ME FILMIN “TANGOJA E FUNDIT E PARISIT”, BERTOLUÇI PATI SHPARTALLUAR ME GUXIM DOGMAT E KOHËS
Më 16 mars 1940 lindi ëndërruesi i pashoq i filmit italian, Bernardo Bertolucci, ikonë e kinemasë ndërkombëtare, prej kur fati dhe arti e kanë çuar atë larg nga Parma e tij e lindjes, nga ajo ‘bota e vogël’, ku e solli në jetë Giovanardi Ninetta, në mes të breshërive të luftës dhe bibliotekës së babait të tij, poetit të madh Attilio Bertolucci. Bernardi lindte, siç e ka përmendur shpesh dhe simbolikisht e ka treguar në skenat e para të filmit të tij ‘900’, pak hapa larg çifligut ku jetoi Giuseppe Verdi dhe tërë jetën e tij melodramën romantike e ka pasur pishtar frymëzues, duke e kombinuar me temat e përjetshme të dashurisë dhe vdekjes. Është një fëmijë gjeni i kulturës italiane dhe ndoshta këtë ardhje të parakohshme e vuan sot: janë të njohura vështirësitë personale dhe sëmundja që e ka pllakosur atë vitet e fundit, ashtu si dhe përtacia e tij krijuese (më shumë e stisur se e vërtetë), por është e vështirë ta fajësosh atë për këtë mungesë të tij të gjatë nga sheshi i xhirimit (tashmë tetë vjet që nga “The Dreamers”‘).
Është një mungesë të cilën premton ta ndërpresë së shpejti me adaptimin e romanit të Niccolo Ammanitit ‘Unë dhe ti ‘në skenarin e të cilit Bertolucci është duke punuar me bashkë me shkrimtarin Umberto Contarello. Projekti, i cili mund të shohin dritën edhe në versionin 3D, duke pasur parasysh pasionin e regjisorit për eksperimente teknike, është në të vërtetë një histori minimale, e gjitha e konceptuar në hapësirën e ngushtë të një dhome, ku protagonisti shumë i ri ngujohet për t’iu dhënë jetë ëndrrave të veta dhe për t’u mbrojtur nga bota.
Pasi la Parmën kur ishte 15 vjeç dhe u zhvendos me familjen e tij në Romë, Bertolucci shkoi në universitet, botoi përmbledhjen e tij të parë të poezive (‘Në kërkim të misterit’) çmim Viareggio për debutim më ’62), u miqësua me Pier Paolo Pasolinin, i cili jetonte pak banesa larg. Do të ishte asistenti i tij në sheshin e xhirimit të filmit ‘Accattone’ dhe do të arrinte që shkrimtari t’ia besonte një subjekt të tijin me të cilin ai bëri debutimin e tij si regjisori më 1963. Do të ishte “Korrësja e zymtë” ku bota e periferive është e përzier me tragjedinë e vdekjes. Filmi tërheq përkrahje në mjedisin kritik dhe intelektual, duke e lejuar Bernardon ta përsëritë suksesin më 1964 me filmin tashmë të “pjekur dhe të bukur” Para Revolucionit “. Ndërkohë punon me Sergio Leone (dhe Dario Argento) në skenarin e “Njëherë e një kohë në Perëndim, ‘dhe’ Leo ia mëson përdorimin makinës së xhirimit si sy të privilegjuar të një rituali kolektiv.
