteti i Arteve. Fotot e Piktoreve të përsekutuar, dhe foto të krijimtarisë së tyre, megjithëse të krijuara nën diktaturë, janë art i vërtetë.

Gjatë ligjëratës, e ndala përqëndrimin tim, tek fotoja e tablosë “ Epika e Yjeve të mëngjesit” E kisha parë këtë foto disa herë botuar në revista. Jam tronditur thellë, kur e kam parë të varur në muret e dhomave të torturave në Shtëpinë me Gjethe. Sfondi surealist i një monodrame të Regjisorit Armando Bora, ku u luajt përsekutimi dhe torturat çnjerëzore të një gruaje. Paradokse dhe tragjedi që ua kalojnë atyre shekspiriane.

Edison Gjergo, i lindur në vitin 1939 me siguri ka lindur aty, në atë dhomë ku është torturuar. Aty ku sot është monument, tabloja e tij. Kjo shtëpi famëkeqe e quajtur Shtëpia me Gjethe, ka qenë dikur klinikë private në Shqipëri me drejtim Obstetrik/Gjinekologjik dhe kirurgjikal 1929-1944. E famshme dhe e vetme në kryeqytetin tonë. Klinikë private ku shërbenin mjekët shqiptarë të studiuar në perëndim. E ndërtuar dhe drejtuar nga doktori i famshëm, Jovan Basho, i cili la Austrinë për ti shërbyer vendit të tij. Arkitektura e saj, e ndërtuar nga arkitekti ausrtiak, kishte 33 dhoma ku qanin bebet e sapolindura. Më pas dëgjoheshin klithmat dhe vaji i djemve të nënave nën thundrat e torturuesve barbarë.

Dhe sa herë përmendet emri i Edison Gjergos, unë kam përpara syve “ Epikën e yjeve të mëngjesit” dhe sa herë shoh atë mëndoj torturat e djaloshit dyzete një vjeçar, i sapo fejuar humbi dashurinë. I sapo martuar humbi jetën në moshën pesëdhjetvjeçare, i shkatëruar moralisht dhe fizikisht, diktatura i kishte marrë gjithçka, nuk pati ç’ti merte vdekja.

Liegjerata e studiueses Zana Varvarica, preku shpirtin dhe mendjen e gjithë atyre që e dëgjuan. Zgjoi ndjenja të veçanta për secilin prej tyre.Tepër e vlefshme për tu botuar dhe njohur për këdo që e do dhe e ndjek artin, po në veçanti për nxënësit dhe studentët, që jo vetëm që nuk e njohin, por nuk e imagjinojnë dot atë kohë, se si ndalohej dhe persekutohej arti. Si dhe për të gërshetuar dhe krahasuar artin e kokës së shkuar me kohën e sotme, ku portat e artit janë të hapura, rymat e artit të lira, madje duke e shperdoruar këtë liri të sotme.

Urime dhe suksese të urojmë Zana, duke pritur Ligjerata të tjera të vlera.

Pikturë nga Maks Velo

Pikturë nga Lek Tasi

Pikturë nga Alush Shima

Pikturë nga Edi Hila

Skulpturë nga Janaq Paço