Njëzet vjeç do të ishte ‘tashmë një regjisor i afirmuar, i cili me ‘Partneri’ dhe episodin ‘Agonia’ në ‘Dashuri dhe zemërim” kap fermentet e trazirave të revolucionit të viti ’68; dy vjet më vonë me ‘Manovra e merimangës’ ( për televizion) dhe “Konformist” (kandidimi i parë për çmim Oskar për skenarin nga romani i shkrimtarit Moravia) bën interpretimin personal të identitetit kombëtar. Vizitor kurioz për avantgardës ndërkombëtare dhe publikut të pasionuar i Kinematekës Franceze në Paris, zgjedh pikërisht këtë shesh xhirimi për “Tango e fundit në Paris”, këngë dashurie për nouvelle vague dhe pasionet e e tij të mëdha kinofile. Bernard merr ndihmën e Marlon Brandos për rolin udhëheqës, së bashku me Girotti Massimo si një haraç për traditat e tij italiane, fton një të panjohur Maria Schneider (vdekur kohët e fundit) si protagoniste, konfirmon bashkëpunimin me Vittorio Storaro (pas ‘Manovra e merimangës’ ) për të shfaqur Parisin e tij në tone të buta, të njoma dhe të panatyrshme. Por filmi pushton botën për pamjet e tij ‘skandaloze’ çka i sjellin Bertolucci-t një gjyq dhe dënim në atdhe (5 vjet i hiqet e drejtat e votimit) dhe djegien simbolike të kopjeve të filmit. “E doja dhe e dua lirinë,” thotë Bertolucci – dhe kam qenë gjithmonë kundër çdo forme të censurës. Asomohe mendoja se fati im ishte bashkuar me atë të Pasolinit dhe ndihesha si një hero i mallkuar. Sot unë e shoh atë ndryshe, por në qoftë se filmi im ka disa merita, llogaris edhe atë të thyerjes së tabuve anakronike.” Regjisori i ‘Tangos’ është gati për hopin e madh: krahasimin me industrinë e filmit amerikan. Ai e bën atë në mënyrën e tij, duke iu imponuar Studiove të Hollivudit logjikën evropiane, duke sjellë Robert De Niro, Burt Lancaster dhe Sterling Hayden në luginën e lumit Po, duke e shndëruar Donald Sutherland nga fashist në prehrin e muzës pazoliniane Laura Betti, duke rekrutuar yje si Gerard Depardieu dhe Dominique Sanda përkrah një legjende të kinemasë italiane si Francesca Bertini.
Lind ‘900 ‘ i ndjekur nga legjendari “Perandori i fundit “(1987, i filmuar në Kinë me marrëveshjen e qeverisë dhe pastaj vlerësuar me 9 Oskar, të gjitha ato për të cilat ai ishte kandiduar), “Caji në shkretëtirë” (1990) dhe ‘Buda i vogël’ (1993). Në mes dy kllapave e mesme si “Hëna” (1979) dhe “Tragjedia e një njeriu qesharak ‘(1981), me Ugo Tognazzi-n. Në vitet ’90 vetëm dy filma: intimi ‘Unë kërcej vetëm” (1996) dhe” Rrethimi “(1998). Por tani duken larg utopitë që e kanë bërë vital Bernardon. “Duke pasur parasysh sa më tërheq gjithçka që është e ndryshme – thoshte vetëm një vit më parë – unë ende kam iluzionin se një ditë kulturat do të dashurohen me njëra-tjetrin. Unë fuqimisht besoj se do të dashurohen me njëra tjetrën kulturat edhe pse në realitet në Itali për shembull ne shohim se të gjithë këto janë refuzuar. Ne e shohim rritjen e ksenofobisë.” Edhe për këtë arsye më 2003 realizoi “The Dreamers” (‘Ëndërrimtarët’): për të treguar se si utopia mund të jetë një ëndërr e bukur, por edhe një burg dramatik./Elida BUÇPAPAJ
—
ME FILMIN “TANGOJA E FUNDIT E PARISIT”, BERTOLUÇI PATI SHPARTALLUAR ME GUXIM DOGMAT E KOHËS
“Ultimo tango a Parigi” (Tangoja e fundit në Paris) është një film rekord. Kurrë kaq skandal, kurrë kaq shumë procese nuk ka ngjallur më herët a më vonë një film. Kurrë një publik kaq të madh, 14 milionë e 728 mijë spektatorë, kurrë një fitim më përrallor nga shitja e biletave nuk ka pasur ndonjë film. Muzika xhaz (jazz) e Gato Barbierit ishte tejet ngjethëse. Dhe Bertoluçi (Bertolucci) ka qenë i vetmi regjisor që i ka humbur për pesë vjet të drejtat civile, si një kriminel.
INTERVISTA
PYETJE: Nëse e rikujton çfarë efekti të bën?
BERTOLUÇI: “Më duket se i përket një tjetër jete, por vetëm tani unë arrij tza shikoj filmin nga një largësi e caktuar, i pashqetësuar nga sharjet”.
PYETJE: Kush ishte Bertoluçi i “Tangos së fundit në Paris”?
BERTOLUÇI: “Një Bertoluçi romantik pa e ditur as vetë, i tronditur dhe i frymëzuar nga një ekspozitë e Bacon. Historia e çiftit që heq dorë nga identiteti i vet për të kërkuar raporte me shqisat, jashtë çdo kushtëzimi shoqëror, është maksimumi i romantiçizmit”.
PYETJE: E pra gjyqtarët e shikonin me një sy tjetër.
BERTOLUÇI: “Edhe të gjitha ato procese më duket se bëjnë pjesë në një jetë pararendëse, shumë të hidhur. Janë edhe sot raste të ndrydhjes dhe të poshtërimit. E kupton sa e rëndë është kur shkon të kërkosh emrin në listën e votimeve dhe nëpunësi përkatës të thotë se ke qenë nga ata që nuk ke pasur të drejtë të votosh?”.
PYETJE: Bëjmë një retrospektivë. Dalja e filmit më 16 dhjetor 1972, sekuestrimi i filmit kur të gjithë e kishin parë, shndërrimi juaj në hi nga inkuizicioni më 1976 dhe pastaj ringjallja juaj nga hiri më 1987?
BERTOLUÇI: “A nuk ju duket gjithçka sureale? Megjithatë, një ditë disa adhurues e organizuan ekspozitën “Hajdutët e kinemasë”, më thirrën edhe mua, u projektua një kopje pirate e filmit dhe pati një seri problemesh sepse ishte jashtë ligjit”.
PYETJE: Por këtu mori pikënisje falja jote.
BERTOLUÇI: “Po, sepse një gjyqtar e pa dhe vendosi që ajo që i skandalizonte njerëzit më 1972, nuk bënte të njëjtin efekt më 1987. Me një vendim gjyqësor të hartuar për bukuri, ai shpalli se filmi s’kishte asgjë të dëmshme për shoqërinë”.
PYETJE: A është e vërtetë se aktorët i refuzuan ato pjesë që më vonë u quajtën skandaloze?
BERTOLUÇI: “Si jo, është shumë e vërtetë. Aktori i parë që iu dha roli ishte Jean Louis Trintignant, me të cilin sapo kisha xhiruar në një film tjetër. Ai tha se i pëlqente pa masë teksti, por atij i vinte rëndë ta shikonte publikut të zbuluar”.
PYETJE: Kujt ia propozove pastaj?
BERTOLUÇI: “Jean Paul Belmondo, që e lexoi tekstin në zyrën time, e hodhi atë tutje. E lexoi më në fund Alain Delon, të cilit i pëlqeut teksti shumë, por tha se i pëlqente të ishte porducent por jo aktor në film”.
PYETJE: Po Marlon Brando kur arriti?
BERTOLUÇI: “Arriti krejt rastësisht, si në rastet më të mira, një mbrëmje kur po darkoja me miqtë në sheshin Navona. U takua me ndërmjetësin. Marlon vinte nga Parisi, ishte një 48 vjeçar, i shkëlqyer. Shumë i frikësuar e lexoi tekstin e rolit. Në fakt ishte tejet i nervozuar. Në drekën e së nesërmes më thirri dhe më tha se pranonte. Pastaj qëndruam disa javë në shtëpinë e tij në Los Anxhelos dhe u bëmë shumë miq, duke ia hapur plotësisht zemrat njëri- tjetrit”.
PYETJE: Gjithçka u zgjidh?
BERTOLUÇI: “Jo, sepse “Paramount Pictures” nuk pranoi. Kështu projektin e mori për zbatim United Artists”.
PYETJE: Edhe me Maria Shnaider (Schnieder) patët një Odise?
BERTOLUÇI: “Jo, kisha zgjedhur aktoren Dominique Sanda e cila ishte shtatzënë. Atëherë u detyrova të shikoj për vajza të tjera. Në listë kryesonin Maria e Aurore Clement, që ishin krejt të ndryshme, por unë e zgjodha Marien”.
PYETJE: Po Marlon Brando si reagoi pas dënimit të filmit?
BERTOLUÇI: “Për një kohë u zhduk, nuk më foli. Thoshte se filmi e kishte çoroditur në sytë e njerëzve. Në fakt kështu ishte. Filmi e kishte bërë të vuante shumë. Pastaj, kur po xhironte filmin “Apocalypse now” e pyeti regjisorin Vittorio Storaro: “Si është profeti foshnjë?” E kishte fjalën për mua. Rifilluam miqësinë. Takoheshim, por nuk flisnim për filmin, ai ishte një kapitull i mbyllur ».
PYETJE: A të pëlqen filmi sot si atëherë?
BERTOLUÇI: “Besoj se është nga ata filma që i rezistojnë kohës, sepse peshkojnë në thellësi”.
PYETJE: Tani a do ta ribëje?
BERTOLUÇI: “Nuk mund të them se jo. Filmi i përket një tjetër Bernardoje, por edhe një tjetër eopke, asaj kur shkelja e dogmave të kinematografisë ishte një domosdoshmëri që duhej bërë me çdo çmim. Por kjo është një fjalë që të rinjtë nuk e njohin”./Elida BUÇPAPAJ
Komentet